Zimowanie łabędzia niemego Cygnus olor w miastach Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej

Transkrypt

1 FAUNA MIAST - URBAN FAUNA Barczak T., Indykiewicz P. (red.) Wyd. ATR, Bydgoszcz, 1998 str.: Paweł T. DOLATA Zimowanie łabędzia niemego Cygnus olor w miastach Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej Dolata P. T., The wintering of the Mute Swan Cygnus olor in the towns of Poznań region (Western Poland). [In:] Fauna miast - Urban fauna. T. Barczak, P. Indykiewicz (Eds.). Wyd. ATR, Bydgoszcz: Abstract. The wintering of the Mute Swan in the towns of Poznań region (Central-Western Poland) started in the 1970s and increased in the 80s. In the 90s flocks of Mute Swans wintered in most towns by rivers and lakes (tab. 1). In winter 1995/96 their numbers were estimated at least at 1000 individuals in towns of Poznań region, and at least 250 individuals in Gorzów Wlkp. subregion. In the Poznań region there have been wintering mainly swans from local populations, up to 75 km. from the city. Now, in opposition to the 80s only a little number of birds from the northern part of these areas are wintering in the Baltic region (NW direction of autumn migration). Most birds from the southern part of Poznań region are wintering in the more extreme southern regions of Poland (mainly in Silesia). Only 0-6 (on the average 1.5), exceptional 15 % of swans belong to immutabilis morph ((n=1552, recalculated data from table 1). The proportion of young birds was about 18,9 % (n=2595, recalculated data from table 1). About 140 swans were ringed and many hundreds of swan ring sightings were done. Some (more adults than young) swans wintered in the same places every year - average 34.8 % in Kalisz (n=46), 36.2 % in Poznań (n=58). Others changed their wintering places, sometimes for a long distance, e.g from Poznań they moved for km (average 238km), (n=14). The main reason for swans wintering in the towns is mass feeding by the population. Key words: Mute Swan, Cygnus olor, wintering, towns, migrations, Cygnus olor immutabilis ul. Wrocławska 60 A/7, Ostrów Wlkp. Wstęp Wraz ze wzrostem liczebności populacji lęgowej łabędzia niemego w Polsce, stopniowo zwiększa się równieŝ od lat sześćdziesiątych liczba łabędzi zimujących (Wieloch 1984, 1990, Tomiałojć 1990). Znaczna część tych ptaków zimuje w miastach. UwaŜa się, Ŝe taka strategia zimowania jest jedną z przyczyn przełamania ograniczającej liczebność populacji bariery ostrych zim, ograniczenia śmiertelności i właśnie wzrostu populacji lęgowej (Wieloch 1984).

2 180 Paweł T. Dolata W niniejszej pracy starano się przedstawić moŝliwie pełny obraz zjawiska zimowania łabędzia niemego w miastach na badanym obszarze Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej, ograniczonym Wartą i Notecią (od północy), Odrą (od zachodu), Odrą i Baryczą (od południa), Wartą i Notecią (od wschodu). Materiał i metody W trakcie zim 1993/ /97 skontrolowano większość miejskich zimowisk łabędzi niemych w Wielkopolsce i na Ziemi Lubuskiej, zebrano równieŝ bogate materiały od innych obserwatorów. Liczba kontroli kaŝdego zimowiska była zróŝnicowana (Tab. 1). Dokładniejsze regularne badania prowadzono w latach w Kaliszu i w latach w Poznaniu. Liczenia prowadzono z podziałem na ptaki dorosłe (ad.) w białym upierzeniu i młode w 1. zimie (immaturus = imm.) w szarobrązowym. PrzynaleŜność ptaków do odmiany polskiej immutabilis oceniano na podstawie występowania cielistej barwy nóg (Czapulak i Wieloch 1988). W Poznaniu zaobrączkowano w okresie styczeń luty 1998, 98 łabędzi niemych i uzyskano o nich oraz 19 ptakach z innych miejsc ok. 620 wiadomości powrotnych (w tym ok. 530 miejscowych). Na niektórych z pozostałych zimowisk, głównie w Kaliszu, zaobrączkowano razem 39 osobników. W Kaliszu uzyskano w latach kilkaset wiadomości o 48 zamiejscowych łabędziach. Łabędzie obrączkowano i odczytywano obrączki równieŝ w Wągrowcu, Rogoźnie, Obornikach i okolicy (J. Dąbrowski - dane niepubl.), z innych miejsc uzyskano pojedyncze wiadomości o ptakach obcego pochodzenia. Dokładne obserwacje ptaków i odczyty obrączek wskazują, Ŝe wyraźne przeloty łabędzi trwały do ok. połowy XII i od połowy II. W obliczeniach powracalności (stosunku osobników obecnych w danej zimie do obecnych w trakcie kolejnej zimy) ptaków na zimowiska wzięto więc pod uwagę tylko ptaki stwierdzone w okresie 15 XII 15 II. Obliczona tak powracalność jest wartością minimalną (moŝliwe, Ŝe pewnych oznakowanych ptaków nie udało się wykryć lub odczytać), ale przy intensywności kontroli nie jest rzeczywiście znacznie większa. Wyniki Prawie w kaŝdym kontrolowanym mieście, połoŝonym nad rzeką lub zbiornikiem wodnym, znajdowało się zimowisko łabędzi niemych. Z reguły łabędziom towarzyszyły krzyŝówki Anas platyrhynchos, rzadziej łyski Fulica atra, a wyjątkowo ptaki innych gatunków. Do większych miejskich zimowisk w Wielkopolsce naleŝały: Kalisz, Gniezno, Śrem, Poznań, ChodzieŜ, Międzychód i Wągrowiec, a do mniejszych: Czarnków, Koło, Konin, Oborniki, Rogoźno i Ujście. Na Ziemi Lubuskiej miejscami większych miejskich zimowisk były Gorzów Wlkp. i Międzyrzecz, a mniejszych Słubice, Kostrzyn n. Odrą i Zbąszyń (Tab. 1).

3 Fauna miast 181 Tab. 1. WaŜniejsze miejskie zimowiska C. olor w Wielkopolsce i Ziemi Lubuskiej ( ) Tab. 1. Most important wintering sites of C. olor in the towns of Poznań region ( ) Miejsce Maksymalna liczebność % os. w 1. zimie (immaturus) % os. formy immutabilis Data Liczba kontroli w zimie (XII-II) Obserwator ChodzieŜ, jez. Miejskie 48 ad imm. 30,4? P. Wylegała ChodzieŜ, jez. Miejskie 60 ad imm. 36,2? P. Wylegała ChodzieŜ, jez. Miejskie 33 ad. + 4 imm. 10,8 0, J. Dąbrowski Czarnków, rz. Noteć 16 ad. + 9 imm. 25,0 0, P. Wylegała Czarnków, rz. Noteć 49 ad imm. 19,7 0, P. Wylegała Gniezno, jez. Jelonek i jez. Winiary 110 ad imm. 15,4 0, P. T. Dolata Gorzów Wlkp., rz. Warta 51 os.?? M. Bartoszewicz Gorzów Wlkp., rz. Warta 96 ad. + 4 imm. 4,0 2, P. T. Dolata Kalisz, rz. Prosna 102 ad imm. 12,1? Wł. Kania Kalisz, rz. Prosna 105 ad imm. 30,0 0, Wł. Kania Kalisz, rz. Bernardynka 126 ad imm. 19,7? Wł. Kania Kalisz, rz. Prosna 91 ad imm. 15,7? Wł. Kania Koło, rz. Warta 47 ad. + 7 imm. 13,0? S. Mielczarek Koło, rz. Warta 34 ad imm. 35,8? c.n. 1 T. Kaleta Koło, rz. Warta 69 ad imm. 13,8 1, S. Mielczarek Koło, rz. Warta 71 ad. + 9 imm. 11,3 2, S. Mielczarek Konin, rz. Warta 24 ad imm. 36,8? S. Mielczarek Międzychód, jez. Miejskie 13 ad imm. 50,0 0, P. T. Dolata Międzychód, jez. Miejskie ok. 100 os.?? P. Śliwa Międzyrzecz, rz. Obra 14 ad imm. 46,2 3, P. T. Dolata Międzyrzecz, rz. Obra 56 ad imm. 20,0 5, P. T. Dolata

4 182 Paweł T. Dolata cd. tab Międzyrzecz, rz. Obra 26 ad. + 1 imm. 3,7 3, P. T. Dolata Oborniki, rz. Warta 32 ad. 0,0 3, J. Dąbrowski Oborniki, rz. Warta i rz. Wełna 31 ad. + 5 imm. 13,9 0, P. T. Dolata Oborniki, rz. Warta 58 ad. + 8 imm. 12,1 1, J. Dąbrowski Poznań (cały) 122 ad imm. 22,3 0, P. T. Dolata z zesp. Poznań (cały) 51 ad imm. 42,7 1, P. T. Dolata z zesp. Rogoźno, rz. Mała Wełna 13 ad. + 3 imm. 18,8 0, J. Dąbrowski Rogoźno, jez. Rogoźno 21 ad imm. 38,2 6, J. Dąbrowski Rogoźno, rz. Wełna 14 ad. + 6 imm. 30,0 15, J. Dąbrowski Słubice, rz. Odra 50 ad. + 5 imm. 9,1 3, P. Czechowski Śrem, rz. Warta 80 ad imm. 13,0? R. Łucka Śrem, rz. Warta 107 ad imm. 8,5? R. Łucka Śrem, rz. Warta 89 ad imm. 10,1? R. Łucka Ujście, rz. Noteć 10 ad. + 8 imm. 44,4 0, P. Wylegała Wągrowiec, jez. Durowskie 95 ad imm. 10,4 0, J. Dąbrowski Wągrowiec, jez. Durowskie 50 ad. + 6 imm. 10,7 0, J. Dąbrowski Wągrowiec, jez. Durowskie 65 ad. + 5 imm. 7,1 1, J. Dąbrowski Zbąszyń, rz. Obra 16 ad. + 3 imm. 15,8 0, P. T. Dolata Zbąszyń, rz. Obra 12 ad. + 2 imm. 14,3? c.n. 1 W. Czuchwicki 1 - Locality, 2 - Max. number, 3 - % of immaturus (in 1st winter), 4 - % of immutabilis morph, 5 Date, 6 - No. of counts in winter (XII-II), 7 - Observer, jez. - lake, rz. - river, c.n. - at least

5 Fauna miast 183 Zimą 1995/1996, podczas której zebrano najpełniejsze dane, liczbę łabędzi niemych zimujących w miastach Wielkopolski oceniono na co najmniej 1000 osobników, a w miastach Ziemi Lubuskiej na min Jeśli chodzi o typ zbiornika wodnego wykorzystywanego przez łabędzie jako zimowisko, to mniej chętnie wybierana była rzeka. Wielkość i charakter zbiornika nie miały praktycznie znaczenia, gdyŝ zimowiska znajdowały się na akwenach tak róŝnych, jak sztuczny i płytki staw w Parku Sołackim (3.6 ha) oraz naturalne i głębokie Jez. Kierskie (282 ha) w Poznaniu. Rzeki wykorzystywane były w okresach większych mrozów (np. Warta w Poznaniu po zamarznięciu wód stojących w I 1993 r.). Na rzekach utrudnienie dla ptaków stanowiła płynąca kra, a wartki prąd utrudniał pobieranie pokarmu. W miarę moŝliwości łabędzie wybierały miejsca o wolniejszym nurcie. Przykładowo w Parku Miejskim w Kaliszu jako zimowisko, aŝ do zamarznięcia, wykorzystywany był szeroki odcinek Prosny, a następnie ptaki przenosiły się na, niewykorzystywany wcześniej w ogóle, sąsiedni kanał Bernardynka o znacznie szybszym nurcie. Po odmarznięciu Prosny łabędzie wracały na nią. NajwaŜniejszym warunkiem zimowania łabędzi było ich dokarmianie, dlatego gromadziły się one w miejscach licznie odwiedzanych przez ludzi, często w parkach miejskich, a na rzekach w pobliŝu uczęszczanych mostów. W pojedynczych przypadkach łabędzie odbywają piesze wędrówki przez miasto do stałego punktu dokarmiania, nawet na odległość do kilkuset metrów (Radkiewicz i Radkiewicz 1984, Wylegała 1998) W niektórych miastach (Poznań, ChodzieŜ, Kalisz, Śrem, Koło) dokarmianie było organizowane przez urzędy miejskie lub towarzystwa opieki nad zwierzętami, ponadto niekiedy wykładano dla ptaków siano lub słomę (P. T. Dolata, R. Łucka, S. Mielczarek, P. Wylegała - dane nie publ.). Łabędzie skupiały się w miastach w trakcie surowszych zim i w okresach większych ochłodzeń. Przykładowo na odcinku Noteci Ujście-Czarnków (30 km) wraz z zamarzaniem rzeki, ptaki dotychczas rozproszone na rzece, gromadziły się w Czarnkowie i Ujściu (P. Wylegała - dane nie publ.). Często w przypadku silnych mrozów łabędzie przebywały na niewielkich oczkach wody (np. w Poznaniu i Kaliszu), utrzymywanych dzięki obecności ptaków, a czasem pomocy ludzi. W skrajnym przypadku potrafiły nawet przybywać ok. 2 tygodnie na brzegu całkowicie zamarzniętej Noteci w Czarnkowie (P. Wylegała - inf. ustna). Udział łabędzi odmiany polskiej C. olor immutabilis był zróŝnicowany dla róŝnych zim i miejsc zimowania (0-6 %, wyjątkowo 15 %, tab. 1), ale średnio wynosił w czasie kontroli z max. liczbą ptaków w granicach 1.5 % (przeliczone dane z tab. 1, n = 1552 os.). W dokładnych badaniach w Poznaniu uzyskano średnio 1.2 % tej odmiany przy 800 i 1040 kontrolach (nie osobnikach!) łabędzi w czasie zim 1993/1994 i 1994/1995. Występowało zróŝnicowanie udziału ptaków młodych (w 1. zimie Ŝycia) pomiędzy poszczególnymi zimami i miejscami (Tab. 1), związane najprawdopodobniej z sukcesem lęgowym w poprzedzającym sezonie. Obliczony na pod-

6 184 Paweł T. Dolata stawie kontroli z max. liczbą ptaków w róŝnych latach (przeliczone dane z tab. 1) udział młodych wynosił średnio 18.4 % (n=2464). Na podstawie obrączkowania i odczytywania numerów obrączek ustalono, Ŝe w miastach w większości zimują łabędzie z lokalnych populacji. W Kaliszu w latach , 55.3 % obrączkowanych łabędzi (n=47) pochodziło ze stawów w Dolinie Baryczy (30-75 km), a tylko 2 ptaki z odległości ponad 200 km. Większość (8 z 15) ptaków przybyłych do Poznania spoza miasta na zimowisko pochodziła z jedynej znakowanej w okolicy populacji - okolic Rogoźna i Murowanej Gośliny, czyli z odległości km. Zimowała tu ponadto część ptaków z samego Poznania, choć inne odlatywały stąd na zimę. Wśród 19 osobników zimujących w latach w Obornikach, Rogoźnie i Wągrowcu 73.7 % pochodziło z miejsc odległych do 25 km (J. Dąbrowski, dane nie publ.). Łabędzie z północnej części badanych terenów (Poznań, Rogoźno) w niewielkim stopniu odbywają, jak to czyniły częściej w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, wędrówki na zimowiska na północny zachód, w rejon Bałtyku. Znaczna większość łabędzi ze Stawów Przygodzickich w Południowej Wielkopolsce odlatuje na zimę na południe, głównie na Górny Śląsk, Opolszczyznę i w Częstochowskie, pojedyncze do Czech, Austrii i na Węgry (Dolata 1998). Jak ustalono poprzez regularne obserwacje i odczyty obrączek, bardziej intensywne przeloty jesienne trwają do połowy grudnia, a przeloty wiosenne często zaczynają się juŝ w połowie lutego. Oprócz frakcji rezydentów, tj. ptaków spędzających całą zimę w jednym miejscu, pewna część zmienia zimowiska w trakcie danej zimy. Przykładowo, łabędź stwierdzony w styczniu 1991 r. w Kaliszu, był obserwowany w tym samym miesiącu w 3 innych miejscach ( km) (A. Czapulak - dane nie publ.). Zwraca uwagę fakt, Ŝe miejsca zimowisk w czasie róŝnych zim znajdują się często w znacznej odległości, np. dla ptaków z Poznania (n=16) kolejne zimowisko oddalone było średnio o 239 km ( km). Znaczna część ptaków zimuje z roku na rok w tych samych miejscach. Powracalność w Kaliszu dla lat wynosiła 16.7 % dla ptaków w 1. zimie (n=12), 41.2 % dla starszych (n=34), średnio 34.8 % (n=46). Ponadto kolejne 16.7 % imm. i 8.8 % ad. zimowało znów w Kaliszu po nieobecności przez co najmniej jedną zimę. Dla Poznania w latach powracalność wynosiła odpowiednio 29 % (n=31) dla imm % (n=27) dla ad., średnio 36.2 % (n=58). Dyskusja Na badanym terenie stwierdzono postępującą synantropizację łabędzi niemych, zauwaŝalną najbardziej w okresach zimowych. W porównaniu z obrazem zimowania w końcu lat siedemdziesiętych (Wieloch 1984), zauwaŝalny jest wzrost liczby miejskich zimowisk, jak i liczebności zimujących tam ptaków. Wyjątkiem jest zimowisko łabędzi w Kostrzynie n. Odrą, które w zimach 1976/ /1980 grupowało do kilkuset (max. 600) łabędzi niemych (Beszterda i in. 1983, Radkiewicz i Radkiewicz 1984). Ostatnio w Kostrzynie stwierdzano zimą

7 Fauna miast 185 kilka do kilkunastu łabędzi (M. Bartoszewicz - dane nie publ.). Zapewne powodem tego stanu jest rozpraszanie się łabędzi na nie zamarzającym Kostrzyńskim Zbiorniku Retencyjnym i mniejsza potrzeba korzystania przez ptaki z dokarmiania w mieście (M. Bartoszewicz - inf. ustna). W świetle krajowego cenzusu łabędzi niemych w styczniu 1995 r. znaczna część ptaków w obu regionach zimowała w miastach (Wieloch, w przyg.). Udział ptaków odmiany polskiej jest róŝny dla poszczególnych miejsc i zim, ale mieści się w granicach wartości podawanych dla kraju (Czapulak i Wieloch 1988, Wieloch i Czapulak 1991). Otrzymane wyniki obrączkowania są zgodne z tendencjami do skrócenia wędrówek, widocznymi w skali kraju (Tomiałojć 1990), a takŝe zmianą zimowisk przez ptaki z południa kraju i zaniechaniem przez nie wędrówek w rejon Bałtyku (Beszterda i in. 1983, Wieloch 1990 i 1994). Powracalność na zimowiska była zbliŝona do wartości uzyskanych przez Beszterdę i in. (1983) i Kiljana (1997). NiŜszą powracalność ptaków młodych moŝna wytłumaczyć ich większą śmiertelnością, choć moŝe to być tylko jeden z powodów. Głównym powodem zimowania łabędzi w miastach jest łatwa dostępność pokarmu dostarczanego im masowo przez ludzi (Wieloch 1995). Znacznie mniejszy czas Ŝerowania (a więc i mniejszy wydatek energii) łabędzi zimujących w Krakowie w stosunku do ptaków z sąsiedniego odcinka podmiejskiego wykazały Józkowicz i Górska-Kłęk (1996). Bardzo silny związek zimowania łabędzi niemych z dokarmianiem podkreślał m. in. Meissner (1993) dla Zatoki Gdańskiej. Zwracano równieŝ uwagę, Ŝe dokarmianie (właściwym pokarmem!) ogranicza śmiertelność łabędzi w czasie mroźnych zim (Nilsson 1984). DuŜe znaczenie ma teŝ wolniejsze zamarzanie wód w miastach z powodu ich zanieczyszczeń i podgrzania. Zimowanie łabędzi niemych w miastach stwarza teŝ problemy: dokarmianie nieodpowiednim i zbyt jednolitym pokarmem, naraŝanie na kłusownictwo ze strony ludzi, ataki zwierząt i wypadki komunikacyjne (Wieloch 1995, Dolata 1997). Największym problemem jest powstrzymywanie łabędzi od odlotu poprzez dokarmianie, co przy niekorzystnych warunkach moŝe doprowadzać do masowej śmiertelności ptaków (Wieloch 1995). Według Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków i Polskiej Grupy Badania Łabędzi dokarmianie powinno być ograniczone jedynie do bardzo mroźnych zim i sytuacji, kiedy ptaki juŝ pozostały na zimę. Podziękowania W badaniach nad łabędziami brali bezinteresownie udział liczni uczestnicy, szczególnie Wł. Kania (Kalisz) oraz J. Badaszewski, P. Śliwa i A. Wysocki (Poznań). Własne dane udostępnili: M. Bartoszewicz, P. Czechowski, W. Czuchwicki, J. Dąbrowski, T. Kaleta, R. Łucka, S. Mielczarek, dr M. Wieloch i P. Wylegała. Wszystkim Im niniejszym serdecznie dziękuję.

8 186 Paweł T. Dolata Piśmiennictwo Beszterda P., Majewski P., Panek M., 1983: Wintering of the mute swan Cygnus olor, and the whooper swan Cygnus cygnus, in the flooded area of the Warta river mouth. Acta Orn., 19 (9): Czapulak A., Wieloch M., 1988: O polskiej odmianie (immutabilis) łabędzia niemego Cygnus olor. Not. Orn., 29 (1-2): Dolata P. T., 1997: Łabędzie nieme (Cygnus olor) na ulicach miast. Orlik, 22: 7-9. Dolata P. T., 1998: Badania nad łabędziami na Stawach Przygodzickich w latach Biul. Inf. Pol. Grupy Bad. Łabędzi, 2: Józkowicz A., Górska-Kłęk L., 1996: Activity patterns of the Mute Swan Cygnus olor wintering in rural and urban areas: a comparision. Acta Orn., 31(1): Kiljan G., 1997: Powracalność młodych łabędzi na zimowisko w Świnoujściu. Biul. Inf. Pol. Grupy Bad. Łabędzi, 1: 5. Meissner W., 1993: Zimowanie łabędzia niemego (Cygnus olor) i łabędzia krzykliwego (Cygnus cygnus) na Zatoce Gdańskiej w sezonach 1984/ /1987. Not. Orn., 34 (1-2): Nilsson L., 1984: The impact of hard winters on waterfowl populations of south Sweden. Wildfowl, 35: Radkiewicz J., Radkiewicz J., 1984: Zimowanie łabędzia niemego Cygnus olor (Gmel.) na Ziemi Lubuskiej. Wyd. WSP w Zielonej Górze, 24 ss. Tomiałojć L., 1990: Ptaki Polski - rozmieszczenie i liczebność. PWN, Warszawa, 462 ss. Wieloch M., 1984: Numbers and distibution of the Mute Swan in Poland against the situation of these species in Europe. Acta Orn., 20 (2): Wieloch M., 1990: The wintering of the Mute Swan Cygnus olor. Baltic Birds, 5 (2): Wieloch M., 1994: The wintering of the Mute Swan in Poland. Ring, 16 (1-2): 112. Wieloch M., 1995: Zimowanie łabędzi. Zielone Brygady, 12 (78): Wieloch M., Czapulak A., 1991: Cygnus olor immutabilis in Poland. W: J. Sears, P. J. Bacon (red.). Proc. 3rd IWRB Int. Swan Symp., Oxford Wildfowl Suppl., 1: Wylęgała P., 1998: Jeszcze o łabędziach niemych na ulicach miast. Biul. Inf. Pol. Grupy Bad. Łabędzi, 2: