Franczuk Katarzyna: Wybrane rodzaje testamentów i przesłanki ich (nie)ważności 8

Transkrypt

1

2

3

4 Franczuk Katarzyna: Wybrane rodzaje testamentów i przesłanki ich (nie)ważności 8 Wstęp 8 Testament holograficzny (własnoręczny) 9 Testament ustny 11 Podsumowanie 13 Bibliografia 13 Górny Wojciech: Podmioty uprawnione do ubiegania się o wydanie europejskiego poświadczenia spadkowego analiza art. 63 ust. 1 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. 15 Podstawa prawna instytucji europejskiego poświadczenia spadkowego 15 Europejskie poświadczenie spadkowe ogólne założenia 16 Legitymacja do wnioskowania o wydanie EPS 17 Podmioty uprawnione do wnioskowania o wydanie EPS 19 Podsumowanie 27 Bibliografia 29 Mgr Kwiecień Agnieszka: Odpowiednie stosowanie przepisów o zapisie zwykłym do zapisu windykacyjnego 31 Bibliografia 41 Leszczyńska Aleksandra: Dopuszczalność sporządzenia testamentu holograficznego w przypadku osób kalekich 42 Ogólna charakterystyka testamentu holograficznego 42 Sporządzenie testamentu holograficznego w przypadku osób kalekich 43 Zasada favor testamenti 49 Bibliografia 50 Nawieśniak Dawid: Zapis windykacyjny novum w kodeksie cywilnym i kontrowersje dotyczące jego dopuszczalności w odniesieniu do majątku wspólnego małżonków 52 Wstęp do problematyki 52 Forma zapisu windykacyjnego 53 Uchwała SN III CSK 43/12 53 Poglądy doktryny 55 Wnioski i postulaty 59 Bibliografia 60 Mgr Niemotko Rafał: Dopuszczalność testamentu wspólnego na terenie Hiszpanii 61 Wprowadzenie 61 Zakaz sporządzania testamentu wspólnego w powszechnym prawie hiszpańskim 62

5 Istota i rodzaje testamentu wspólnego 63 Podmioty testujące 64 Obywatelstwo cywilne podmiotów testujących 66 Forma testamentu wspólnego 67 Odwołanie testamentu wspólnego 68 Dysponowanie majątkiem poprzez czynności intervivos 71 Nieważność małżeństwa, rozwód i separacja małżonków 73 Popularność testamentów wspólnych 74 Bibliografia 74 Nitkowski Mateusz: Dziedziczenie posiadania czy Sąd Najwyższy i doktryna mają rację? 77 Wstęp posiadanie a regulacja spadku 77 Czy posiadanie stanowi prawo podmiotowe? 78 Dziedziczne, czy też nie? Stanowiska doktryny i orzecznictwa 81 Podsumowanie 83 Bibliografia 84 Mgr Nowak Olga: Zachowek, rezerwa i roszczenia alimentacyjne jak instytucje prawne służą ochronie rodziny w perspektywie prawnoporównawczej 86 Wprowadzenie 86 System zachowku 87 System rezerwy 91 System alimentacyjny 96 Podsumowanie 98 Bibliografia 99 Mgr Popielas Mateusz: Europejskie rozporządzenie spadkowe, czyli nowości w międzynarodowym prawie spadkowym 101 Bibliografia 109 Pyszny Claudia: Aspekt porównawczy wykluczenia od dziedziczenia na przykładzie instytucji niegodności dziedziczenia 110 Wstęp 110 Polskie rozwiązanie prawne 110 System zachowku 112 System rezerwy 114 System anglosaski 116 Podsumowanie 118 Bibliografia 119

6 Mgr Rogowska Aleksandra: Badania DNA post mortem jako metoda ustalenia ojcostwa i ich wpływ na spadkobranie 120 Znaczenie i sposoby ustalenia kręgu spadkobierców ustawowych 120 Metody ustalenia pokrewieństwa w toku postępowania filiacyjnego 121 Wartość dowodowa analizy DNA w sprawach o ustalenie ojcostwa w orzecznictwie Sądu Najwyższego 124 Brak zgody na badanie DNA a badanie post mortem 125 Wpływ chwili ujawnienia się dziecka spadkodawcy na przebieg dziedziczenia 127 Bibliografia 130 Szczepaniak Mateusz: Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza i praktyczne aspekty jego sporządzenia 133 Wstęp 133 Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza - obecny stan prawny 134 Praktyczne aspekty sporządzenia spisu inwentarza 136 Koszty sporządzenia spisu inwentarza 138 Projekt nowelizacji kodeksu cywilnego i postulowane kierunki zmian 138 Bibliografia 140 Szwed Anna: Prawo spadkowe w Polsce do XIV wieku 141 Bibliografia 148 Trnka Krzysztof: Wpływ prawa rzymskiego na współczesne porządki prawne na przykładzie instytucji zachowku 149 Wstęp 149 Geneza instytucji. Zachowek w starożytnym Rzymie 150 Zachowek w prawie polskim 151 Zachowek w prawie hiszpańskim 152 Zachowek w prawie Luizjany 155 Zachowek w prawie Filipin 156 Wnioski 157 Bibliografia 158

7 Publikacja niniejsza stanowi utrwalenie wydarzeń Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Vademecum spadkowe kto dziedziczy całość, a kto połowę?, która odbyła się na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego w dniach r. Wyrażamy nadzieję, że zadowoli nie tylko osoby o zainteresowaniach prawniczych. Umożliwi to z pewnością szerokie spektrum spojrzenia na problematykę dziedziczenia zarówno z perspektywy krajowej (materialnej i proceduralnej), międzynarodowej i prawnoporównawczej, jak i historycznej. Artykuły poszczególnych autorów zostały uporządkowane w sposób alfabetyczny, według ich nazwisk. Z życzeniami owocnej lektury Redakcja

8 Uniwersytet Wrocławski Testowanie stanowi formę czynności prawnej, charakteryzującą się wysokim stopniem sformalizowania. Uchybienie rozlicznym wymogom, określonym przez ustawodawcę w sposób rozbudowany i szczegółowy nierzadko skutkuje sankcją nieważności tak dokonanej czynności. Wielość form testamentów, jakie mogą być sporządzane w aktualnym stanie normatywnym to wyraz dążenia prawodawców do dostosowania w możliwie największym stopniu prawa do realiów życia człowieka, ułatwiając mu sporządzenie niewadliwego testamentu. Niektóre z nich mają bardzo stare korzenie, sięgające czasów starożytnych. I nie powinno nas to dziwić. Potrzeba wyrażenia ostatniej woli i ostatecznego rozporządzenia swym dorobkiem towarzyszyła bowiem ludzkości od zarania dziejów. 1 Tak w Polsce, jak i wielu innych ustawodawstwach testament nie doczekał się swojej definicji legalnej. Możemy jednak mówić o nim w 2 kontekstach. W pierwszym z nich, jak już zostało nadmienione, testament postrzegany jest jako dokonywana przez uprawnionego jednostronna czynność prawna, za pomocą której testator rozporządza swoim majątkiem na wypadek śmierci. Po drugie testament oznacza po prostu dokument. I to szczególnego rodzaju dokument - zawierający oświadczenie woli. 2 Wspomniane rozróżnienie ma znaczenie w świetle rozważań dotyczących przesłanek przesądzających o wywołaniu określonych, oczekiwanych skutków prawnych. Podstawowym podziałem testamentów jest ich dychotomiczna dyferencjacja na testamenty zwykłe i szczególne. Te ulegają dalszym podziałom. 3 W swoim wystąpieniu chciałabym się skupić na 2 rodzajach, po jednym z każdej grupy. Będą to mianowicie: testament holograficzny pochodzący z grupy testamentów zwykłych oraz testament ustny, którego kwalifikuje się jako testament szczególny. Do analizy wybrałam właśnie te dwa rodzaje testamentu, ponieważ w doktrynie i piśmiennictwie podkreśla się, że w ich przypadku szczególnej wnikliwości wymaga badanie wypełnienia przesłanek formalnych. 1 K. Liżyńska, Badanie autentyczności testamentu holograficznego, Wrocław 2008, s Tamże. 3 M. Niedośpiał, Wzory testamentów wraz z komentarzem, Bielsko-Biała 2000, s

9 Art. 949 par. 1 KC nakazuje uznawać testament holograficzny za testament sporządzony w całości pismem ręcznym, podpisany i opatrzony datą (gr. holos cały, grafien pisać). 4 Nie wymaga dla swej ważności obecności świadków, a spadkodawca może zachować w tajemnicy zarówno fakt jego sporządzenia, jak też jego treść. Wydawać by się mogło, że taka forma nie została obwarowana przez ustawodawcę szczególnie wymagającymi obostrzeniami. Jednak problemy, jakie nastręczyć może konieczność ustalenia cechy własnoręczności rozmywa to mylne wyobrażenie. Wymaganie sporządzenia przez testatora testamentu w całości pismem ręcznym zastrzeżone jest ad solemnitatem. Uzasadnienie dla ustanowienia takiego rygoru stanowi potrzeba wyeliminowania zagrożenia w postaci fałszerstwa ze strony osób trzecich. Wymóg dotyczy całego tekstu testamentu, a nie jedynie jego podpisu z jasnych względów dużo łatwiej byłoby podrobić sam podpis. Pierwsze trudności pojawiają się na poziomie ustalenia znaczenia pojęcia: pismo ręczne. Z uwagi na oczywistość terminu nie definiuje się go w sposób oficjalny. Z greckiego pingere oznacza malować. Idąc takim tropem należałoby przyjąć, że pismo ręczne to zespół znaków wyrażających pewną treść myślową człowieka. 5 Stanowi ona jeden z najbardziej charakterystycznych jego działalności, a dzięki temu, że dokonuje się z udziałem czynności psychicznych pozwala zindywidualizować twórcę. Sam rodzaj pisa, jego forma oraz język, w którym sporządzany jest testament nie mają wpływu na jego ważność. Ważne jest jedynie aby to wyraziciel woli był jednocześnie twórca znaków ją wyrażających. Jeśli testament sporządzany jest w języku obcym (obcym dla testatora), musi on znać znaczenie używanych słów. Co ważne, o nieważności testamentu przesądzać będzie również sporządzenie go przez osobę, która nie potrafi pisać ani czytać, taką która kopiuje jedynie czyjś tekst, odwzorowując obserwowane znaki. Natomiast zupełnie nieczytelne, ale własnoręczne pismo wprawdzie nie pociągnie za sobą nieważności testamentu, ale jego bezskuteczność, ponieważ wola testatora będzie nierozpoznawalna dla innych. 6 Sąd najwyższy w uchwale z 30 VI 1972 r. 7 zwrócił uwagę na to, że przy badaniu autentyczności testamentu holograficznego nie można zapomnieć o tym, iż jedynie oryginał 4 Artykuł Jakie są rodzaje testamentów, dostępny w Internecie [ r.]: 5 K. Liżyńska, jw., s M. Zelek i in., Spadek i testament. Poradnik praktyczny, Warszawa 2012, s. 112 i n. 7 I CR 403/72, OSNC nr 3/1973, poz

10 testamentu jest testamentem w rozumieniu przepisów KC. Jego odpis, chociażby sporządzony był własnoręcznie nie może być uważany za testament. Ten sam sąd w postanowieniu z 20 VII 2005 r. 8 podkreśla, że treść testamentu może być ustalona w postępowaniu sądowym za pomocą wszelkich dostępnych środków dowodowych. Specjaliści badają nie tylko wielkość i kształt liter, ale także co ciekawe dostrzegalne odchylenia od szkolnych wzorców, co przesądza ich zdaniem o pewnych cechach osobowości, czy też powiązanie wyglądu liter z budową układu kostnomięśniowego (głównie przedramienia i dłoni) piszącego. Zaznaczają oni również, że poza wykształceniem oraz wykonywanym zawodem czynnikiem, który determinuje nasz charakter pisma jest częstotliwość pisania. Im człowiek więcej posługuje się pismem, tym jego pismo posiada więcej charakterystycznych cech. 9 Wiele kontrowersji wzbudza kwestia podpisania testamentu holograficznego. Art. 949 wyraźnie stanowi, że testament powinien być podpisany. Złożenie zatem podpisu przez testatora jest elementem nieodzownym. W żadnym jednak innym przepisie nie znajdziemy informacji dotyczących tego, w jakiej formie podpis powinien być złożony. Warto przyjrzeć się sentencji uchwały SN z 9 V 1995 r. 10 Dotyczyła ona następującej sprawy: spadkodawca sporządził w całości testament pismem odręcznym, ale w jego treści przed rozporządzeniem majątkiem wpisał swoje imię i nazwisko. Narodziło się pytanie o ważność tak sporządzonego testamentu? Sąd w wyroku przede wszystkim zwrócił uwagę na funkcje własnoręcznego podpisania przez spadkodawcę. Wymienił 3 podstawowe własnoręczny podpis: 1. świadczy o tym, że osoba sporządzająca testament miała wolę i świadomość testowania 2. pozwala zidentyfikować osobę spadkodawcy 3. jest wyrazem tego, że spadkodawca złożyć oświadczenie woli w całości, że sporządzone pismo jest ukończonym testamentem (dostrzeżenie przez sąd tej trzeciej funkcji zadecydowało o ostatecznym rozstrzygnięciu) SN przyjął zapatrywanie wyrażone w doktrynie, że nieważna jest ta część testamentu, która znajduje się poniżej podpisu testatora i nie jest przez niego podpisana (drugi raz). Należy więc przyjąć, że osoba sporządzająca testament, który w jego treści wymienia swoje imię i nazwisko nie dopełnia tym samym obowiązku złożenia własnoręcznego podpisu. 8 II CK 2/05, Monitor Prawny nr 16/2005, poz K. Liżyńska, jw. 10 III CZP 55/95, OSNC nr 9/1995, poz

11 Kolejną przesłanką ważności testamentu holograficznego jest zgodnie z art. 949 KC opatrzenie go datą. Ustawodawca nie wskazał jednak, z jakich elementów powinien się składać taki zapis. Dawne prawo spadkowe wymagało wyraźnie, by data wyrażona była za pomocą dnia, miesiąca i roku. Aktualny stan normatywny odszedł od sztywnego określenia jej formy. Wystarczające jest nawet podanie daty w sposób opisowy. W przypadku zaś, gdyby testator nie dopełnił tego wymogu brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego. Testament taki należy uznać za niedatowany. Umieszczenie daty na testamencie pełni ważne funkcje. Przede wszystkim chodzi o ustalenie, że w chwili sporządzenia testamentu spadkodawca posiadał zdolność do jego sporządzenia oraz ustalenia wzajemnych relacji kilku testamentów. Tylko wtedy, gdy brak jest wątpliwości dotyczących tych okoliczności, testament sporządzony bez określenia daty można uznać za ważny. Zupełnie nie ma znaczenia miejsce, w którym zostanie wpisana data. 11 Zgodnie z art. 952 par. 1 KC, jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli na skutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Paragraf drugi z kolei mówi, że treść testamentu może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz daty i miejsca sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca, dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. W wypadku gdyby treść nie została sporządzona w taki sposób, można ją w ciągu 6 miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. 12 To co szczególnie nurtuje przy analizie wspominanych uregulowań to zwrot obawa rychłej śmierci. SN wykazał się trzema różnymi trendami orzeczniczymi, jeśli chodzi o tę kwestię. 13 Pierwszy z nich kładzie nacisk na istnienie obiektywnych przesłanek uzasadniających taką obawę. W wyroku z 21 V 2003 r. 14 mówi, że stan psychiczny 11 M. Niedośpiał, jw., s. 99 in. 12 M. Zelek, jw., s M. Krawczyk, Testament ustny w świetle regulacji kodeksowej, poglądów doktryny i orzecznictwa Sądu Najwyższego, Siedlce 2009, s III CK 7/02, OSNC nr 1/2005, poz

12 spadkodawcy nie może być jedynym czynnikiem decydującym. Zdarzają się bowiem takie choroby psychiczne, w których pacjent zaniepokojony jest swoim stanem zdrowia mimo braku uzasadnionych podstaw do takiego myślenia. Druga grupa orzeczeń podkreśla, iż decydującym kryterium rozstrzygnięcia powinno być subiektywne odczucie testatora, a więc podchodzi do tego zagadnienia w sposób zupełnie odmienny. Trzecia linia argumentacyjna zwraca uwagę zarówno na aspekt obiektywny, jak i subiektywny i najlepiej wyraża ją orzeczenie z 28 III 2000 r. 15, w którym Sąd Najwyższy stwierdził, iż wymagane dla ważności testamentu ustnego istnienie obawy rychłej śmierci jest spełnione szczególnie wówczas, gdy subiektywne przekonanie spadkodawcy w tym przedmiocie oparte jest na uzasadniających je okolicznościach. Warto zwrócić również uwagę na ciekawe orzeczenie, w którym SN stwierdził, że testament ustny mogą sporządzić również osoby głuche, nieme i głuchonieme, jeśli mają pełną zdolność do czynności prawnych. Warunkiem ważności takiego testamentu jest wykazanie, że spadkodawca miał wolę testowania w tej formie i oświadczył swą wolę w sposób dostateczny. 16 Przez oświadczenie woli w sposób dostateczny należy zatem rozumieć podanie przez testatora treści testamentu, czyli wyraźne stwierdzenie, jakie korzyści i komu przeznacza. Jednak nie wystarczy ograniczenie się spadkodawcy do potakiwania, przyjęcia treści podsuniętej, zaproponowanej bądź wyrażonej przez inną osobę. Wreszcie treść oświadczenia spadkodawcy musi być zrozumiała dla każdego z trzech świadków testamentu, każdy ze świadków musi pojmować znaczenie ruchów, gestów lub innego zachowania testatora. 17 Kolejnym niezbędnym warunkiem sporządzenia skutecznego testamentu ustnego jest obecność 3 świadków. Art. 956 KC zastrzega, że świadkiem nie może być osoba, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, osoba niewidoma, głucha lub niema albo nieumiejąca czytać i pisać, czy też osoba, która nie włada językiem, w którym spadkodawca oświadcza swoją wolę, a także osoba skazana prawomocnym wyrokiem sądowym za składanie fałszywych zeznań. Art. 957 KC dodaje, ze nie może być nim również osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Świadkami nie mogą być również: małżonek testatora, krewni, powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające w stosunku przysposobienia. 15 II CKN 875/98, LEX nr M. Krawczyk, jw. 17 E. Skowrońska-Bocian, Testament w prawie polskim, Warszawa 2004, s

13 Przepis określa minimalną liczbę świadków, znaczy to, ze liczba świadków może być większa od 3. Stosownie do orzeczenia SN z 29 I 1999 r. 18, świadkiem nie może być osoba, która znalazła się w miejscu sporządzenia testamentu ustnego przypadkowo. Taka, do której oświadczenie nie było kierowane. Jeśli chodzi o przesłankę prawidłowego stwierdzenia treści testamentu ustnego, warto przytoczyć orzeczenie SN z 17 IX 2003 r. 19, w którym stwierdza, że przez prawidłowe sporządzenie protokołu testamentu ustnego należy rozumieć jego prawidłowość zarówno od strony formalnej (zachowanie terminu rocznego, podanie miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, złożenie wymaganych podpisów), jak i materialnej (jasność treści, zgodność treści pisma z oświadczeniem woli testatora). Z kolei zagubienie dokumentu stwierdzającego treść testamentu ustnego niekoniecznie powodować musi jego bezskuteczność. Nawet po upływie terminów jest to czynność odwracalna. Nie należy zapominać, że alternatywnym sposobem stwierdzenia treści są zeznania 3 świadków. Nie mogą być oni przesłuchani przed upływem 6 miesięcy od otwarcia spadku. Na zakończenie swoich rozważań chciałabym podkreślić to, co zostało zaznaczone na wstępnie. Szereg wymogów ustanowionych przez ustawodawcę, warunkujących ważność i skuteczność obu omówionych form ma służyć przede wszystkim ochronie testatora jako podmiotu uprawnionego do wyrażenia swej własnej, niczym nieskrępowanej woli. 1. Krawczyk M., Testament ustny w świetle regulacji kodeksowej, poglądów doktryny i orzecznictwa Sądu Najwyższego, Siedlce Liżyńska K., Badanie autentyczności testamentu holograficznego, Wrocław Niedośpiał M., Wzory testamentów z komentarzem, Bielsko-Biała Skowrońska-Bocian E., Testament w prawie polskim, Warszawa Zelek M. i in., Spadek i testament. Poradnik praktyczny, Warszawa I CKN 999/97, LEX nr II CK 20/02, LEX nr

14 1. Artykuł Jakie są rodzaje testamentów, dostępny w Internecie [ r.]: 1. Uchwała z dnia 30 VI 1972, I CR 403/72, OSNC nr 3/1973, poz Postanowienie z dnia 20 VII 2005, II CK 2/05, Monitor Prawny nr 16/2005, poz Uchwała z dnia 9 V 1995, III CZP 55/95, OSNC nr 9/1995, poz Wyrok z dnia 21 V 2003, III CK 7/02, OSNC nr 1/2005, poz Orzeczenie z dnia 28 III 2000, II CKN 875/98, LEX nr Orzeczenie z dnia 29 I 1999, I CKN 999/97, LEX nr Orzeczenie z dnia 17 IX 2003, II CK 20/02, LEX nr

15 Uniwersytet Wrocławski Wynikiem ponad siedmioletniej debaty nad kształtem aktu prawnego regulującego współpracę w zakresie prawa spadkowego, którą rozpoczęło ogłoszenie Zielonej Księgi o dziedziczeniu i testamentach (1 III ) było przyjęcie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z 4 VII 2012 w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego 21. Wskazany akt prawny, mimo wejścia w życie, w dużej mierze nie znajduje jeszcze zastosowania w myśl art. 83 ust. 1 rozporządzenia, jego przepisy będą stosowane do dziedziczenia po osobach zmarłych w dniu lub po dniu 17 VIII Przepisy rozporządzenia będą stosowane we wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej, jednak poza Wielką Brytanią i Irlandią (na podstawie art. 1 i 2 Protokołu nr 21 w sprawie stanowiska Zjednoczonego Królestwa i Irlandii w odniesieniu do przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, załączonego do Traktatu o Unii Europejskiej i do Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej) oraz Danią (zgodnie z art. 1 i 2 nr 22 Protokołu w sprawie stanowiska Danii ), które to państwa nie związały się postanowieniami 22. Rozdział VI rozporządzenia reguluje instytucję europejskiego poświadczenia spadkowego (EPS). Uregulowano w nim kwestie dotyczące: 1) podmiotów uprawnionych do wnioskowania, 2) organów wydających poświadczenie, 3) procedury wydawania, 4) skutków jakie wywiera, 5) uzyskiwania odpisów, 6) rektyfikacji poświadczenia, a także 7) procedury odwołania, 8) zawieszenia skutków poświadczenia. 20 Zielona Księga. Prawo spadkowe i testamenty, EUR-Lex nr 52005DC0065, 2005, s Dz. Urz. UE L 201 z 27 VII 2012, str , dalej w tekście nazywane rozporządzeniem. 22 Zob. odpowiednio uwagi nr 82 i 83 do preambuły rozporządzenia. 15

16 Przedmiotem szczegółowych rozważań będzie pierwsze z wymienionych zagadnień, regulowane w art. 63 ust. 1 rozporządzenia. Szczegółową analizę poprzedzi jednak wskazanie ogólnych założeń konstrukcji instytucji europejskiego poświadczenia spadkowego. Kształt opisywanej instytucji w dużej mierze odpowiada krajowym regulacjom państw członkowskich dotyczącym narzędzi udowadniania praw do spadku (w polskim porządku prawnym są to: stwierdzenie nabycia spadku oraz akt poświadczenia dziedziczenia 23 ). Możliwość szybkiego rozpatrywania spraw spadkowych, często bez konieczności wszczynania procesu, wywieranie skutków dowodowych, tworzenie domniemania prawdziwości danych - to niektóre cechy, która zaważyły o forsowaniu wprowadzenia jednolitej instytucji poświadczania praw do spadku na poziomie europejskim 24. EPS posiada również cechy specyficzne, wynikające z jego transgranicznego charakteru, których omówienie zdaje się być konieczne. Opisywana instytucja, zgodnie z art. 62 ust. 1 rozporządzenia, służyć ma przede wszystkim wykorzystaniu w innym państwie członkowskim niż państwo wydania. Kompetencję do wydawania EPS będą miały organy właściwe ze względu na normy jurysdykcyjne wprowadzane rozporządzeniem 25, zaś zgodnie z założeniem twórców omawianego aktu prawnego będą to zazwyczaj organy państwa, którego prawo będzie właściwe w danej sprawie spadkowej 26. Poświadczenie będzie więc zwykle wydawane w państwie, z którym spadkodawca był najbliżej związany, najbardziej jednak przydatne będzie w innych państwach. Wskazuje to na podstawową cechę tego instrumentu prawnego - jego przeznaczenie do wykorzystania przede wszystkim w sprawach o charakterze transgranicznym. 23 Obie instytucje regulowane są przepisami Kodeksu cywilnego (art i nast.) oraz Kodeksu postępowania cywilnego (art. 669 i nast.). Dodatkowo, akt poświadczenia dziedziczenia jest normowany w art. 95a-95p Ustawy z dnia 14 II Prawo o notariacie (Dz.U. z 2008 r., Nr 189, poz ze zm.). 24 Dokument Roboczy Komisji Prawnej Parlamentu Europejskiego z dnia 22 II.2011, Kontekst wniosku dotyczącego rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń sądowych i dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie utworzenia europejskiego certyfikatu spadkowego (COM(2009) /0157(COD), dostępny w Internecie [ r.]: 25 Art rozporządzenia. 26 E-M. Bajons, Zur Interdependenz von IPR und IZVR bei der Schaffung eines europäischen Justizraums für grenzüberschreitende Nachlassangelegenheiten, Konferencja Les Successions Internationales dans l UE Perspectives pour une Harmonisation, Bruksela 2004, s. 468, dostępny w Internecie [ r.]: 16

17 Europejskie poświadczenie spadkowe, zgodnie z art. 62 ust. 2 rozporządzenia, zostało ukształtowane jako nieobowiązkowe. Oznacza to, że w dalszym ciągu możliwe będzie wykorzystanie dotychczasowych środków w celu dochodzenia praw do spadku w kilku państwach przez uzyskanie w krajowej procedurze dokumentu poświadczającego prawa spadkowe, a następnie uznanie bądź wykonanie wydanego orzeczenia w innych krajach 27. Nieobligatoryjność stosowania poświadczenia wynika pośrednio z jednej z kluczowych zasad europejskiego porządku prawnego, czyli zasady pomocniczości 28. Ponadto, w myśl art. 62 ust. 3 rozporządzenia, EPS nie zastąpi krajowych form potwierdzania praw do spadku. Wiąże się to ze wskazaną powyżej możliwością wykorzystania dokumentów krajowych zagranicą, ale także z tym, że nie jest konieczne stosowanie opisywanego instrumentu prawa europejskiego, jeśli wystarczające jest wykorzystanie dokumentu wydanego zgodnie z wewnętrzną procedurą (np. gdy sprawa nie jest transgraniczna). Wskazany art. 62 ust. 2, w zdaniu drugim statuuje ponadto rozszerzoną skuteczność EPS, które znajdzie zastosowanie nie tylko w państwie wykorzystania, ale także w każdym innym państwie (w tym państwie wydania) 29. Podmiot ubiegający się o uzyskanie europejskiego poświadczenia spadkowego, musi spełnić pewne przesłanki, aby wskazany dokument otrzymać, które to przesłanki można uszeregować według kryteriów: podmiotowego, przedmiotowego i formalnego. Warunkiem koniecznym do ubiegania się o wydanie EPS jest znajdowanie się w kręgu podmiotów wskazanym w art. 63 ust. 1 rozporządzenia. Zgodnie z treścią tego artykułu: poświadczenie jest przeznaczone do wykorzystywania przez spadkobierców, zapisobierców mających bezpośrednie prawa do spadku oraz wykonawców testamentów lub zarządców spadku. Ze względu na konstrukcję przepisu, zwłaszcza w porównaniu z art. 63 ust. 2, należy przyjąć, że przytoczony katalog ma charakter zamknięty. Nomenklatura użyta w cytowanym przepisie ma charakter bez wątpienia ogólny, a przez to niejednoznaczny, co też głownie będzie przedmiotem rozważań. 27 J. Pisuliński., Europejskie poświadczenie spadkowe, [w:] Rozprawy cywilistyczne. Księga pamiątkowa dedykowana Edwardowi Drozdowi, Warszawa 2013, s Zasada pomocniczości została wprost wyrażona w art. 5 ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej (Dz. Urz UE C 326/2012,. s.13). 29 J. Piluliński, jw., s

18 Przesłanki przedmiotowe, jakie musi spełnić podmiot występujący o wydanie EPS, są regulowane w art. 63 ust. 2 rozporządzenia. Wskazany w przepisie katalog praw, jakie podmiot zamierza wykazać za pomocą opisywanej instytucji prawa unijnego, ma charakter otwarty (wskazuje na to zwrot w szczególności ) oraz rozłączny (poświadczenie może wykazywać jedno lub kilka z wymienionych uprawnień). Zgodnie z artykułem 63 ust. 2 europejskie poświadczenie spadkowe może być wykorzystane w celu wykazania: a) statusu lub praw każdego spadkobiercy lub, w zależności od przypadku, każdego zapisobiercy wymienionego w poświadczeniu i ich udziałów w spadku; b) przyznania spadkobiercy(-om) lub, w zależności od przypadku, zapisobiercy(-om) wymienionemu(-ym) w poświadczeniu konkretnego składnika majątku lub konkretnych składników majątku stanowiących część spadku; c) uprawnień osoby wymienionej w poświadczeniu do wykonania testamentu lub do zarządzania spadkiem. Formalną przesłanką uzyskania europejskiego poświadczenia spadkowego jest złożenie wniosku do organu uprawnionego do wydania dokumentu.. Art. 65 ust. 1 rozporządzenia, regulując katalog osób legitymowanych do wnioskowania o wydanie EPS odsyła do, omawianego powyżej, art. 63 ust. 1. Jednocześnie wskazano w przepisie art. 65 ust. 1, że do uzyskania opisywanego dokumentu wystarczy wniosek tylko jednego z podmiotów nie ma więc konieczności zgodnego i wspólnego wnioskowania przez uczestników konkretnej sprawy spadkowej zainteresowanych wydaniem EPS 30. Wniosek powinien być złożony na specjalnym formularzu, zgodnie z art. 65 ust. 2 31, który to formularz osoba ubiegająca się o wydanie poświadczenia powinna uzupełnić zgodnie z posiadaną wiedzą i w takim zakresie, w jakim podawane informacje są niezbędne do poświadczenia okoliczności, o których poświadczenie wnioskujący się ubiega 32. Należy stwierdzić, że przesłanki przedmiotowa (ze względu na swój otwarty charakter) oraz formalna (ze względu na wysoki stopień szczegółowości regulacji: art. 65 rozporządzenia oraz Rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 1329/2014, z dnia 9 XII 2014) nie wzbudzają zasadniczych wątpliwości interpretacyjnych. Wyjaśnienia natomiast 30 Wniosek taki wypływa ze sformułowania art. 65 ust. 1 rozporządzenia, w myśl którego wystarczy, aby wniosek był złożony przez którąkolwiek z osób, o których mowa w art. 63 ust Wzór formularza został przedstawiony w Rozporządzeniu wykonawczym Komisji (UE) nr 1329/2014, z dnia 9 XII 2014, ustanawiające formularze, o których mowa w rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego. 32 Zob. art. 65 ust. 3 rozporządzenia. 18

19 wymagają z pewnością terminy użyte w art. 63 ust. 1, a dotyczące podmiotów mogących się ubiegać o wydanie europejskiego poświadczenia spadkowego: wątpliwości może budzić zwłaszcza rozumienie terminów użytych przez europejskiego ustawodawcę w regulacjach krajowych poszczególnych państw członkowskich, a także zakres definicyjny pojęć wskazanych w rozporządzeniu. Każde z określeń: spadkobiercy, zapisobiercy mającego bezpośrednie prawo do spadku, wykonawcy testamentu oraz zarządcy masy spadkowej, zostanie poniżej omówione. Odbędzie się to głównie poprzez analizę rozumienia poszczególnych sformułowań w prawie polskim, za materiał porównawczy posłużą jednak ponadto odpowiednie regulacje prawa innych państw członkowskich Unii Europejskiej. Mogłoby się wydawać, że pojęcie to jest powszechnie jednolicie rozumiane, bez względu na kontekst wewnętrznego porządku prawnego każdego z państw Unii Europejskiej jest to bowiem jedno z najbardziej podstawowych pojęć prawa spadkowego. W większości systemów prawnych spadkobiercą można nazwać osobę, która z chwilą śmierci spadkodawcy, z mocy prawa, nabywa ogół jego praw i obowiązków majątkowych 33 jest to jednak rozumienie dalece uproszczone i z pewnością niewystarczające, aby w zadowalający sposób określić, jaki krąg podmiotów będzie uprawniony do ubiegania się o wydanie EPS w konkretnym państwie członkowskim. Problematycznym zagadnieniem w kontekście definicji spadkobiercy jest status osób uprawnionych do rezerwy obowiązkowej w krajach, w których taki system gwarancji ochrony praw osób najbliższych spadkodawcy obowiązuje 34. Przeciwnie do uprawnionych z tytułu zachowku, podmioty, którym przysługuje rezerwa są zrównani pod względem praw i obowiązków z spadkobiercami testamentowymi (są też dlatego nazywani spadkobiercami koniecznymi 35 ). Przenosząc to założenie na grunt stosowania omawianego rozporządzenia - w przypadku gdyby w danej transgranicznej sprawie spadkowej właściwe byłoby prawo państwa systemu rezerwy (np. prawo francuskie), zasadny mógłby wydawać się pogląd, w 33 L. Kaltenbek-Skarbek, W. Żurek, Prawo spadkowe. Poradnik, Kraków 2002, s Są to m.in. Francja, Litwa, Portugalia informacje na podstawie źródła internetowego [ r.]: 35 A. Kidyba, Komentarz do art. 991 Kodeksu cywilnego [w:] tegoż (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki, wyd. III, LEX nr 8518, 2011, pkt 2. 19

20 świetle którego o wydanie EPS mogliby się ubiegać zarówno spadkobiercy wskazani przez testatora, jak i uprawnieni z tytułu rezerwy obowiązkowej. Zdaje się jednak, że powyższą interpretację należy uznać za błędną co najmniej z dwóch względów. Po pierwsze, z uwagi na treść uwagi nr 47 zawartej w preambule rozporządzenia, w której wyjaśnione zostało pojęcie beneficjenta spadku - w rozumieniu europejskiego ustawodawcy za beneficjenta należy mianowicie uznać: spadkobiercę, zapisobiercę oraz osobę uprawnioną do udziału obowiązkowego ostatni termin dotyczy zaś osób chronionych takimi instytucjami prawnymi jak zachowek czy rezerwa 36. Jak więc widać, pojęcia spadkobierca i osoba uprawniona z tytułu udziału obowiązkowego (a więc także uprawnionego z tytułu rezerwy ) są w rozporządzeniu traktowane rozłącznie. Należy więc wysunąć wniosek, że osób, którym przysługuje na podstawie przepisów prawa krajowego rezerwa, będą dotyczyć tylko te przepisy rozporządzenia, które wprost mówią o udziale obowiązkowym. Z tym wiąże się drugi argument przemawiający przeciwko rozszerzającej wykładni pojęcia spadkobierca art. 63 ust. 1 rozporządzenia nie wymienia w kręgu osób uprawnionych do udziału obowiązkowego jako mogących ubiegać się o wydanie EPS (mimo, że jak wskazano powyżej, podmioty te są uznawane za beneficjentów spadku ) wskazuje to więc wyraźnie na fakt, że wolą twórców omawianego aktu prawnego było wyłączenie osób najbliższych spadkodawcy, którym przysługują specyficzne uprawnienia gwarancyjne (zachowek, rezerwa) z kręgu potencjalnych wnioskodawców o wydanie europejskiego poświadczenia spadkowego. Kwestią wątpliwą jest również przyznanie możliwości ubiegania się o wydanie EPS podmiotowi publicznemu, takiemu jak np. Skarb Państwa czy gmina. W niektórych porządkach prawnych państw członkowskich, wyżej wskazanym podmiotom przyznaje się status spadkobiercy ustawowego, w sytuacjach gdy do dziedziczenia nie dochodzą inni spadkobiercy wskazani przez ustawę (nie żyją bądź są traktowani tak, jakby nie dożyli otwarcia spadku) 37. W literaturze pojawiają się głosy, że jeśli rozporządzenie nie wyklucza wprost wnioskowania przez Skarb Państwa lub gminę o wydanie EPS (tak jak uczyniono to np. w art. 95e 2 pkt 3 Prawa o notariacie, dotyczący aktu poświadczenia dziedziczenia), to możliwość taką należy dopuścić 38. Przeciwko temu stanowisku przemawiałby jednak fakt, że 36 A. Wysocka-Bar, Prawo właściwe dla dziedziczenia według unijnego rozporządzenia dotyczącego spraw spadkowych, Kwartalnik Prawa Prywatnego nr 4/2012, str Taka regulacja występuje m.in. w prawie polskim zob. art. 935 k.c.,, ale także m.in. w prawie niemieckim zob BGB. 38 J. Pisuliński, jw., s

21 nie wszystkie państwa członkowskie przyznają podmiotom publicznym status spadkobiercy w niektórych porządkach prawnych, w razie braku spadkobierców ustawowych zachodzi tzw. sytuacja spadku bezdziedzicznego, w której majątek spadkowy przejmuje również Skarb Państwa (lub inny podmiot w jego imieniu), który działa jednak nie jak spadkobierca, lecz iure imperii 39, co z kolei nie kwalifikowałoby podmiotów publicznych do kręgu uprawnionych w myśl art. 63 ust. 1 rozporządzenia. Zdaje się, że pożytecznym byłoby, aby możliwość uzyskiwania EPS miały także podmioty publiczne, zwłaszcza mniejsze jednostki (jak gminy) głównie ze względu na ekonomikę przeprowadzenia transgranicznego postępowania spadkowego, jaką to poświadczenie zapewnia sytuacja bowiem takiej niewielkiej jednostki realnie może niewiele się różnić od położenia spadkobiercy-osoby fizycznej. Z uwagi jednak na złożoność tego zagadnienia, a także na szczególną regulację art. 33 rozporządzenia 40 dotyczącą spadku bezdziedzicznego, której omówienie wykracza poza ramy niniejszych rozważań kwestia przyznania podmiotom publicznym uprawnienia do ubiegania się o wydanie EPS nie może być jednoznacznie rozstrzygnięta. Pojęcie zapisobierca mający bezpośrednie prawo do spadku jest kolejnym pojęciem, które budzi wątpliwości w odniesieniu do krajowych porządków prawnych państw członkowskich Unii Europejskiej. Polskie prawo spadkowe (ale także wiele innych: m.in. prawo włoskie, francuskie czy hiszpańskie 41 ) wyróżnia dwa rodzaje zapisu: zwykły oraz windykacyjny 42. Pierwszy z nich polega na zobowiązaniu spadkobiercy ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (czyli zapisobiercy) 43. Zapis windykacyjny jest natomiast rozporządzeniem dokonywanym w testamencie notarialnym, na mocy którego określony podmiot nabywa przedmiot zapisu (o cechach ściśle określonych w przepisach) z chwilą otwarcia spadku M. Pazdan [w:] tegoż (red.), Prawo Prywatne Międzynarodowe, System Prawa Prywatnego, t. 20A, Warszawa 2014, s Zob. m.in. Anna Wysocka-Bar, jw., s. 927 i nast. 41 A. M. Fiedorowicz, Odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego za długi spadkowe wybrane zagadnienia, Edukacja Prawnicza nr 151/2015, s Odpowiednio art. 968 i nast. oraz 981(1) i nast. k.c. 43 A. Kidyba, Komentarz do art. 968 Kodeksu cywilnego [w:] tegoż (red.), Kodeks cywilny... jw., pkt L. Kaltenbek-Skarbek, W. Żurek, jw., Warszawa 2012, s

22 Podstawową różnicą pomiędzy wskazanymi instytucjami prawnymi jest więc charakter uprawnienia, jakie uzyskuje zapisobierca wskutek ustanowienia wobec niego zapisu w określonej formie. Zapisobierca zwykły jest połączony z obciążonym zapisem jedynie stosunkiem prawnym o charakterze zobowiązaniowym ma więc on roszczenie o spełnienie świadczenia, które wynika z zapisu 45. Zapisobierca windykacyjny zaś, jak to wskazano powyżej, nabywa przedmiot zapisu tzn. przechodzi na niego własność rzeczy, której zapis dotyczy. Rozróżnienie między roszczeniem a prawem własności, jako uprawnieniami odpowiednio z zapisu zwykłego i windykacyjnego, odnieść można do wyróżnianej w doktrynie typologii praw podmiotowych, według której dzielą się one na prawa podmiotowe bezpośrednie (oznaczające możność podejmowania wszelkich działań w celu korzystania z prawa), roszczenia (oznaczające możność żądania konkretnego działania od oznaczonej osoby) i prawa podmiotowe kształtujące (oznaczające możność jednostronnego ukształtowania przez uprawnionego stosunku prawnego) 46. Prawo wypływające z zapisu windykacyjnego w tej klasyfikacji mieściłoby się w kategorii praw bezpośrednich, natomiast prawo, które wynika z zapisu zwykłego byłoby roszczeniem (co już zauważono powyżej). Terminologią stosowaną w przytoczonej typologii można posłużyć się w celu interpretacji użytego w art. 63 ust. 1 rozporządzenia określenia zapisobierca mający bezpośrednie prawo do spadku. W związku z tym więc uprawnionym do ubiegania się o wydanie europejskiego poświadczenia spadkowego byłby wyłącznie zapisobierca windykacyjny, jako posiadający prawo podmiotowe bezpośrednie. Powyższy wniosek korespondowałby ponadto z treścią przytaczanej już uwagi nr 47 zawartej w preambule rozporządzenia, w której wskazano, że: status prawny zapisobierców nie jest taki sam we wszystkich systemach prawnych. W niektórych systemach prawnych zapisobierca może otrzymać bezpośredni udział w spadku, natomiast w innych systemach prawnych zapisobierca nabywa jedynie roszczenie wobec spadkobierców. Także i w cytowanej uwadze widoczne jest przeciwstawienie bezpośredniego udziału w spadku roszczeniu wobec spadkobierców, co m.in. w przypadku prawa polskiego odpowiada antynomii zapisu zwykłego i windykacyjnego. 45 A. Kidyba, Komentarz do art. 968 Kodeksu cywilnego, jw., pkt A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2001, s

23 W świetle powyższych rozważań, za uprawnionego do ubiegania się o wydanie EPS należy uznać wyłącznie zapisobiercę windykacyjnego (w przypadku prawa polskiego oraz innych porządków prawnych posługujących się tym terminem), natomiast w przypadku, gdy porządek prawny państwa, którego prawo jest właściwe w konkretnej transgranicznej sprawie spadkowej nie wyodrębnia formy zapisu windykacyjnego (lub nie nazywa jej w ten sposób) uprawnienie do wnioskowania o wydanie poświadczenia przysługuje wyłącznie, gdy prawo, jakie wypływa z zapisu ma charakter bezpośredni tzn. uprawniający do podejmowania wszelkich działań wynikających z korzystania z prawa (co w większości przypadków wiąże się z przejściem prawa własności rzeczy 47 objętej zapisem) z pewnością zaś nie może mieć ono jedynie charakteru roszczenia prawnego. Kolejnym podmiotem, który może ubiegać się o wydanie europejskiego poświadczenia spadkowego jest wykonawca testamentu. Jest to osoba wskazana przez spadkodawcę w testamencie, której podstawowym zadaniem jest zabezpieczenie prawidłowego wykonania woli testatora 48. Zdaje się, że pojęcie wykonawcy w znacznej części porządków prawnych nie będzie budzić wątpliwości na gruncie zakresu znaczeniowego analogicznie użyto bowiem terminów występujących w krajowych porządkach prawnych i w odpowiadających tym krajom wersjach językowych rozporządzenia 49. Rozbieżności pojawiają się dopiero na gruncie szczegółowych uregulowań (np. możliwość upoważnienia przez testatora osoby trzeciej do wskazania wykonawcy testamentu 50 ), co jednak nie powoduje zaburzeń na gruncie definicyjnym, a przez wzgląd na poszanowanie dla odmienności porządku prawnego państwa, którego prawo jest w danej sprawie spadkowej stosowane, powinno być akceptowane przez strony w tej sprawie uczestniczące, choćby te rozwiązania były obce dla ich rodzimych systemów prawnych. Kwestią sporną (przynajmniej na gruncie prawa polskiego) była możliwość ustanowienia przez testatora kilku wykonawców testamentu wątpliwość ta została jednak rozwiązana wskutek nowelizacji z dnia 18 marca 2011 r. (Dz.U nr 85 poz. 458), która 47 Por. art. 140 k.c. 48 A. Kidyba, Komentarz do art. 986 Kodeksu cywilnego [w:] tegoż (red.), Kodeks cywilny... jw., pkt Polski kodeks cywilny tak jak rozporządzenie posługuje się pojęciem wykonawca testamentu zob. art. 986 k.c. i nast.; zob. także m.in. pojęcie Testamentvollstrecker występujące w m.in. w 2197 oraz w niemieckiej wersji art. 63 ust. 1 rozporządzenia, a także pojęcie Exécuteur testamentaire - l'article 1029 Code Civil i francuska wersja rozporządzenia (1) BGB. 23

24 to wprowadziła art , zgodnie z którym testator może powołać wykonawcę nie tylko co do całości spadku, ale i do zarządzania jego zorganizowaną częścią lub oznaczonym składnikiem obecnie więc według polskiego prawa testator swobodnie decyduje ilu będzie wykonawców jego testamentu oraz czym dany wykonawca będzie zarządzał 51. Wskazanie w testamencie określonej części, jaką ma zarządzać dany wykonawca niesie, jak się zdaje, wiążące skutki także w kontekście uprawnienia do wnioskowania o wydanie EPS przez takiego częściowego wykonawcę. Zgodnie bowiem z art. 65 ust. 3 organ wydający, na podstawie wniosku uprawnionego, poświadcza tylko te informacje, o których poświadczenia ubiega się wnioskodawca, w celu wykazania swojego statusu prawnego, jaki posiada w danej sprawie spadkowej 52. Nie ma więc przeszkód, a nawet jest wskazana taka interpretacja przepisów rozporządzenia, która zakładałaby możliwość niezależnego uzyskania poświadczeń przez wykonawców testamentów, z których każde z nich poświadczałoby odrębnie status wykonawcy testamentu, co do określonej części majątku spadkowego, czy określonego składnika tego majątku. Ostatnim z podmiotów wymienionym w art. 63 ust. 1 jest zarządca spadku. Z punktu widzenia polskiego prawa spadkowego jest to pojęcie trudne do sklasyfikowania instytucja zarządcy nie występuje bowiem w przepisach Księgi czwartej kodeksu cywilnego 53. Dominujący w doktrynie pogląd wskazuje na to, że to wykonawca testamentu obowiązany jest do zarządu spadkiem 54 - także sam ustawodawca używa sformułowania zarządu w przepisach dotyczących wykonawcy testamentu (m.in. w art k.c.). Pojęcie zarządcy pojawia się w regulacji kodeksu cywilnego dotyczącej współwłasności w częściach ułamkowych, gdzie występuje uregulowanie dotyczące sprawowania zarządu nad majątkiem wspólnym (art. 195 i nast. k.c.), które to przepisy, zgodnie z art k.c., znajdują zastosowanie odpowiednio do wspólności majątku spadkowego. Należy jednak stwierdzić, że ich stosowanie na gruncie prawa spadkowego nie 51 A. Kidyba, Komentarz do art. 986(1) Kodeksu cywilnego [w:] tegoż (red.), Kodeks cywilny... jw., pkt EPS wydany na wniosek wykonawcy testamentu będzie więc służył wykazaniu uprawnień osoby wymienionej w poświadczeniu do wykonania testamentu por. art. 63 ust. 2 lit. c rozporządzenia. 53 W przeciwieństwie m.in. do niemieckiego uregulowania zob BGB znajdujący się w księdze Prawo spadkowe. 54 A. Kidyba, Komentarz do art. 986 Kodeksu cywilnego [w:] tegoż (red.), Kodeks cywilny... jw., pkt 4-5; L. Kaltenbek-Skarbek, W. Żurek, Prawo jw., Warszawa 2012, s

25 oznacza możliwości ustanowienia osoby trzeciej jako zarządcy majątku spadkowego w imieniu współspadkobierców (np. w myśl art. 203 dotyczącego sądowego wyznaczenia zarządcy). Podzielane w tej materii poglądy skłaniają się zdecydowanie do odpowiedniego stosowania przepisów mówiących o zarządzie majątkiem wspólnym do współspadkobierców zauważa się jednak, że ich uprawnienia są znacznie ograniczone w przypadku, gdy w testamencie zostanie powołany wykonawca testamentu, albo ustanowiony zostanie kurator spadku nieobjętego 55. Wydaje się więc, że prawo materialne w polskim systemie prawnym nie wyodrębnia instytucji zarządcy majątku spadkowego, w zależności bowiem od kontekstu obowiązek zarządu nad spadkiem przysługuje wykonawcy testamentu lub współspadkobiercom. Odnosząc powyższy wniosek do zagadnienia ubiegania się o wydanie europejskiego poświadczenia spadkowego, należy zauważyć, że wyżej wskazanym podmiotom (spadkobiercom i wykonawcom testamentu) bezpośrednio przysługuje uprawnienie do wnioskowania o wydanie EPS, dlatego też bezcelowe wydaje się wyodrębnianie kolejnej podstawy prawnej dla powyższego uprawnienia. Rozważenia jednak wymaga także konstrukcja zarządu spadkiem w ujęciu prawa procesowego. Możliwość ustanawiania zarządcy przewiduje wiele procedur cywilnych państw członkowskich Unii Europejskiej 56. Prawo polskie wskazuje na zarząd majątkiem spadkowym w dwóch kontekstach: ustanowienia zarządu tymczasowego jako środek zabezpieczenia spadku (w myśl art. 636 k.p.c.) oraz ustanowienia kuratora dla spadku nieobjętego (art. 666 i nast. k.p.c.). Art. 636 k.p.c. stanowi katalog form zabezpieczenia majątku spadkowego obok ustanowienia zarządu tymczasowego wymienione zostały również takie środki jak m.in. spisanie majątku ruchomego i oddanie go pod dozór czy złożenie do depozytu. Zabezpieczenia spadku, w tym więc również ustanowienia zarządu, dokonuje sąd na wniosek wskazanych w przepisie podmiotów (m.in. spadkobierca, uprawniony do zachowku, zapisobierca) lub z urzędu. Zarząd tymczasowy może nastąpić w sytuacji, gdy w skład spadku wchodzi np. gospodarstwo rolne czy przedsiębiorstwo 57. W myśl art k.p.c., 55 E. Skowrońska-Bocian, Prawo spadkowe, Warszawa 2012, s M.in. art. 782 hiszpańskiego Ley de enjuiciamiento civil czy 784 niemieckiego Zivilprozessordnung. 57 T. Żyznowski, Komentarz do art. 636 Kodeksu postępowania cywilnego, [w:] Dolecki H. (red.), Wiśniewski T. (red.), Ciepła H., Domińczyk T., Góra-Błaszczykowska A., Górski A., Jakubecki A., Koper I., Misiurek G., Strus Z., Żyznowski T., Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom III. Artykuły , LEX nr ,

26 wykonanie postanowienia o ustanowieniu zarządu sąd zleca komornikowi lub innemu organowi. Kurator spadku jest wyznaczany przez sąd spadku tylko w razie, gdy żaden ze spadkobierców nie objął faktycznie spadku 58. Jego rola ogranicza się do czuwania nad całością spadku do czasu jego objęcia go przez spadkobierców. Do podstawowych obowiązków kuratora spadku, w myśl art. 667 k.p.c. należą: działanie w celu wyjaśnienia, kto jest spadkobiercą, zawiadomienie spadkobierców o otwarciu spadku oraz zarząd majątkiem spadkowym 59. Odnosząc wskazane wyżej modele zarządu w polskim prawie procesowym, za słuszne należy uznać przyznanie obu tym instytucjom prawnym uprawnienia do ubiegania się o wydanie europejskiego poświadczenia spadkowego jako zarządcom spadku. Byłoby to korzystne ze względu na występującą niekiedy konieczność natychmiastowego niemal działania w celu ochrony majątku spadkowego (np. w przypadku mienia o dużej wartości osób zmarłych, po których spadkobranie nie zostało jeszcze ustalone) brak odpowiedniej reakcji, zwłaszcza w kontekście spadku o skutkach transgranicznych może nieść zwielokrotnione, negatywne skutki. Wzięcia pod uwagę wymaga jednak fakt, że wyżej opisane instytucje mają charakter z założenia tymczasowy uzyskiwanie poświadczenia przez zarządcę bądź kuratora spadku byłoby bezcelowe, w przypadku, gdyby o wydanie EPS mogli po pewnym czasie wystąpić spadkobiercy czy zapisobiercy w danej sprawie spadkowej. Całościowe ujęcie zagadnienia definiowania pojęcia zarządcy spadku wymaga także wskazania na szczególną regulację dotyczącą zarządu spadkiem wprowadzaną w art. 29 rozporządzenia, który przewiduje możliwość powołania zarządcy lub kilku zarządców spadku przez sąd, który ma jurysdykcję w danej sprawie spadkowej, także na podstawie własnego prawa, choćby właściwym w sprawie było prawo innego państwa. Przepis określa dokładnie zakres, w jakim inne prawo niż właściwe może być zastosowane oraz sferę obowiązków zarządcy ustanowionego w tym szczególnym trybie, która może być poszerzona o uprawnienia wypływające z prawa państwa, gdzie znajduje się sąd wyznaczający tego 58 T. Demendecki, Komentarz aktualizowany do art. 666 Kodeksu postępowania cywilnego, [w:] Jakubecki A. (red.), Bodio J., Demendecki T., Marcewicz O., Telenga P., Wójcik M. P., Komentarz aktualizowany do ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, nr LEX , E. Marszałkowska-Krześ (red.), Postępowanie cywilne, Warszawa 2013, s

27 zarządcę, w sytuacji, gdyby prawo właściwe dla dziedziczenia nie dawało wystarczających uprawnień do zabezpieczenia spadku 60. Szczegółowe omówienie regulacji artykułu 29 rozporządzenia wykracza poza ramy niniejszego opracowania. Należy jednak zauważyć, że w kontekście uprawnienia do występowania o wydanie europejskiego poświadczenia spadkowego, każdy z zarządców, bez względu na prawo według jakiego został przez sąd powołany (prawo właściwe dla dziedziczenia, lex fori), powinien być uprawniony do uzyskania poświadczenia. Zdaje się jednak, że nie zawsze wnioskowanie o wydanie EPS będzie w opisywanym przypadku celowe, bowiem zarządcy spadku, powoływani w szczególnym trybie art. 29 rozporządzenia, z założenia działają tylko na obszarze jednego państwa, w którym znajduje się zabezpieczany majątek spadkowy w takich przypadkach krajowe regulacje prawne co do poświadczania uprawnień do zarządu spadkiem mogą okazać się w pełni wystarczające. Nie można jednak wykluczyć złożonych sytuacji prawnych, w których powoływanych jest kilku zarządców na podstawie różnych praw krajowych, którzy to dodatkowo zmuszeni są działać na terytoriach wielu państw, co uzasadniałoby konieczność wydania wobec takiego zarządcy europejskiego poświadczenia spadkowego. Powyższe rozważania dotyczące problemów definicyjnych na gruncie art. 63 ust. 1 rozporządzenia Parlamentu i Radu (UE) nr 650/2012 z dnia 4 VII 2012 stanowią z pewnością opis tylko części wątpliwości, jakie mogą się pojawić na gruncie interpretacji przepisów tej nowej regulacji prawa unijnego. Odpowiednie założenia mogą jednak wskazać drogę, w jaki sposób powinno się te wątpliwości wyjaśniać. Należy zauważyć, że niejednoznaczność niektórych stosowanych w rozporządzeniu sformułowań ma niejednokrotnie charakter zamierzony. Europejski ustawodawca, dobierając ogólną terminologię w omawianym przypadku dotyczącą podmiotów uprawnionych do uzyskania EPS ma na celu objęcie daną kategorią możliwie jak najszerszego kręgu osób, których dotyczy zagadnienie, nie klasyfikując ich ze względu na nazwę, jaką te podmioty noszą w regulacjach krajowych, ale ze względu na ich charakterystyczne cechy (tym właśnie zapewne powodowano się, używając pojęcia zapisobierca mający bezpośrednie prawo do spadku, zamiast zapisobierca windykacyjny ). 60 Art. 29 ust. 2 rozporządzenia. 27