CZŁOWIEK - NAJLEPSZA INWESTYCJA EKSPERTYZA

Transkrypt

1 CZŁOWIEK - NAJLEPSZA INWESTYCJA PROJEKT WSPÓŁFINANSOWANY ZE ŚRODKÓW UNII EUROPEJSKIEJ W RAMACH EUROPEJSKIEGO FUNDUSZU SPOŁECZNEGO PROJEKT: MOJE MIEJSCE NGO EKSPERTYZA WSPARCIE ZAMIAST INTERWENCJI, PREWENCJA ZAMIAST REAKCJI ZASADY OGÓLNE, STANDARDY I WYBRANE RODZAJE WSPARCIA NA PODSTAWIE KSIĘGI VIII KODEKSU SOCJALNEGO JANINE STÖCKEL

2 Spis treści 1 Wstęp 2 1. Sytuacja dzieci, młodzieży i rodzin w Niemczech Formy rodzin Rozwój demograficzny Migracja Pomoc dla dzieci i młodzieży w ujęciu makroekonomicznym (rynkowym) 9 2. System pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży Podstawowe cechy strukturalne systemu Wartości kluczowe systemu Kodeks socjalny Etapy rozwoju prawodawstwa niemieckiego na tle współczesnej ustawy o 13 świadczeniach społecznych dla dzieci i młodzieży 5. Struktura księgi VIII kodeksu socjalnego Główne aspekty księgi VIII kodeksu socjalnego Prawo do wychowania, odpowiedzialność rodziców, pomoc społeczna dla 15 młodzieży Publiczna i pozarządowa pomoc społeczna dla młodzieży Współpraca sektora publicznego z sektorem pozarządowym w zakresie 17 pomocy społecznej dla młodzieży Prawo wyboru i wyrażania swoich życzeń Partycypacja dzieci i młodzieży Zadania sektora publicznego i formy wsparcia wg księgi VIII kodeksu socjalnego Praca z młodzieżą, praca socjalna z młodzieżą oraz ochrona dzieci i młodzieży w 21 procesie wychowawczym 7.2 Wspieranie procesu wychowawczego w rodzinie Pomoc w wychowaniu Wychowanie w ośrodkach wsparcia dziennego Wychowanie w ośrodkach wsparcia całodobowego i w placówkach 32 półstacjonarnych 7.4 Pomoc w integracji społecznej dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie Współpraca i program pomocowy Reorientacja i kwalifikacje zawodowe przykład dobrej praktyki Bibliografia 40 Strona 1 z 43

3 Wstęp Niniejsza ekspertyza sporządzona została w ramach projektu pod nazwą Moje miejsce NGO. Projekt ten sfinansowany został przez Unię Europejską. Ekspertyza ta stwarza podstawy do porównania kluczowych obszarów polskiego i niemieckiego systemu wsparcia społecznego dla dzieci i młodzieży. W niniejszej ekspertyzie przedstawione zostały zasady ogólne, standardy i wybrane rodzaje wsparcia na podstawie księgi VIII niemieckiego kodeksu socjalnego. By dogłębnie scharakteryzować zasadnicze problemy niemieckiego systemu wsparcia społecznego dla dzieci i młodzieży, na wstępie nakreślone zostały główne aspekty sytuacji życiowej dzieci, młodzieży i ich rodzin. W dalszej części omówione zostały podstawowe cechy strukturalne współczesnego systemu wsparcia społecznego oraz jego kluczowe wartości. W kolejnym etapie zaprezentowano, w jaki sposób system pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży ugruntowany jest w prawodawstwie niemieckim. Analiza to wykazuje powiązania z innymi obszarami wsparcia. W celu zilustrowania genezy współczesnej ustawy o pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży, opisano poszczególne etapy poprzedzające jej wejście w życie, zaczynając od ustawy o sprawowaniu opieki społecznej nad młodzieżą z czasów Rzeszy, poprzez ustawę o sprawowaniu opieki społecznej nad młodzieżą z 1961 roku, a kończąc na księdze VIII kodeksu socjalnego. W następnej kolejności przedstawiona została struktura księgi VIII kodeksu socjalnego oraz jej główne aspekty, takie jak: prawo do wychowania, współpraca sektora publicznego z sektorem pozarządowym w zakresie pomocy społecznej dla młodzieży, prawo wyboru i prawo wyrażania swoich życzeń oraz partycypacja dzieci i młodzieży w tymże systemie. Dalej scharakteryzowane zostały wybrane zadania i świadczenia społeczne udzielane w Niemczech na rzecz dzieci, młodzieży i ich rodzin. Szczegółowo omówiono kwestie związane z takimi obszarami, jak praca z młodzieżą, praca socjalna z młodzieżą i ochrona dzieci i młodzieży w procesie wychowawczym. W dalszej kolejności wymienione zostały działania dotyczące wsparcia procesu wychowawczego w rodzinie, pomocy w procesie wychowawczym przez ośrodki wsparcia dziennego i całodobowego oraz placówki półstacjonarne, a także formy pomocy w integracji społecznej dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie. Ekspertyza ta wykazuje, iż we wszystkich tych zadaniach i formach wsparcia zapewnić należy możliwość partycypacji dzieci, młodzieży i osób uprawnionych do sprawowania opieki rodzicielskiej. Sporządzenie programu pomocowego stanowi zaś ważne narzędzie do inicjowania działań długoterminowych. Na zakończenie, jako przykład dobrej praktyki, przedstawiony został program pod nazwą Reorientacja i kwalifikacje zawodowe, wdrażany przez organizację Goslarer Allerlei. Ta forma pomocy społecznej osadzona jest na pograniczu dwóch systemów wsparcia, a mianowicie systemu pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży (księga VIII kodeksu socjalnego) i podstawowego zabezpieczenia osób poszukujących pracy (księga II kodeksu socjalnego). Pokazuje ona, w jaki sposób efektywnie aktywizować młodych dorosłych, zwiększać ich możliwości uczestnictwa w życiu społecznym oraz umożliwiać ich integrację zawodową. Strona 2 z 43

4 1 Sytuacja dzieci, młodzieży i rodzin w Niemczech W niniejszej pracy przedstawione zostały wybrane, prawnie uregulowane formy pomocy społecznej dla dzieci, młodzieży, młodych dorosłych i ich rodzin w Niemczech, w celu porównania niemieckiego systemu wsparcia społecznego z systemem polskim. Scharakteryzowanie niemieckiego systemu wsparcia społecznego ograniczy się do wybranych usług, które opisane są w księdze VIII niemieckiego kodeksu socjalnego. Świadczenia społeczne sformułowane w księdze VIII kodeksu socjalnego uzależnione są głównie od indywidualnej sytuacji jednostki, toteż przedstawienie głównych aspektów sytuacji życiowej dzieci, młodzieży, młodych dorosłych oraz ich rodzin w Niemczech stanowić będzie pomocne narzędzie w zobrazowaniu niemieckiego systemu wsparcia społecznego. Szczegółowe informacje w tym zakresie znaleźć można na przykład w raportach o sytuacji życiowej ludzi młodych i świadczeniach społecznych udzielanych na rzecz dzieci i młodzieży w Niemczech. Raport o sytuacji życiowej ludzi młodych i świadczeniach społecznych udzielanych na rzecz dzieci i młodzieży jest raportem sporządzanym przez komisję ekspercką, powołaną przez rząd federalny. Raport ten wydawany jest pisemnie przez rząd federalny sprawujący władzę w danej kadencji. Dodatkowe informacji na temat sytuacji życiowej dzieci, młodzieży, młodych dorosłych i rodzin zaczerpnąć można z różnorodnych opracowań naukowych. Znanym projektem badawczym jest na przykład opracowanie dotyczące młodzieży wydawane przez Shell, w którym od 1953 r. co trzy lub cztery lata prezentowane są badania empiryczne na temat postaw, wartości, przyzwyczajeń oraz zachowania socjalnego młodzieży w Niemczech. Z szerokiego wachlarzu aspektów, które odgrywają znaczącą rolę w opisie sytuacji życiowej dzieci i rodzin, trzy aspektu omówione zostały szerzej. Są to: przemiany społeczne mające wpływ na dorastanie dzieci, konsekwencje rozwoju demograficznego oraz wzrastająca liczba dzieci i młodzieży z rodzin o tle migracyjnym. Strona 3 z 43

5 1.1 Formy rodzin Coraz większą uwagę przypisuje się dziś do zmieniających się warunków środowiska społecznego, w jakim dorastają dzieci w Niemczech. Nie ulega wątpliwości, że liczba rodzin w Niemczech od lat wykazuje tendencję spadkową. Z poniższej tabeli Federalnego Urzędu Statystycznego wynika, iż liczba rodzin w latach zmalała o Analogicznie do tego wzrosła liczba formalnych związków partnerskich i osób samotnie wychowujących dzieci. Rok Łącznie Związki małżeńskie Z tego Formalne związki partnerskie Osoby samotnie wychowujące dzieci % 1000 % 1000 % , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,8 (Źródło: rmen.html) W tym miejscu należy podkreślić, iż samotne wychowanie dziecka jest domeną kobiet (por. Federalny Urząd Statystyczny, Osoby samotnie wychowujące dzieci w Niemczech, 2009: 14). W roku 2009 w dziewięciu na dziesięć przypadków samotnym wychowaniem dziecka zajmowała się matka. Tylko co dziesiąty ojciec podejmował się samotnego wychowania dziecka. Ponadto udział ojców samotnie wychowujących dziecko wykazuje od 1996 r. lekką tendencję spadkową, a mianowicie obniżył się z 13% w roku 1996 do 10% w roku W roku 2009 niemalże 2,4 milionów dzieci stanu wolnego mieszkało u rodziców samotnie wychowujących dzieci, z czego 2,2 miliony u samotnie wychowujących matek. W roku 1996 liczba dzieci, które mieszkały u osób samotnie wychowujących dzieci, była znacznie niższa i oscylowała w granicach 2 milionów. Matki samotnie wychowujące miały wówczas na utrzymaniu 1,8 miliona dzieci stanu wolnego. Strona 4 z 43

6 Federalny Urząd Statystyczny opisuje osoby samotnie wychowujące dzieci jako najważniejszą grupę docelową, która korzysta ze świadczeń opiekuńczo-wychowawczych, i podsumowuje: Zgodnie z danymi statystycznymi na dzień 31 grudnia 2008 r. wszystkie Urzędy ds. Dzieci i Młodzieży przyznały łącznie prawie świadczeń opiekuńczowychowawczych dla osób niepełnoletnich i ich rodzin. Prawie połowa (niemal 46%) świadczeń trafiła do osób samotnie wychowujących dzieci. Osoby samotnie wychowujące dzieci - w porównaniu z ich 19% udziałem we wszystkich rodzinach posiadających dzieci niepełnoletnie - korzystały niewspółmiernie często z profesjonalnej pomocy pedagogicznej udzielanej w ramach systemu świadczeń opiekuńczo-wcychowawczych. Były one zatem największą grupą docelową, dla której dedykowane były usługi opiekuńczo-wychowawcze. Pod koniec 2008 r. co dziesiąta rodzina samotnie wychowująca dziecko korzystała z pomocy systemu świadczeń opiekuńczo-wychowawczych. Natomiast tylko niecałe 2% rodziców wspólnie wychowujących niepełnoletnie dziecko wymagało w wychowaniu dziecka profesjonalnego wsparcia pedagogicznego. Osobom samotnie wychowującym dzieci często udzielane są jednocześnie świadczenia opiekuńczo-wychowawcze oraz pomoc finansowa. Prawie trzy na cztery osoby samotnie wychowujące dziecko (około 73%), które pobierały świadczenia opiekuńczo-wychowawcze doradztwo rodzinne), otrzymywały również publiczne wsparcie finansowe w postaci zasiłków dla bezrobotnych oraz zasiłków socjalnych, przyznawanych na podstawie II księgi kodeksu socjalnego, albo zasiłków rodzinnych lub dochodu zapewniającego podstawowe utrzymanie dla osób starszych i osób o ograniczonych możliwościach zarobkowania, przyznawanych na podstawie księgi XII kodeksu socjalnego. W przypadku rodziców mieszkających razem tylko co druga rodzina pobierała oprócz świadczeń opiekuńczo-wychowawczych również dotacje państwowe. W przypadku rodzin patchworkowych dotyczy to 60% rodzin korzystających z puli świadczeń opiekuńczo-wychowawczych. Analiza ta pokazuje, że osoby samotnie wychowujące dzieci w znacznym stopniu zdane są na równorzędną pomoc zarówno finansową, jak i wychowawczą. (Statistisches Bundesamt, Alleinerziehende in Deutschland, 2009: 30) Strona 5 z 43

7 1.2 Rozwój demograficzny Strukturę wiekową społeczeństwa w Niemczech czekają radykalne zmiany. Trend ten odznacza się ciągle rosnącą oczekiwaną długością życia i liczbą urodzeń utrzymująca się na stabilnie niskim poziomie. Od roku 2003 całkowita liczba ludności nieprzerwanie spada. Liczba zgonów przewyższa liczbę urodzeń już od wielu dziesięcioleci. Jednocześnie zmienia się struktura wiekowa społeczeństwa, a struktura pomiędzy poszczególnymi grupami wiekowymi przesuwa się. Odnotowuje się spadający udział ludzi młodych i rosnący udział ludzi starszych. Demograficzne starzenie się społeczeństwa ma charakter długoterminowy i będzie się nadal pogłębiać [ ] (Raport o sytuacji demograficznej Niemiec, 2011: 11). Wiek w latach na dzień Wiek w latach na dzień Wiek w latach na dzień i (Źródło: Federalny Urząd Statystyczny) Männer - mężczyźni, Frauen - kobiety, Anzahl in liczba w tysiącach Untergrenze der mittleren Bevölkerung dolna granica społeczeństwa w wieku średnim Obergrenze der mittleren Bevölkerung - górna granica społeczeństwa w wieku średnim Zgodnie z raportem rządu federalnego w sprawie sytuacji demograficznej ludności i przyszłego rozwoju kraju z roku 2011 zmiany demograficzne charakteryzują się pięcioma trendami: 1. Poziom urodzeń w Niemczech jest na stabilnie niskim poziomie i od prawie 40 lat znajduje się o jedną trzecią poniżej poziomu niezbędnego do utrzymania właściwej liczby ludności [ ]. 2. Oczekiwana długość życia wzrasta systematycznie i powoduje dalsze przesuwanie się średniej wieku społeczeństwa w kierunku osób starszych [ ]. Strona 6 z 43

8 3. Rozwój demograficzny społeczeństwa determinowany będzie imigracją i emigracją ludności. Niemcy w przeszłości były krajem charakteryzującym się masowym napływem ludności. Zjawisko to doprowadziło do spowolnienia procesu starzenia się społeczeństwa [ ]. 4. Rozwój demograficzny na obszarze Niemiec jest zróżnicowany pod względem regionalnym. Wiele regionów położonych we wschodnich Niemczech skonfrontowanych jest ze znacznym spadkiem liczby ludności i silnym starzeniem się społeczeństwa. W coraz większym stopniu dotyczy to również wiejskich i miejskich regionów w Niemczech zachodnich. 5. Społeczeństwo niemieckie w ostatnich dziesięcioleciach stawało się coraz bardziej niejednorodne etnicznie. Obecnie w Niemczech żyje 15,7 milionów ludzi mających korzenie migracyjne. Trend ten będzie się pogłębiał (Raport o sytuacji demograficznej Niemiec, 2011: 12). Rozwój demograficzny obejmuje wszystkie obszary życia społecznego i stawia przed nimi różnorodne wyzwania. Podczas gdy system opieki nad osobami starszymi [ ] musi nastawić się na znaczny przyrost zadań, system opieki społecznej dla dzieci i młodzieży skonfrontować musi się z ze skutkami przewidywalnych i w dłuższej perspektywie odczuwalnych tendencji zniżkowych w populacji wiekowej osób poniżej 21. roku życia - zarówno w kontekście kultury obywatelskiej i społecznej tej grupy wiekowej, ale również z punktu widzenia jej podstawowej roli i pozycji w starzejącym się społeczeństwie, a także opracować cele i strategie niezbędne do przezwyciężenia skutków tych zjawisk (Pomoc społeczna dla dzieci i młodzieży w dobie przemian demograficznych/podsumowanie, 2010: 4). Na pierwszy rzut oka można by przypuszczać, że tendencja regresywna wśród dzieci i młodzieży w Niemczech powinna się przełożyć na spadek świadczeń udzielanych na rzecz dzieci, młodzieży i ich rodzin. Komunalny Związek ds. Młodzieży i Spraw Socjalnych w Badenii-Wirtembergii w podsumowaniu głównych wyników opracowania pod nazwą Pomoc społeczna dla dzieci i młodzieży w dobie przemian demograficznych formułuje jednak odmienne stanowisko: Przemiany demograficzne i związany z nimi spadek liczby ludzi młodych wymagają coraz większego zaangażowania i inwestowania w dzieci i rodziny, mimo że na pierwszy rzut oka przyjąć można by stanowisko odmienne (Pomoc społeczna dla dzieci i młodzieży w dobie przemian demograficznych/podsumowanie, 2010: 4). Postulat ten dotyczy wszystkich obszarów pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży, a mianowicie: opieki w placówkach wsparcia dziennego, pracy z dziećmi i młodzieżą oraz świadczeń opiekuńczowychowawczych. Strona 7 z 43

9 1.3 Migracja Informacje podsumowujące wywnioskować można z opracowanego przez rząd federalny raportu o sytuacji demograficznej społeczeństwa: Niemcy po II wojnie światowej stały się jednym z najbardziej ulubionych krajów masowej imigracji w Europie. Fala ludności, która w latach 50. i 60. n napływała do Republiki Federalnej Niemiec, uwarunkowana była głównie rekrutacją imigrantów zarobkowych, a w latach 70. i w szczególności łączeniem rodzin z tytułu prawa osoby posiadającej już pozwolenie na pobyt do sprowadzenia swojej rodziny na terytorium Republiki Federalnej Niemiec. Od początku lat dziewięćdziesiątych na pierwszy plan wysunęły się inne motywy migracji. Wśród nich wymienić należy późnych wysiedleńców pochodzenia niemieckiego, osoby szukające azylu, uchodźców oraz nowe formy migracji zarobkowej, w szczególności pracowników sezonowych i osoby zatrudnione w ramach umowy o dzieło. W latach do Niemiec imigrowało łącznie 18 milionów ludzi. Szczyt masowego napływu ludności przypadł na rok 1992, w którym to odnotowano łącznie 1,5 miliona nowych imigrantów. [ ] W roku 2009, podobnie jak w latach poprzednich, większość imigrantów przywędrowała z państw europejskich. Prawie trzy czwarte wszystkie osób, które imigrowały do Niemiec (72,4 %) pochodziło z Europy. 20,6 % imigrantów napłynęło ze starych państw Unii Europejskich, 36,9 % - z dwunastu nowych krajów unijnych, w tym głównie z Polski, Rumunii i Bułgarii. (Raport rządu federalnego o sytuacji demograficznej i przyszłym rozwoju kraju, Raport o sytuacji demograficznej, 2011: 25 i następne strony). W roku 2010 około 2,3 milionów ludzi w Niemczech miało tło migracyjne. Jak podaje w dalszej części raportu [ ] Federalny Urząd Statystyczny, wielkość ta odpowiada udziałowi wynoszącemu 29 % wszystkich rodzin posiadających dzieci niepełnoletnie (8,1 milionów rodzin). Tradycyjna forma rodzina, ukonstytuowana jako małżeństwo, rozpowszechniona jest wśród rodzin o tle migracyjnym w dużo większym stopniu (80%), aniżeli ma to miejsce w przypadku rodzin autochtonicznych (69 %). Natomiast tylko 14 % rodzin o tle migracyjnym samotnie wychowywało dziecko, podczas gdy wskaźnik ten wśród rodzin autochtonicznych oscyluje w granicy 21%. Dalsze 5 % rodzin imigrantów (10 % rodzin bez korzeni imigranckich) stanowiły formalne związki partnerskie posiadające dzieci niepełnoletnie. (Statistisches Bundesamt, Zahl der Woche vom 13. März 2012) Można oczekiwać, że proces dorastania dzieci w przyszłości będzie w znacznym stopniu odgrywać się w rodzinach mających tło migracyjne. Jeżeli uwzględni się ponadto fakt, że duży odsetek młodzieży i młodych dorosłych mających korzenie imigracyjne nie posiada wykształcenia zawodowego ani wyższego, to dostrzec można olbrzymią potrzebę działania w tym zakresie, ukierunkowana na systemowe wsparcie i finansowanie tych młodych ludzi. Strona 8 z 43

10 Tym samym duża liczba osób w znacznym stopniu zagrożona jest utrudnieniami w uczestnictwie w życiu społecznym. Społeczeństwo natomiast naraża się na ryzyko utraty ważnej i znaczącej części dorastającego pokolenia, które w przyszłości pełnić winno rolę bufora w procesie przemian demograficznych. Jakkolwiek dorastanie dla znacznej części młodych ludzi o tle migracyjnym idzie w parze z odczuwalnym utrudnieniem dostępu do kształcenia się i partycypacji w życiu społecznym, to specyficzne problemy i ukryta dyskryminacja nie mogą być rozważane w odosobnieniu od ich sytuacji socjalnej. Rodziny o tle migracyjnym należą bowiem do grup społecznych, które są najbardziej dotknięte biedą. Tu pojawia się kolejne ryzyko minimalizujące udaną socjalizację. Ponadto, przynajmniej częściowo, uwidaczniają się tu dalsze bariery typowe dla imigrantów, takie jak niedostateczne opanowanie języka niemieckiego w środowisku rodzinnym. Ze względu na rosnący w społeczeństwie udział osób o tle migracyjnym specjaliści wszystkich obszarów systemu pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży powinni posiadać wysokie kompetencje interkulturalne. Ponadto należałoby do pracy w systemie pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży pozyskać również znacznie więcej pracowników, którzy sami mają pochodzenie imigracyjne (por. Pomoc społeczna dla dzieci i młodzieży w dobie przemian demograficznych, 2010: 148). 1.4 Pomoc społeczna dla dzieci i młodzieży w ujęciu rynkowym System opieki społecznej dla dzieci i młodzieży stanowi w Niemczech znaczący segment rynku, w którym roczne przychody i rozchody przekroczyły obecnie 28 miliardów euro. Przychody i rozchody publicznego sektora systemu pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży w tysiącach euro Rok Łączenie Placówki dzienne dla dzieci Pomoc w wychowaniu, pomoc w integracji dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie, pomoc dla młodych osób pełnoletnich i tymczasowe środki prewencyjne Przychody Rozchody (Żródło: Federalny Urząd Statystyczny) Strona 9 z 43

11 Zakłada się, że na dzień dzisiejszy w systemie pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży pełnoetatowo zatrudnionych jest ok osób, a jeszcze znacznie więcej angażuje się nieodpłatnie (por. Wabnitz, 2009: 17). Toteż twierdzenie, iż ludzie ci pracują w kluczowej branży przyszłości, nie jest przejaskrawione. Można również zasadnie przypuszczać, że roczne wydatki systemu pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży będą wzrastać wraz z przyrostem liczby osób zatrudnionych w tej branży, ponieważ wachlarz ofert wsparcia oferowanych przez ośrodki wsparcia dziennego w przedszkolach i szkołach oraz ofert adresowanych dla dzieci poniżej trzeciego roku życia nieustannie poszerza się. 2. System pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży W 11. raporcie rządu federalnego o sytuacji życiowej ludzi młodych i świadczeniach społecznych udzielanych na rzecz dzieci i młodzieży w Niemczech zaprezentowane zostały w sposób spójny struktury i podstawy niemieckiego systemu pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży. Wartości kluczowe i wytyczne systemu zobrazowano z jednej strony na płaszczyźnie organizacyjnej, z drugiej zaś na płaszczyźnie specjalistycznej. 2.1 Podstawowe cechy strukturalne systemu System pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży w Niemczech można scharakteryzować za pomocą czterech podstawowych cech strukturalnych: Odpowiedzialność gminnej jednostki samorządu terytorialnego przy jednoczesnych uprawnieniach federacji i krajów związkowych w zakresie ustawodawstwa, modelowego wspierania i inicjowania działań; Dwuczłonowy właściwy rzeczowo organ na poziomie gminy i kraju związkowego, składający się z urzędu ds. dzieci i młodzieży i komisji ds. pomocy dzieciom i młodzieży; Dominująca rola sektora pozarządowego jako świadczeniodawcy; Szeroki wachlarz ofert i form wsparcia, zorganizowanych przez sektor rynkowy i pozarządowy. (11. raport rządu federalnego o sytuacji życiowej ludzi młodych i świadczeniach społecznych udzielanych na rzecz dzieci i młodzieży w Niemczech, 2002: 63) W tym miejscu podkreślić należy dominującą rolę sektora pozarządowego. Poniższe zestawienie pokazuje przewagę liczbową organizacji pozarządowych w zakresie pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży. W roku ,1 % placówek prowadzonych było przez organizacje pozarządowe, a jedynie 35,5 % przez instytucje publiczne. W ramach tej pracy interesujące jest zapewne przyjrzenie się temu trendowi we wschodnich krajach związkowych. Podczas gdy w roku 1990 jedynie 5,9 % placówek reprezentowanych było przez sektor pozarządowy, to w roku 1998 było ich już 47 %. Strona 10 z 43

12 Liczba placówek Sektor publiczny Sektor pozarządowy Sektor rynkowy (biznesu) Liczba placówek Sektor publiczny Sektor pozarządowy Sektor rynkowy (biznesu) Łącznie Udziały procentowe wg kategorii 1990/ / Republika Federalna Niemiec ,0 100,0 100, ,7 40,7 35, ,2 58,5 63, ,1 0,8 1,4 Wschodnie kraje związkowe ,0 100,0 100, ,0 73,0 52, ,9 26,8 47, ,0 0,2 1,0 (11. raport rządu federalnego o sytuacji życiowej ludzi młodych i świadczeniach społecznych udzielanych na rzecz dzieci i młodzieży w Niemczech, 2002: 66) Struktura świadczeń udzielanych w ramach systemu pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży charakteryzuje się dwoma zasadami: 1. Indywidualne formy wsparcia dla dzieci, młodzieży i ich rodzin 2. Wsparcie ogólne (na przykład praca z młodzieżą). Obydwie formy świadczeń społecznych tworzą ramy prawne i instytucjonalne niemieckiego systemu pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży. 2.2 Wartości kluczowe systemu Oprócz cech organizacyjnych system pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży opisać można za pomocą trzech wartości kluczowych: 1. Ukierunkowanie na świat życia codziennego 2. Orientację na świadczenie usług i 3. Profesjonalizm. Podejmuje się próbę przezwyciężania modelu pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży, nacechowanego podejściem kontrolno-opiekuńczym (11. raport rządu federalnego o sytuacji życiowej ludzi młodych i świadczeniach społecznych udzielanych na rzecz dzieci i młodzieży w Strona 11 z 43

13 Niemczech, 2002: 64). Ten punkt widzenia nie koliduje bowiem z funkcją ochronną państwa, zadaniem której jest ochrona dzieci i młodzieży przed zagrożeniem ich dobra. Przez lata systematycznie poszerzał się wachlarz zróżnicowanych form pracy, programów i metod. Poniżej przedstawiono kilka przykładów: Dzieci, młodzież i ich rodziny wspierane są w ich otoczeniu codziennym, tzn. formy wsparcia ukierunkowane są na problemy życia codziennego i mają charakter niskoprogowy. W wielu obszarach zniesiono pośrednie formy wsparcia (inicjowanie kontaktów przez osoby potrzebujące pomocy), a w ich miejsce wprowadzono formy wsparcia bezpośredniego (inicjowanie kontaktów z osobami potrzebującymi przez placówki wsparcia) Funkcjonuje szerokie spektrum ośrodków wsparcia dziennego i całodobowego oraz placówek półstacjonarnych Działania wspierające i prewencyjne mają bezwzględne pierwszeństwo przed działaniami interwencyjnymi Tworzone są nowe systemy wsparcia, tzn. istniejące formy pomocy łączone są ściśle ze sobą. W tym zakresie dąży się do kooperacji z sąsiadującymi obszarami praktyki Pomoc społeczna dla dzieci i młodzieży kieruje się zasobami dzieci, młodzieży i ich rodzin i przezwycięża w ten sposób zwiększające się problemy dezintegracyjne. 3.Kodeks socjalny W roku 1969 ustawodawca niemiecki rozpoczął proces polegający na zebraniu pojedynczych ustaw i zamieszczeniu ich w jednym spójnym pakiecie, tj. kodeksie socjalnym. Kodeks socjalny zawiera zarówno zasady dotyczące różnych obszarów ubezpieczenia społecznego, jak i również zasady dotyczące tych części prawa socjalnego, które finansowane są z podatków w postaci świadczeń publicznej opieki społecznej. Księga I kodeksu socjalnego definiuje zasady prawa socjalnego oraz cele ustawodawstwa socjalnego. W księdze tej opisane są podstawowe cele i założenia kodeksu socjalnego. Ponadto ustanowione są w niej definicje i przepisy proceduralne. Już w księdze pierwszej uwydatnia się szczególne znaczenie pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży. Należy tu wskazać w szczególności na paragraf 1 i 8 księgi I kodeksu socjalnego: Strona 12 z 43

14 1 ust. 1 W celu urzeczywistnienia sprawiedliwości społecznej i bezpieczeństwa społecznego prawo kodeksu socjalnego zapewnia świadczenia społeczne - zarówno świadczenia zaopatrzeniowe jak i świadczenia opiekuńczowychowawcze [ ]. 8 Osobom młodym oraz osobom uprawnionym do sprawowania opieki rodzicielskiej przysługuje w ramach tego kodeksu prawo do korzystania ze świadczeń publicznego systemu pomocy dla dzieci i młodzieży. Ma to na celu wesprzeć rozwój młodych ludzi oraz pomóc w wychowaniu dziecka w rodzinie i w razie konieczności uzupełnić proces wychowawczy. ( por. Stascheit, 2010: Kodeks socjalny, księga I 1 i 8) Księgi II do XII zajmują się obszarami, takimi jak: podstawowe zabezpieczenie osób poszukujących pracy, cele promocji zatrudnienia, ubezpieczenie zdrowotne, ubezpieczenie emerytalne lub ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków. Świadczenia społeczne systemu pomocy społecznej dal dzieci i młodzieży zdefiniowane są w księdze VIII kodeksu socjalnego. Księga I kodeksu socjalnego Księga II kodeksu socjalnego Księga III kodeksu socjalnego Księga IV kodeksu socjalnego Księga V kodeksu socjalnego Księga VI kodeksu socjalnego Księga VII kodeksu socjalnego Księga VIII kodeksu socjalnego Księga IX kodeksu socjalnego Księga X kodeksu socjalnego Księga XI kodeksu socjalnego Księga XII kodeksu socjalnego Zadania kodeksu socjalnego Zadania i cele podstawowego zabezpieczenie osób poszukujących pracy Cele promocji zatrudnienia Przedmiotowy zakres stosowania Ustawowe ubezpieczenie zdrowotne Ustawowe ubezpieczenie emerytalne Ustawowe ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków Pomoc społeczna dla dzieci i młodzieży Samostanowienie i partycypacja w życiu społecznym Zakres stosowania dla publiczno-prawnej działalności organów administracji publicznej Ustawowe ubezpieczenie pielęgnacyjne Zadania pomocy społecznej 4. Etapy rozwoju prawodawstwa niemieckiego na tle współczesnej ustawy o świadczeniach społecznych dla dzieci i młodzieży VIII księga kodeksu socjalnego jest rezultatem trzydziestoletniej dyskusji. Ustawa ta oficjalnie weszła w życie w 1991 roku. Powstała ona z ustawy o sprawowaniu opieki społecznej nad młodzieżą (JWG) z 1961 roku, która z kolei stanowiła nowelizację ustawy o sprawowaniu opieki społecznej nad młodzieżą z czasów Rzeszy (RJWG), uchwalonej w 1922 roku. Ustawą o sprawowaniu opieki społecznej nad młodzieżą z czasów Rzeszy z 1922 roku po raz pierwszy w historii Niemiec określono podstawy publicznej pomocy społecznej dla młodzieży. Mimo że w 1 tej ustawy nakreślono cele i programy pedagogiczne ( Każde dziecko ma prawo do wychowania w celu nabycia sprawności fizycznych i psychicznych oraz kompetencji społecznych ), to nie mogła ona Strona 13 z 43

15 pod żadnym pozorem zostać zinterpretowana jako opiekuńczo-wychowawcza ustawa o udzielaniu świadczeń. Zagrożenie dobra dziecka i grożące zdemoralizowanie postrzegano raczej przez pryzmat troski o sieroty i przymusowe wychowanie przez aparat państwowy. W istocie ustawa o sprawowaniu opieki społecznej nad młodzieżą z czasów Rzeszy opisana może zostać jako instrumentarium umożliwiające interwencję prawną. Latem 1961 roku uchwalona została ustawa o sprawowaniu opieki społecznej nad młodzieżą, będąca nowelizacją RJWG. Ustawa o sprawowaniu opieki społecznej nad młodzieżą wzmocniła prawa rodziców do wychowania dziecka, uzależniła w większym stopniu pomoc społeczną dla młodzieży od woli rodziców, zintensyfikowała kontrole placówek wychowania publicznego i wzmocniła pozycję prawną dzieci i młodzieży. Jednakże główna struktura ustawy, jej nieprzejrzysta budowa oraz organizacja urzędów pozostały w gruncie rzeczy niezmienione (por. W. Thole,2012: 447). Eksperci domagali się nadal wprowadzenia zmian w JWG. Dobro dziecka w coraz większym stopniu wysuwało się na pierwszy plan. Działania prewencyjne i formy pomocy wspomagające rodzinę zyskiwały sukcesywnie na znaczeniu. Świadczenia opiekuńczo-wychowawcze cieszyły się coraz większym uznaniem, podczas gdy narzucone przez państwo wychowanie polegające na umieszczaniu dzieci i młodzieży w ośrodkach opieki całodobowej i zakładach zamkniętych schodziło na drugi plan (por. W. Thole, 2012: 29). Aby stworzyć sprawiedliwsze zasady, dostosowane do nowych wymagań, w latach podjęto prace nad różnymi projektami do ustawy o pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży. Wreszcie w roku 1991 księga VIII kodeksu socjalnego weszła w życie (por. A. Holz, 2004:4). 5. Struktura księgi VIII kodeksu socjalnego Księga VIII kodeksu socjalnego ma łącznie dziesięć rozdziałów, w których zdefiniowane są cele i zadania oraz przepisy i odpowiednie działania. W rozdziale pierwszym księgi VIII kodeksu socjalnego określone zostały ogólne przepisy księgi, takie jak: Prawo do wychowania, odpowiedzialność rodziców, pomoc społeczna dla młodzieży, Zadania systemu pomocy społecznej dla młodzieży, Pomoc sektora publicznego i pozarządowego dla młodzieży i kooperacja tych sektorów, Prawo wyrażania swoich życzeń i prawo wyboru oraz Obowiązek ochrony dziecka w przypadku zagrożenia jego dobra. Rozdział drugi podzielony jest na cztery podrozdziały i wyjaśnia funkcjonowanie świadczeń społecznych w ramach systemu pomocy społecznej dla młodzieży, przede wszystkim poprzez następujące obszary tematyczne: Praca z młodzieżą, Praca socjalna z młodzieżą, Wspieranie procesu wychowawczego w rodzinie, Opieka nad dzieckiem w sytuacjach kryzysowych, Wspieranie dzieci w placówkach dziennych i w ramach opieki dziennej nad dziećmi, Świadczenia opiekuńczo-wychowawcze, na przykład w formie doradztwa wychowawczego lub poprzez umieszczenie dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej, oraz Pomoc dla młodych osób pełnoletnich. Rozdział trzeci zajmuje się innymi zadaniami systemu pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży, takimi jak: Objęcie opieką dzieci i młodzieży lub Opieka i opieka kuratoryjna. Strona 14 z 43

16 Rozdział czwarty opisuje ochronę danych osobowych. Rozdział piąty koncentruje się na współpracy sektora publicznego z sektorem pozarządowym w zakresie pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży oraz wspólnej odpowiedzialności tych sektorów. Rozdziały 6-10 zajmują sie między innymi zadaniami krajów związkowych i federacji, regulują właściwości miejscowe i rzeczowe, opisują procedury dotyczące partycypacji w kosztach i zwrotu kosztów oraz różne rozporządzenia dotyczące nakładania kar i grzywien, które nie są istotne w kontekście naszych dalszych rozważań. 6. Główne aspekty księgi VIII kodeksu socjalnego W rozdziale pierwszym księgi VIII kodeksu socjalnego wyjaśnione są przepisy prawne obowiązujące w tym samym stopniu dla wszystkich kolejnych rozdziałów. Jest to podejście nie tylko bardziej ekonomiczne, ponieważ dzięki temu można uniknąć powtórzeń, ale w ten sposób podkreślone zostaje również podstawowe znaczenie paragrafów Poniżej szerzej omówione zostaną następujące paragrafy: 1, 3, 4, 5, Prawo do wychowania, odpowiedzialność rodziców, pomoc społeczna dla młodzieży 1 Prawo do wychowania, odpowiedzialność rodziców, pomoc społeczna dla młodzieży (1) Każdy młody człowiek ma prawo do wspierania swojego rozwoju i do wychowania umożliwiającego samodzielne funkcjonowanie i umiejętność życia we wspólnocie. (2) Opieka i wychowanie dzieci są naturalnym prawem rodziców i obowiązkiem spoczywającym na nich w pierwszej kolejności. Państwo czuwa nad spełnianiem tych praw i obowiązków. (3) Pomoc społeczna dla młodzieży, w celu egzekwowania prawa określonego w ustępie 1, winna w szczególności: 1. Wspierać młodych ludzi w ich rozwoju indywidualnym i socjalnym i przyczyniać się do unikania oraz niwelowania dyskryminacji 2. Doradzać i wspierać rodziców i inne osoby uprawnione do wychowania w procesie wychowawczym 3. Chronić dzieci i młodzież przed zagrożeniami dla ich dobra 4. Przyczynić się do stworzenia i utrzymania dogodnych warunków życiowych dla młodych ludzi i rodzin oraz stworzenia środowiska prodziecięcego i prorodzinnego. Strona 15 z 43

17 Prawo do wychowania ukierunkowane jest na wychowanie umożliwiające jednostce samodzielność i umiejętność życia we wspólnocie. Egzekwowaniu tego prawa służyć winny zasady ogólne systemu opieki społecznej dla dzieci i młodzieży oraz konstytucja (art. 1, 2 ustawy zasadniczej). Brzmienie ustępu 1 [ ] ma prawo do [ ] (por. Stascheit, 2010: 1 księgi VIII kodeksu socjalnego), demonstruje silną pozycję prawną młodych ludzi i wskazuje na publiczne i podmiotowe prawo do wychowania i wspierania (por. R. J. Wabnitz, 2004: ). Ponadto paragraf ten skierowany jest do wszystkich młodych ludzi, tzn. nie tylko do Niemców, ale do wszystkich obywateli, pod warunkiem że ich rzeczywisty pobyt znajduje się w kraju. Dalsze uprawnienia młodzieży obcego pochodzenia do świadczeń z tytułu pomocy społecznej dla młodzieży uregulowane są szczegółowiej w 6 księgi VIII kodeksu socjalnego. Ustęp 2 podkreśla przywilej rodziców w sprawach wychowawczych, jednakże pomoc społeczna dla dzieci i młodzieży nie jest zwolniona z egzekwowania samodzielnych potrzeb i praw osób niepełnoletnich. Może to doprowadzić do napięć pomiędzy prawami osobistymi dziecka, prawem rodziców do wychowania, a obowiązkiem wynikającym z systemu państwa socjalnego (por. J. Münder, T. Meysen, T. Trenczek, 2009: 66) Publiczna i pozarządowa pomoc społeczna dla młodzieży 3 Publiczna i pozarządowa pomoc społeczna dla młodzieży (1) Pomoc społeczna dla młodzieży charakteryzuje się różnorodnością świadczeniodawców, nastawionych na zróżnicowane grupy wartości, oraz różnorodnością treści, metod i form pracy. (2) Świadczenia z pomocy społecznej dla młodzieży udzielane są przez organizacje sektora pozarządowego oraz instytucje publiczne. Zobowiązanie do udzielania świadczeń, które określone są tą księgą, spoczywa na instytucjach sektora publicznego, działających w zakresie pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży. (3) Inne zadania z zakresu pomocy społecznej dla młodzieży realizowane są przez sektor publiczny. O ile określono to jednoznacznie, organizacje sektora pozarządowego działające w zakresie pomocy społecznej na rzecz młodzieży mogą realizować te zadania lub wykonanie tych zadań może im zostać powierzone. W pierwszym ustępie podkreślona została pluralność systemu pomocy społecznej dla młodzieży, wynikająca z różnych celów, różnych założeń metodologicznych, różnych form pracy i zróżnicowanych grup wartości. Oznacza to, że zarówno sektor publicznej jak i pozarządowej pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży nie może udzielać wsparcia w zależności od poglądów politycznych czy specjalistycznych. Strona 16 z 43

18 Ponadto na uwagę zasługuje otwartość systemu pomocy społecznej dla młodzieży na (nowe) trendy merytoryczne i organizacyjne. Przejawia się to między innymi tym, że podmiotami udzielającymi świadczenia z zakresu systemu pomocy społecznej dla młodzieży mogą być zarówno osoby prawne, jak i osoby fizyczne. Można również zaobserwować, że - by nie zamykać dróg do ewentualnych zmian - nie opracowano ostatecznej definicji podmiotu pozarządowego działającego w sferze pomocy społecznej dla młodzieży. Ogólnie pod pojęciem organizacji pozarządowych działających na tej sferze rozumiane są podmioty użyteczności publicznej. Należy jednak rozgraniczyć podmioty użyteczności publicznej od podmiotów biznesowych, w szczególności w przypadku renomowanych organizacji pozarządowych działających w sferze pomocy społecznej dla młodzieży. W ustępie trzecim sektorowi publicznemu w zakresie pomocy dla dzieci i młodzieży przydzielane są inne zadania, w szczególności związane z działaniami interwencyjnymi, takimi jak 2 ust. 3 str. 1 Objęcie opieką dzieci i młodzieży ( 42) (por. J. Münder, T. Meysen, T. Trenczek, 2009: 77-79) Współpraca sektora publicznego z sektorem pozarządowym w zakresie pomocy społecznej dla młodzieży 4 Współpraca sektora publicznego z sektorem pozarządowym w zakresie pomocy społecznej dla młodzieży (1) Sektor publiczny powinien współpracować z sektorem pozarządowym na zasadach partnerskich dla dobra ludzi młodych i ich rodzin. Sektor publiczny zobowiązany jest do poszanowania samodzielności sektora pozarządowego w zakresie jego celów i realizowanych zadań oraz w zakresie kształtowania jego struktury organizacyjnej. (2) O ile odpowiednie placówki, usługi i zajęcia z zakresu pomocy społecznej dla młodzieży oferowane są przez podmioty sektora pozarządowego lub mogą one zostać przez te podmioty w porę stworzone, to sektor publiczny winien odstąpić od przeprowadzania własnych działań. (3) Zadaniem sektora publicznego działającego w sferze pomocy społecznej dla młodzieży jest - stosownie do postanowień tej księgi - wspieranie sektora pozarządowego działającego w tej sferze oraz wzmacnianie różnych form samopomocy. Ustęp czwarty opisuje współpracę sektora publicznego z sektorem pozarządowym w zakresie pomocy społecznej dla młodzieży, wskazując partnerską kooperację jako jej cel nadrzędny. Sektor publiczny wspierać winien cele, realizację zadań oraz kształtowanie struktury organizacyjnej organizacji sektora pozarządowego, działających w sferze pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży. Ustęp drugi wyjaśnia zasadę subsydiarności pomiędzy sektorem publicznym a sektorem pozarządowym w zakresie pomocy społecznej dla młodzieży. Sektor publiczny zobowiązany jest do Strona 17 z 43

19 odstąpienia od podejmowania własnych kroków, jeżeli sektor pozarządowy dysponuje odpowiednimi placówkami, usługami lub zajęciami (por. H. Marburger, 2012: 12). Zasada subsydiarności ustala stosunek pierwszeństwa praw rzeczowych, dzięki czemu nastąpić może rzeczowy podział zadań i kompetencji, tzn. pierwszeństwo jednostki mniejszej przed jednostką większą (por. L.Bielzer, 2003:16). Dąży się do tego, by jednostka zdobyła indywidualną, samostanowiącą i samodzielną umiejętność, dzięki której będzie w stanie samoistnie rozwiązywać zadania i problemy oraz podejmować działania. Tu przywołać należy maksymę Pomoc na rzecz samopomocy. I tylko wtedy, gdy możliwości jednostki lub małej grupy (organizacji pozarządowych) nie będą wystarczające, większe grupy (instytucje publiczne) lub bardziej złożone formy organizacji winny przejąć realizację tych zadań stosownie do postanowień zawartych w zasadzie subsydiarności. Z zasady tej wypływają dwa główne aspekty: pierwszy to umożliwienie jednostce prawa wyrażania swoich życzeń i prawa wyboru organizacji spośród wielu różnych usługodawców (co w dalszej części zostanie szerzej omówione), drugi to ożywienie konkurencji wśród usługodawców, wobec tego również uruchomienie potencjału pomocowego pojedynczego obywatela Prawo wyrażania swoich życzeń i prawo wyboru 5 Prawo wyrażania życzeń i prawo wyboru (1) Osoby uprawnione do uzyskania świadczenia społecznego mają prawo wyboru pomiędzy placówkami i usługami różnych podmiotów oraz prawo do wyrażania swoich życzeń co do realizacji formy wsparcia. Osobom uprawnionym do uzyskania świadczenia należy przedstawić wszystkie prawa im przysługujące. (2) Dokonany wybór i wyrażone życzenia należy spełnić, o ile nie jest to związane z niewspółmiernymi kosztami dodatkowymi. Jeżeli osoba uprawniona do uzyskania świadczenia życzy sobie, by świadczenie wskazane w 78a udzielone zostało w placówce, z podmiotami której nie została zawarta umowa zgodnie z 78b, to wybór ten może zostać spełniony tylko wówczas, gdy udzielenie świadczenia w tej placówce zalecane jest w tym indywidualnym przypadku lub stosownie do programu pomocowego ( 36). Ustęp 1 definiuje prawo osób uprawnionych do uzyskania świadczenia do wyboru pomiędzy placówkami i usługami różnych podmiotów oraz prawo do wyrażania swoich życzeń odnośnie do realizacji formy wsparcia. Prawo wyrażania swoich życzeń i prawo wyboru szczególnie uwypuklone jest w ustanowionej w prawie socjalnym zasadzie, zgodnie z którą osoby potrzebujące nie mogą być traktowane jako przedmiot działania państwa. Zadaniem systemu pomocy społecznej dla dzieci i Strona 18 z 43

20 młodzieży jest bowiem udzielenie wsparcia klientom w drodze do ich samorealizacji i zgodnie z ich wyobrażeniami. Jednakże prawo to należy uwzględnić tylko wówczas, gdy wyrażone życzenia są prawnie dopuszczalne i dotyczą specjalistycznych form wsparcia. (por. P. Schruth, T. Pütz, 2009: 158). Kolejnym aspektem ograniczającym prawo wyrażania swoich życzeń i prawo wyboru jest niewspółmierność kosztów dodatkowych, gdyż koszty takie nie mogą powstać z tytułu wykonywania tego prawa. Ustęp 2 zawęża również świadczenia społeczne udzielane w ośrodkach wsparcia dziennego i całodobowego zgodnie z 78a/b do tych podmiotów, z którymi zawarta została umowa dotycząca zakresu świadczonych usług, opłat i rozwoju jakości (por. R.J. Wabnitz, 2004:218). Pojęcie niewspółmierne koszty dodatkowe nie jest jasno określone, z reguły niewspółmierne koszty dodatkowe przewyższają koszty standardowe o 20%. Może to być uzależnione od indywidualnego przypadku. (por. P. Schruth, T. Pütz, 2009: 158) Partycypacja dzieci i młodzieży 8 Partycypacja dzieci i młodzieży (1) Dzieci i młodzież adekwatnie do swojego stanu rozwoju mają prawo do partycypacji we wszystkich decyzjach podejmowanych na ich rzecz przez publiczny sektor opieki społecznej nad młodzieżą. Dzieci i młodzież należy odpowiednio pouczyć o prawach przysługujących im w postępowaniu administracyjnym oraz w postępowaniu przed sądem rodzinnym i sądem administracyjnym. (2) Dzieci i młodzież mają prawo do zwrócenia się do Urzędu ds. Dzieci i Młodzieży we wszystkich sprawach dotyczących wychowania i rozwoju. (3) Dzieci i młodzież mogą zasięgnąć porady bez wiedzy osoby uprawnionej do sprawowania opieki rodzicielskiej, jeżeli udzielenie porady wymagane jest ze względu na wystąpienie sytuacji kryzysowej lub konfliktowej oraz dopóki powiadomienie osoby uprawnionej do sprawowania opieki nie spowoduje udaremnienia celu udzielenia porady. Paragraf 8 gwarantuje dzieciom i młodzieży prawo do partycypacji we wszystkich decyzjach podejmowanych przez Urząd ds. Dzieci i Młodzieży. Rozwiązanie to stwarza dla dzieci i młodzieży odpowiednie ramy zapewniające wystarczającą przejrzystość sytuacji oraz wpływ na przeprowadzenie odpowiednich form wsparcia (por. R.J. Wabnitz, 2004: 63). W ustępie pierwszym wyjaśniony został obowiązek zapewnienia dzieciom i młodzieży partycypacji w procesie udzielania wsparcia przez podmioty świadczące pomoc na ich rzecz. Podmioty te muszą zapewnić odpowiednią partycypację dzieci i młodzieży. Strona 19 z 43

21 Dzieci i młodzież wyposażone w prawo do partycypacji mają z kolei okazję do prezentowania samodzielnie lub za pomocą przedstawiciela ( adwokata dziecka ) swoich zainteresowań oraz do aktywnego wpływania na kształt udzielanej formy wsparcia. Ustęp drugi wyjaśnia prawo inicjatywy dzieci i młodzieży, dające im możliwości zwrócenia się do Urzędu ds. Dzieci i Młodzieży w każdej sprawie dotyczącej ich wychowania. Może to nastąpić również bez uzyskania zgody osoby uprawnionej do sprawowania opieki. Ponadto w ustępie 2 dzieciom i młodzieży przyznane zostaje prawo do zasięgnięcia porady. W ustępie trzecim szerzej omówiony został aspekt możliwości udzielenia porady bez uzyskania zgody osoby uprawnionej do sprawowania opieki. Możliwość taka istnieje w przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowej lub konfliktowej, takiej jak na przykład zaburzone relacje pomiędzy rodzicem a dzieckiem. Niebezpieczeństwo dla życia i zdrowia dziecka nie stanowi bezwzględnej przesłanki do skorzystania z tego prawa (por. J.Münder, T.Meysen, T.Trenczek, 2009: ). 7. Obowiązki sektora publicznego i formy wsparcia wg księgi VIII kodeksu socjalnego Celem księgi VIII kodeksu socjalnego jest wsparcie rodziców w procesie wychowania dziecka oraz udzielanie porad i wsparcia w różnych sytuacjach życiowych. Dzieciom i osobom młodocianym należy zapewnić ochronę przed zaniedbaniem, znęcaniem się nad nimi, przemocą seksualną i niedostateczną opieką oraz unikać zagrożenia ich dobra. Księga VIII kodeksu socjalnego zapewnia w tym celu różne działania, takie jak umieszczenie dziecka w środowisku bezpiecznym, zagwarantowanie indywidualnie przyznanych środków na utrzymanie, wywiad diagnostyczny w powiązaniu z pomocą medyczną i terapeutycznymi formami wsparcia. Celem księgi VIII kodeksu socjalnego jest zapewnienie dla dobra dziecka odpowiednich rozwiązań, takich jak: - powrót dziecka lub osoby młodocianej do rodziny biologicznej (ewentualnie wraz z udzielaniem pomocy w ośrodku wsparcia dziennego lub całodobowego) - umieszczenie dziecka u osoby zaufanej lub krewnego (ewentualnie wraz z udzielaniem pomocy w ośrodku wsparcia dziennego lub półstacjonarnego) - zagwarantowanie pomocy w ośrodku wsparcia całodobowego (na przykład w ośrodku opiekuńczo-wychowawczym) - lub udzielenie innych form wsparcia na podstawie innych ustaw kodeksu socjalnego. W celu realizacji tych nakazanych ustawowo obowiązków sektor publiczny zgodnie z 79 ust. 1 ponosi całkowitą odpowiedzialność za proces udzielania wsparcia dzieciom lub osobom młodocianym, łącznie z odpowiedzialnością za planowanie tego procesu. Na nim spoczywa obowiązek spełnienia wszelkich zadań i świadczeń wypływających z księgi VIII kodeksu socjalnego, nawet w przypadku złej sytuacji ekonomicznej. Placówki i usługi muszą nieprzerwanie gwarantować odpowiednią liczbę specjalistów, tak aby roszczenie prawne dzieci, osób młodocianych i ich rodzin mogło zostać spełnione (por. J.Münder, T.Meysen, T.Trenczek, 2009:75). Strona 20 z 43

22 Nie oznacza to oczywiście, że sektor publiczny działający w sferze pomocy społecznej dla młodzieży zadania te winien realizować samodzielnie, musi on natomiast zagwarantować ich realizację (por.r.j. Wabnitz, 2004: 21). Tradycyjnie w Niemczech przeważająca część zadań wykonywana jest przez sektor pozarządowy, skupiony w kilku nadrzędnych związkach, zrzeszających socjalne organizacje pozarządowe w Niemczech. Do związków nadrzędnych zaliczamy: - Charytatywna Organizacja Pracowników (Arbeiterwohlfahrt) [AWO] - Niemiecki Związek Caritas (der Deutsche Caritasverband) [DCV] - Parytetowy Związek Socjalnych Organizacji Samorządowych (der Deutsche Paritätische Wohlfahrtsverband) [Der PARITÄTISCHE] - Niemiecki Czerwony Krzyż (das Deutsche Rote Kreuz) [DRK] - Dzieło Diakoniczne Kościoła Ewangelickiego w Niemczech (das Diakonische Werk der Evangelischen Kirche in Deutschland) [DW der EKD] - Centralny Punkt Charytatywny Żydów w Niemczech (Die Zentralwohlfahrtsstelle der Juden in Deutschland) [ZWST] Już w rozdziale 2.1 podkreślono, że większość placówek systemu pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży w Niemczech skupiona jest w sektorze pozarządowym, co jest konsekwencją zasady subsydiarności. W ustępie 2 2 wyszczególnione są formy wsparcia, które w ramach tej pracy zostaną szerzej omówione: 1. Oferty wsparcia w ramach pracy z młodzieżą, pracy socjalnej z młodzieżą i ochrony dzieci i młodzieży w procesie wychowawczym ( 11 do 14) 2. Oferty wsparcia w ramach wsparcia wychowania w rodzinie ( 16 do 21) 3. Oferty wsparcia w ramach wsparcia dzieci w placówkach dziennych i w ramach opieki dziennej ( 22 do 25) 4. Świadczenia opiekuńczo-wychowawcze i świadczenia uzupełniające ( 27 do 35, 36, 37, 39, 40) 5. Pomoc dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie i świadczenia uzupełniające ( 35a do 37, 39, 40). 6. Hilfe für junge Volljährige und Nachbetreuung ( 41). 7.1 Praca z młodzieżą, praca socjalna z młodzieżą i ochrona dzieci i młodzieży w procesie wychowawczym 11 księgi VIII kodeksu socjalnego Praca z młodzieżą: Strona 21 z 43