Cywilnoprawne skutki aktualnych uwłaszczeń w postępowaniu wieczystoksięgowym (część I pkt. 1-5)

Transkrypt

1 Aleksander Oleszko docent dr hab. UMCS (Lublin) Cywilnoprawne skutki aktualnych uwłaszczeń w postępowaniu wieczystoksięgowym (część I pkt. 1-5) 1. Uwagi wstępne. 2. Źródła uwłaszczeń. 3. Przedmiot uwłaszczenia. 4. Wyłączenia spod uwłaszczenia. 5. Tryby postępowań uwłaszczeniowych. 6. Podmioty uwłaszczone. 7. Dokumenty stwierdzające uwłaszczenie oraz skutki uwłaszczenia. 8. Osoby uprawnione do złożenia wniosku o wpis do księgi wieczystej bądź założenia księgi wieczystej. 9. Zakres kognicji postępowania wieczystoksięgowego w sprawach uwłaszczeniowych. 10. Opłaty. 1. Uwagi wstępne. Ustawodawstwo prawa cywilnego nie zna określenia "uwłaszczenie". Jest to pojęcie ukształtowane w piśmiennictwie i doktrynie prawa. Po 1945 r. instytucja uwłaszczenia wiązała się najczęściej z nadaniem rolnikom przez ustawę własności posiadanej przez nich nieruchomości rolnych. Przez określenie "uwłaszczenie" rozumiało się przejście z mocy prawa (decyzji administracyjnej) własności i innych praw majątkowych dotyczących nieruchomości z jednego podmiotu na podmiot drugi (aktualnego posiadacza) 1. Uwłaszczenia traktowane były jako akty 23

2 REJENT NR 4 - sierpień 1991 r. jednorazowe, bez możliwości nabycia prawa co do zdarzeń występujących po wyznaczonej przez przepis dacie 2. Zmiany ustrojowo polityczne zapoczątkowane w 1989 r. wiążą się także z podejmowaniem różnorodnych regulacji spraw majątkowych, najczęściej nieruchomości, na podstawie których określone podmioty stają się właścicielami lub nabywcami innych praw w wyniku zdarzeń nie znanych kodeksowi cywilnemu. Regulacje te nie mają jednorodnego charakteru, a źródła je kreujące wynikają z różnych stanów faktycznych. Skutkiem takiego stanu prawnego jest to, iż każdy przypadek uwłaszczenia należy rozpatrywać oddzielnie. Zróżnicoowanie normatywne uwłaszczeń wywołuje liczne problemy o charakterze cywilnoprawnym również w sferze postępowania wieczystoksięgowego, którego jednym z celów jest ujawnienie praw rzeczowych w księdze wieczystej prowadzonej dla nieruchomości objętej uwłaszczeniem. Nasuwające się na tym tle wątpliwości będą przedmiotem poniższych uwag. 2. Źródła prawa w zakresie uwłaszczenia 3. a) ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczpospolitej Polskiej (Dz.U.Nr 29, poz. 154, zm. Dz.U. z 1990 r. Nr 51, poz. 297, Nr 55, poz. 231, Nr 86, poz. 504) - cyt. dalej jako ustawa z 17. V r., b) ustawa z dnia 10 maja 1990 r. - Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz. U. Nr 32, poz. 191, zm. Nr 43, poz. 253, Nr 92, poz. 154, Dz.U. z 1991 r. Nr 34, poz. 151) - cyt. dalej jako ustawa z 10.V.1990 r. oraz ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym (Dz.U.Nr 16, poz. 95, zm. Nr 32, poz. 191, Nr 34, poz. 199, Nr 43, poz. 253, Nr 89, poz. 518, Dz.U. z 1991, Nr 4, poz. 18) - cyt. dalej jako ustawa samorządowa, c) ustawa z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 65, poz. 385) - cyt. dalej jako ustawa z 12.IX r., 24

3 Cywilnoprawne skutki aktualnych uwłaszczeń... d) ustawa z dnia 29 września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz.U. Nr 79, poz. 464) - cyt. dalej jako nowela o gosp. gruntami, e) ustawa z dnia 9 listopada 1990 r. o przejęciu majątku byłej Polskiej Zjednoczonej Parii Robotniczej (Dz. U. Nr 16 z 1991 r. poz. 72) - cyt. dalej jako ustawa z 9.XI.1990 r., f) ustawa z dnia 22 lutego 1991 r. o zmianie ustawy o jednostkach badawczo rozwojowych (jedn. tekst Dz. U. z 1991 r. Nr 44, poz. 191) - cyt. dalej jako ustawa z 25.VII.1985 r., g) ustawa z dnia 24 lutego 1989 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin oraz o zmianie ustawy o podatku rolnym (Dz. U. Nr 10, poz. 53) - cyt. dalej jako ustawa emerytalna rolników z 1989 r., h) ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 1991 r. Nr 7, poz. 24, zm. Dz. U. Nr 45, poz. 199 dot. sprostowania błędu) - cyt. dalej jako ustawa emerytalna rolników z 1990 r. 3. Przedmiot uwłaszczenia. W zależności od celu, jaki ustawodawca chciał osiągnąć, przedmiotem uwłaszczenia są nieruchomości gruntowe niezabudowane, nieruchomości gruntowe zabudowane, nieruchomości budynkowe. Sformułowania ustawowe dotyczą również uwłaszczenia części nieruchomości, ruchomości, wierzytelności, środków finansowych i innych praw majątkowych należących do wymienionych w ustawach podmiotów. Podmiot uwłaszczenia wiąże się również z uzyskaniem przez określone osoby podmiotowości prawnej (osobowości prawnej) i możnością podejmowania we własnym imieniu czynności prawnych oraz składania innych oświadczeń ze skutkiem prawnym. Częstokroć z uwłaszczeniem pozostaje w związku potrzeba podjęcia uregulowań prawnych zmierzających do rewindykacji mienia (majątku), który został bezprawnie odebrany dotychczasowym 25

4 REJENT NR 4 - sierpień 1991 r. właścicielom bądź w inny sposób został przywłaszczony przez określone podmioty bez należytej dokumentacji prawnej. Różnorodność wskazanych celów uwłaszczenia oraz rewindykacji, a także odmienność źródeł prawa regulujących treść i zakres uwłaszczenia uzasadniają oddzielne ich przedstawienie - według kolejności źródeł wymienionych w punkcie 2. Ad. 2 a. Regulacja spraw majątkowych Kościoła zawarta w dziale IV ustawy z 17.V.1989 r. przewiduje daleko idące skutki w obrębie własności kościelnych osób prawnych 4. Zmierzają one w dwóch podstawowych kierunkach: 1) nabycia własności nieruchomości lub ich części w drodze uwłaszczenia z mocy prawa (art. 60) oraz 2) na podstawie zgłaszanych roszczeń rewindykacyjnych co do nieruchomości, które po 1944 r. zostały Kościołowi odebrane i upaństwowione (art ). Uwłaszczeniem objęte są także nieruchomości i ich części, których własność przechodzi na Skarb Państwa oraz inne państwowe osoby prawne lub na rzecz gmin jako mienie komunalne (ust.3 art.60). W tym ostatnim przypadku chodzi o uwłaszczenie gmin mieniem ogólnonarodowym, które odbywa się na podstawie postępowania przewidzianego ustawą z 10.V.1990 r. Przedmiotem uwłaszczenia na rzecz kościelnych osób prawnych są nieruchomości lub ich części, które pozostawały w dniu 23 maja 1989 r. we władaniu tych osób jeżeli: a) były własnością diecezji, parafii, klasztorów lub innych instytucji grecko-katolickich (unickich); b) podlegających przejęciu na własność Państwa z mocy ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o dobrach martwej ręki, a zostały pozostawione, wydzierżawione lub przekazane kościelnym osobom prawnym; c) podlegały przepisom dekretu z dnia 24 kwietnia 1952 r. o zniesieniu fundacji, a zostały poręczone, pozostawione, wydzierżawione, wynajęte lub przekazane kościelnym osobom prawnym; 26

5 Cywilnoprawne skutki aktualnych uwłaszczeń... d) zostały przez byłe austriackie władze zaborcze przejęte na własność funduszy religijnych, funduszy naukowych, szkół parafialnych lub katolickich gmin parafialnych; e) znajdują się na nich obiekty sakralne wraz z budynkami towarzyszącymi 5 ; dotyczy to również obiektów położonych na obszarze m.st. Warszawy; nie dotyczy natomiast kościołów garnizonowych (art. 60 ust. 1 pkt. 1-5). Ustawa nie precyzuje pojęcia nieruchomości lub ich części podlegającej uwłaszczeniu. Należy zatem przyjąć, iż będą to grunty oznaczone ewidencyjnie, zgodnie z art. 20 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. Prawo geodezyjne i kartograficzne (Dz.U.Nr 30, poz. 163), które stanowią podstawę oznaczenia nieruchomości w ujęciu art. 26 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U.Nr 19, poz. 147 z późn. zm. - cyt. dalej jako ustawa o ks.w. i hip.). Mogą to być zatem nieruchomości (lub ich części) gruntowe, budynkowe oraz lokalowe, jeżeli w dniu 23 maja 1989 r. pozostawały we władaniu kościelnych osób prawnych. Podstawą władania tymi nieruchomościami mogą być różne tytuły wskazujące na objęcie przez podmiot uwłaszczony określonej nieruchomości, a w szczególności umowy, porozumienia, decyzje, a nawet ich formalny brak, jeżeli z okoliczności władania nieruchomością wynika, że podmiot ten w dniu 23 maja 1989 r. korzystał z niej w wyniku faktycznego przekazania. Nieruchomości lub ich części, które zostały przez byłe austriackie władze zaborcze przejęte na własność funduszy religijnych, funduszy naukowych, szkół parafialnych lub katolickich gmin parafialnych, a w dniu 23 maja 1989 r. znajdowały się we władaniu państwowych jednostek organizacyjnych, stały się z mocy prawa własnością Skarbu Państwa bądź innych państwowych osób prawnych lub mieniem komunalnym. Również i w tym przypadku pojęcie władania jest szersze od posiadania w rozumieniu art. 336 k.c. Uwłaszczeniem kościelnych osób prawnych objęte są również nieruchomości upaństwowione lub ich części, jeżeli zostały spełnione przesłanki z art. 61 ust. 1 pkt. 1-7 oraz ust. 2 i 3 ustawy z 17.Y.1989 r. 27

6 REJENT NR 4 - sierpień 1991 r. Z mocy art. 63 ust. 1 ustawy, regulacja w zakresie uwłaszczenia może polegać na przywróceniu kościelnym osobom prawnym własności nieruchomości lub ich części, wymienionych w art. 61 ust. 1 i 2 ustawy bądź przyznaniu odpowiedniej nieruchomości zamiennej, gdyby przywrócenie własności natrafiało na trudne do przezwyciężenia przeszkody 6. Na podstawie art. 61 ust. 3 ustawy - w odniesieniu do nieruchomości położonych na obszarze objętym dekretem z dnia 25.X r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m. st. Warszawy (Dz.U. Nr 50, poz. 279) - przedmiotem postępowania uwłaszczeniowego jest przywrócenie własności budynków wraz z ustanowieniem użytkowania wieczystego odpowiednich gruntów. Omawiana ustawa przewiduje również możliwość uwłaszczenia kościelnych osób prawnych nieruchomościami rolnymi. Przedmiot regulacji polega wówczas na wydzieleniu nieruchomości, która wraz z gruntami rolnymi, będącymi już własnością wnioskodawcy, będzie odpowiadała średniej wielkości gospodarstwa indywidualnego w danym województwie (art. 63 ust. 2). Ad. 2 b. Nabycie mienia komunalnego 7 przez poszczególne gminy i ich związki następuje na podstawie: a) ustawy z 10.V r., b) przekazania gminie - w związku z utworzeniem lub zmianą granic gminy w trybie wskazanym w art. 4 ustawy samorządowej, c) przekazania przez administrację rządową na zasadach określonych przez Radę Ministrów w drodze rozporządzenia, d) w wyniku własnej działalności gospodarczej, e) przez inne czynności prawne, f) w innych przypadkach określonych odrębnymi przepisami (art. 44 pkt. 1-6 ustawy samorządowej). 28

7 Cywilnoprawne skutki aktualnych uwłaszczeń... Na podstawie art. 5 ustawy z 10.V.1990 r. w zw. z art. 44 pkt. 1 ustawy samorządowej, mienie ogólnonarodowe (państwowe) stało się z dniem 22 maja 1990 r. z mocy prawa mieniem właściwych gmin, jeżeli do tego dnia należało do: 1) rad narodowych i terenowych organów administracji państwowej stopnia podstawowego, 2) przedsiębiorstw państwowych, dla których powyższe organy pełniły funkcje organu założycielskiego, 3) zakładów i innych jednostek organizacyjnych podporządkowanych powyższym organom (art. 5 ust. 1 pkt. 1-3 ustawy); - mienie ogólnonarodowe stało się z dniem 22 maja 1990 r. z mocy prawa mieniem miast, jeżeli było położone w ich granicach administracyjnych (chyba, że przepis szczególny stanowi inaczej), jeżeli w tej dacie należało do: 1) rad narodowych m. st. Warszawy, m. Krakowa, m. Łodzi oraz terenowych organów administracji państwowej stopnia wojewódzkiego w tych województwach miejskich, 2) przedsiębiorstw państwowych, dla których powyższe organy pełniły funkcję organu założycielskiego. 3) zakładów i innych jednostek organizacyjnych podporządkowanych powyższym organom (art. 5 ust. 2 pkt. 1-3 ustawy); - mienie ogólnonarodowe służące użyteczności, publicznej przekazuje się jako mienie komunalne gminom i związkom gmin, jeżeli jest ono niezbędne do wykonywania ich zadań, a w dniu 22 maja 1990 r. należało do: 1) rad narodowych i terenowych organów administracji państwowej stopnia wojewódzkiego, 2) przedsiębiorstw państwowych, dla których powyższe organy pełniły funkcję organu założycielskiego. 29

8 REJENT NR 4 - sierpień 1991 r. 3) zakładów i innych jednostek organizacyjnych podporządkowanych powyższym organom (art. 5 ust. 3 pkt. 1-3 ustawy). We wszystkich wskazanych przypadkach przedmiotem uwłaszczenia były składniki mienia ogólnonarodowego (państwowego), które zgodnie z art. 128 k.c. w brzmieniu ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz.U.Nr 3, poz. 11) należało w dniu 22 maja 1990 r. do Skarbu Państwa albo do innych państwowych osób prawnych i nie zostało wyłączone spod uwłaszczenia z mocy przepisu art. 11 i 12 ustawy z 10.V.1990 r. Fakultatywnie (na wniosek gminy) może być także przekazane każde inne niż wyżej wskazane mienie ogólnonarodowe, jeżeli jest ono związane z realizacją jej zadań (art. 5 ust. 4 ustawy). Dotyczy to również gruntów PFZ (art. 15 cyt. ustawy) oraz gruntów należących do przedsiębiorstw państwowych nie podlegających komunalizacji - na podstawie omawianej ustawy z zachowaniem trybu przewidzianego w art. 14 tej ustawy. Trzeba także pamiętać, iż majątek nieruchomy przekazany na własność gminy w trybie omawianej ustawy musi zostać następnie przywrócony na własność kościelnym osobom prawnym, na podstawie przeprowadzonego postępowania regulacyjnego przewidzianego w art ustawy z 17.V.1989 r. (art. 13 ust. 1 ustawy z 10.V.1990 r.). Na tle tego uregulowania powstaje wątpliwość, czy chodzi w tym przypadku wyłącznie o przekazanie majątku nieruchomego, co do którego własność gmina uzyskała na podstawie art. 5 ust. 3 i 4 oraz art. 14 i 16 ust. 2 ustawy, czy też przepis art. 13 ust. 1 ustawy rozumie przez przekazanie również nabycie nieruchomości upaństwowionych lub ich części, które nastąpiło na podstawie art. 5 ust.l i 2 ustawy. Wydaje się, iż omawiany przepis art. 13 ust. 1 ustawy należy rozumieć szeroko i każe uwłaszczeniem objąć wszelkie przewidziane w art. 5 sposoby nabycia prawa własności przez kościelne osoby prawne. 30

9 Cywilnoprawne skutki aktualnych uwłaszczeń... Ad 2 c. Na podstawie art. 182 ust. 1 pkt. 1-3 ustawy z 12.IX.1990 r., z dniem 27 września 1990 r. (art. 210) grunty państwowe pozostające w zarządzie uczelni wyższej stają się przedmiotem użytkowania wieczystego tej uczelni, zaś budynki i urządzenia związane trwale z gruntami państwowymi, pozostającymi w zarządzie uczelni państwowej stają się jej własnością. Pozostałe składniki mienia uczelni państwowej stają się również jej własnością. Ad 2 d. Nowela o gospodarce gruntami objęła uwłaszczeniem grunty, które w dniu 5 grudnia 1990 r. stanowiły własność Skarbu Państwa lub własność gminy (związku gminnego) i pozostawały w tej dacie w zarządzie państwowych osób prawnych innych niż Skarb Państwa. Grunty te z mocy prawa z dniem 5 grudnia 1990 r. stały się przedmiotem użytkowania wieczystego tych osób (art. 2 ust. 1). Niezależnie od uwłaszczenia w zakresie użytkowania wieczystego, z mocy art. 2 ust. 2 ustawy, budynki inne urządzenia oraz lokale znajdujące się na gruntach stanowiących własność Skarbu Państwa lub własność gminy (związku gminnego), będących w dniu 5 grudnia 1990 r. w zarządzie osób prawnych, stają się z tym dniem z mocy prawa własnością tych osób. Nabycie własności przez te osoby następuje odpłatnie, jeżeli obiekty te nie były wybudowane lub nabyte ze środków własnych. Ad 2 c. Na podstawie art. 1 ust. 1 i 2 w zw. z art. 7 ustawy z 9.XI r. nieruchomości i ruchomości, które pozostawały w dniu 24 sierpnia 1989 r. w samoistnym posiadaniu byłej PZPR 31

10 REJENT NR 4 - sierpień 1991 r. lub wyodręnionych jednostek organizacyjnych podległych byłej PZPR przechodzą z mocy tej ustawy z dniem 27 lutego 1991 r. na rzecz Skarbu Państwa. Na rzecz tego podmiotu przechodzą również istniejące w dniu 27 lutego 1991 r. wierzytelności, środki finansowe i inne prawa majątkowe byłej PZPR, z wyjątkiem kwot pochodzących ze składek członkowskich. Ad 2 f. Ustawa z r., nowelizująca ustawę z dnia 25 lipca 1985 r. o jednostkach badawczo rozwojowych (Dz.U. z 1989 r. Nr 45, poz. 144), w art. 1 pkt. 37 dodała do ustawy art. 64 a, w następującym brzmieniu: "grunty będące własnością Skarbu Państwa lub gmin, pozostające w zarządzie jednostki badawczo rozwojowej, stają się z dniem 11 marca 1991 r. przedmiotem użytkowania wieczystego tej jednostki; budynki i urządzenia związane trwale z gruntami państwowymi pozostającymi w zarządzie tej jednostki stają się z tą samą datą jej własnością. Również własnością tych podmiotów stają się pozostałe składniki mienia powyższych osób (art. 64 a ust. 1 pkt. 1-3, w zw. z art. 6 ustawy). Ad2g. Na podstawie art. 6 ustawy emerytalnej rolników z 1989 r., właścicielom budynków znajdujących się na działce gruntu, która wchodziła w skład gospodarstwa rolnego przekazanego Państwu, na podstawie przepisów obowiązujących przed dniem 1 stycznia 1983 r., przysługuje nieodpłatnie na własność działka gruntu, na której te budynki zostały wzniesione. Z własnością wyłączonej nieruchomości jest związana służebność gruntowa w zakresie niezbędnym do korzystania z niej. Powierzchnia działki gruntu podlegającej uwłaszczeniu w trybie art.6 cyt. ustawy nie musi być równa powierzchni działki siedliskowej przeznaczonej 32

11 Cywilnoprawne skutki aktualnych uwłaszczeń... Państwu przed dniem 1 stycznia 1983 r. O wielkości działki podlegającej zwrotowi w tym trybie rozstrzyga organ orzekający w takiej sprawie, oceniając całokształt zebranego w sprawie materiału dowodowego oraz uwzględniając interes społeczny i słuszne interesy stron mieszczące się w granicach prawa 8. Ad 2h. Stosownie do art. 118 ust. 1 i 2 ustawy emerytalnej rolników z 1990 r., osobie, której przysługuje prawo użytkowania działki gruntu z tytułu przekazania gospodarstwa rolnego Państwu, w myśl dotychczasowych przepisów, na jej wniosek przyznaje się nieodpłatnie własność tej działki. Osobie - której przysługuje prawo do bezpłatnego korzystania z lokalu mieszkalnego i pomieszczeń gospodarczych z tytułu przekazania gospodarstwa rolnego Państwu, w myśl dotychczasowych przepisów, (na jej wniosek) - przyznaje się nieodpłatnie własność działki obejmującej budynki, w których znajduje się ten lokal i te pomieszczenia o powierzchni niezbędnej do korzystania z tych budynków. 4. Wyłączenia spod uwłaszczenia. W licznych przypadkach źródła kreujące nabycie własności i innych praw z mocy ustawy przewidują zarazem wyjątki od uwłaszczenia. Znajdują one uzasadnienie w tym, iż nabycie własności nieruchomości lub jej części może nastąpić na podstawie zdarzeń wskazanych w kodeksie cywilnym (np. przez zasiedzenie) bądź uwłaszczenie naruszałoby prawa osób trzecich. Z pierwszym przypadkiem mamy do czynienie w sytuacji wskazanej w art. 60 ust. 1 pkt. 4 ustawy z 17.V.1989 r., na podstawie którego (jeżeli nieruchomość lub jej część, która została przejęta przez byłe austriackie władze zaborcze na własność funduszy religijnych, funduszy naukowych, szkół parafialnych lub katolickich gmin parafialnych znajduje się w samoistnym posiadaniu osób fizycznych lub osób prawnych nie będących ko- 33

12 REJENT NR 4 - sierpień 1991 r. ścielnymi osobami prawnymi, bądź państwowymi jednostkami organizacyjnymi) podlegają nabyciu w drodze zasiedzenia, przy zaliczeniu okresu posiadania przed dniem wejścia w życie ustawy. W tym przypadku orzeczenie sądowe stanowić może podstawę dla wniosku o wpis prawa do księgi wieczystej. Gmina nie nabywa mienia komunalnego w trybie ustawy z 10.V.1990 r., jeżeli jej wniosek złożony na podstawie art. 5 ust. 4 tej ustawy nie zostanie uwzględniony. Ponadto składniki mienia ogólnonarodowego (państwowego), o których mowa w art. 5 ust. 1-3 ustawy nie podlegają uwłaszczeniu, jeżeli czynią zadość wymogom wskazanym w art. 11 ust. 1 pkt. 1-3 oraz art. 12 pkt. 1 i 2 ustawy. Spotykamy się również z ochroną cywilnoprawną skierowaną przeciwko uwłaszczeniu. Bez względu na tytuł uwłaszczenia (art. 5 ust. 1-3 ustawy (roszczenia cywilnoprawne związane z nabyciem mienia komunalnego mogą być dochodzone przed sądem (art. 19 ustawy). Na tle uwłaszczenia mieniem ogólnonarodowym (art. 5 ust. 1-2 ustawy z 10.V.1990 r), na podstawie którego gmina jako osoba prawna (art. 2 ust. 1 pkt. 2 ustawy samorządowej) stała się właścicielem nieruchomości będącej przed dniem 27.V.1990 r. własnością Skarbu Państwa (rad narodowych lub terenowych organów administracji państwowej), powstał w praktyce sądowej i notarialnej problem, czy w związku z wejściem w życie ustawy z dnia 29 września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz.U. Nr 79, poz. 464), decyzja administracyjna w sprawie sprzedaży lokalu mieszkalnego w domu wielomieszkaniowym i oddaniu w użytkowanie wieczyste działki gruntu nie wykona, ale ostateczna przed dniem 27.V r. stanowi podstawę do dochodzenia roszczenia o zawarcie umowy sprzedaży przedmiotowego lokalu z równoczesnym oddaniem działki gruntu w użytkowanie wieczyste i wówczas działka ta wraz z lokalem nie jest objęta uwłaszczeniem na rzecz gminy. Zwolennicy udzielania pozytywnej odpowiedzi na wskazany problem podnoszą, że po wejściu w życie ustawy z 10.V r. nastąpiła zmiana stanu prawnego. Wskazują bowiem na treść art. 36 ust. 1 tej ustawy, wedle którego zobowiązania i wierzytel- 34

13 Cywilnoprawne skutki aktualnych uwłaszczeń... ności rad narodowych i terenowych organów administracji państwowej stopnia podstawowego stają się z dniem 27.V.1990 r. zobowiązaniami i wierzytelnościami właściwych gmin. Wydaje się, że pogląd ten nie może zostać zaakceptowany i również de lege lata brak podstaw do konstruowania roszczenia cywilnoprawnego o zawarcie umowy na podstawie przedmiotowej decyzji. Przypomnijmy, że już na gruncie ustawy z dnia 14 lipca 1961r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach ukształtował się pogląd pod wpływem orzecznictwa Sądu Najwyższego, iż decyzja administracyjna stanowi podstawę do zawarcia umowy notarialnej o ustanowienie użytkowania wieczystego i kończy tylko fazę postępowania administracyjnego. Oznacza to, że skutki cywilnoprawne powstają dopiero z umowy, a nie z decyzji. Zatem decyzja nie mogła stanowić źródła roszczenia o zawarcie umowy również na gruncie ustawy z 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami... Nowelizacja tej ustawy przez ustawę z dnia 29 września 1990r. zniosła wprawdzie jako konieczną przesłankę zawarcia umowy ustanowienia użytkowania wieczystego istnienie decyzji administracyjnej, ale stan prawny powstały przed dniem 5 grudnia 1990 r. w tym zakresie nie uległ zmianie. Oznacza to również, że decyzje administracyjne wydane przez terenowe organy administracji państwowej stopnia podstawowego przed dniem 27.V.1990 r. i mające charakter ostateczny przed dniem 5 grudnia 1990 r., ale nie wykonane w sensie nie zawarcia na ich podstawie umowy w formie aktu notarialnego, stały się bezprzedmiotowe. W rezultacie grunty objęte takimi decyzjami nadal stanowiły własność ogólnonarodową (państwową) i z chwilą wejścia w życie ustawy samorządowej gmina jako osoba prawa cywilnego stała się z mocy samego prawa właścicielem tego gruntu. Powoływanie się na treść przytoczonego art. 36 ustawy w żadnej mierze nie dotyczy rozważanego przypadku. Przejście zobowiązań oraz wierzytelności na rzecz właściwych gmin dotyczy takich praw i obowiązków, które istniały w dniu 27.V.1990 r. Tymczasem, jak wyżej wskazano, decyzja administracyjna w przedmiotowym zakresie nie rodziła żadnych roszczeń o zawarcie umowy, zatem nie może być mowy o istnieniu i przejściu na 35

14 REJENT NR 4 - sierpień 1991 r. rzecz gminy z tego tytułu żadnych zobowiązań wynikających z decyzji. Uwłaszczenie nie może wzruszać praw osób trzecich na podstawie: 1) art. 182 ust. 2 ustawy z 12.IX.1990 r. (z wyjątkiem Skarbu Państwa), 2) art. 64 ust. 2 ustawy z 25.VII.1985 r. (z wyjątkiem Skarbu Państwa), 3) art. 2 ust. 1 noweli do ustawy o gosp. gruntami, 4) art. 61 ust. 2 pkt. 2 i ust. 4 pkt. 3 ustawy z 17.V.1989 r., 5) nie przechodzą na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości i ruchomości stanowiące w dniu 24 sierpnia 1989 r. przedmiot własności osób, które zgłoszą się i udowodnią swoje prawa w trybie przewidzianym w art. 4 w zw. z art. 1 ust. 3 ustawy z 9.XI r. Na tle unormowania wynikającego z art. 2 tej ustawy może powstać wątpliwość, czy uwłaszczeniu podlegają również nieruchomości i ruchomości nabyte wyłącznie z kwot pochodzących ze składek członkowskich byłej PZPR, skoro składki te zostały wyłączone spod uwłaszczenia. Przepis art. 1 ust. 2 omawianej ustawy stanowi, że na rzecz Skarbu Państwa nie przechodzą kwoty pochodzące ze składek członkowskich byłej PZPR. Powstaje zatem pytanie, czy jeżeli za składki członkowskie zostały kupione nieruchomości lub ruchomości, to czy przedmioty te również podlegają uwłaszczeniu, czy też następuje ex lege ich wyłączenie. Redakcja przytoczonego przepisu daje podstawy do stwierdzenia, że uwłaszczeniem objęte są również przedmioty nabyte wyłącznie ze składek, o ile w dniu 24 sierpnia 1989 r. znajdowały się w samoistnym posiadaniu byłej PZPR i jej jednostek organizacyjnych. Problem sprowadza się bowiem do udzielenia odpowiedzi, czy w świetle ustawy możliwa jest surogacja, czyli wejście nieruchomości (ruchomości) w miejsce usuniętego składnika, czyli składek członkowskich 9. Trzeba zgodzić się z poglądem przyjmującym, iż na gruncie polskiego prawa cywilnego nie istnieje w pełni jednolita instytucja surogacji. Jeżeli podzielimy wszystkie przypadki surogacji na dwie grupy, to jedna obejmuje surogację w składzie majątku odrębnego, druga zaś bardzo różnorodne 36

15 Cywilnoprawne skutki aktualnych uwłaszczeń... przypadki przewidziane w różnych przepisach prawa. Oznacza to, że surogacja bez związku z majątkiem odrębnym, następuje wyłącznie z mocy szczególnego przepisu prawa. Ustawa takiego szczególnego przepisu nie zawiera. Uwłaszczenie w ramach art. 118 ust. 1 i 2 ustawy emerytalnej rolników 1990 r. nie następuje, jeżeli działka obciążona prawem użytkowania bądź zabudowana lokalem mieszkalnym lub gospodarczym nie jest przedmiotem własności Skarbu Państwa, lub gminy albo jeżeli przyznanie własności uwłaszczonemu naruszałoby prawo osób trzecich do działki lub budynków (art. 118 ust. 3). 5. Tryby postępowań uwłaszczeniowych. W zasadzie postępowanie uwłaszczeniowe ma charakter administracyjny, a nabycie własności następuje z mocy samego prawa (art. 60 ust. 1 ustawy z 17.V.1989 r., art. 2 ust. 1 i 2 noweli do ustawy o gospodarce gruntami, art. 1 ust. 1 ustawy z 9.XI.1990 r., art. 5 ust. 1 i 2 ustawy z 10.V.1990 r.). W innych przypadkach wprawdzie również nie używa się sformułowania, że uwłaszczenie następuje z mocy samego prawa, a poszczególne unormowania posługują się określeniami: "przekazuje się" (art. 5 ust. 3 ustawy z 10.V.1990 r.), "przysługuje nieodpłatnie na własność działka gruntu" (art. 6 ustawy emerytalnej z 1989 r.), "przyznaje się nieodpłatnie własność działki" (art. 118 ust. 1 i 2 ustawy emerytalnej z 1990 r), "w dniu wejścia w życie ustawy grunty... stają się przedmiotem użytkowania wieczystego (bądź własnością) - art. 64 ust. 1 pkt. 1 i 2 ustawy z 25.VII.1985 r., to należy przyjąć, iż chodzi o tę samą instytucję uwłaszczenia, a różnice sprowadzają się jedynie do zakresu kognicji tego postępowania oraz charakteru wydanej decyzji administracyjnej bądź innego orzeczenia, czy dokumentu (np. protokołu). Przewidziany jest także szczególny tryb uwłaszczenia, który wszczyna się na wniosek, a postępowanie toczy się przed specjalnie powołanymi organami. Art. 61 ust. 1 i art. 62 ustawy z 17.V.1989 r. przewiduje postępowanie regulacyjne w zakresie 37

16 REJENT NR 4 - sierpień 1991 r. przywrócenia kościelnym osobom prawnym własności upaństwowionych nieruchomości lub ich części, które przeprowadza specjalnie powołana w tym celu Komisja Majątkowa złożona z przedstawicieli wyznaczonych w równej liczbie przez Urząd Rady Ministrów i sekretariat Konferencji Episkopatu Polski 11. Zakres kognicji organów uwłaszczeniowych. Różnorodność przesłanek prowadzących do uwłaszczenia sprawia, że organom, przed którymi toczy się postępowanie przyznany jest różny zakres kompetencji. Każde postępowanie kończy się wydaniem orzeczenia (protokołu) w zakresie nabycia przez określony podmiot prawa - będącego przedmiotem uwłaszczenia. Orzeczenie (protokół) stanowi nie tylko potwierdzenie nabycia przez podmiot określonego prawa, ale również dowód ten stanowi podstawę do ujawnienia prawa w księdze wieczystej bądź założenia księgi wieczystej co do nieruchomości lub ich części objętych postępowaniem uwłaszczeniowym. Zatem prawidłowość tego postępowania będzie miała istotne znaczenie dla postępowania wieczystoksięgowego. W takim też zakresie zostaną przedstawione dalsze uwagi. Organem właściwym do przeprowadzenia postępowania uwłaszczeniowego w trybie art. 60 ustawy z 17.V.1989 r. wszczętego przed dniem 11 grudnia 1989 r. był terenowy organ administracji państwowej o właściwości szczególnej do spraw wyznań stopnia wojewódzkiego. Z dniem 11 grudnia 1989 r. został zniesiony Urząd do Spraw Wyznań, a Minister - Szef Urzędu Rady Ministrów realizuje zadania przewidziane dotychczas w odrębnych ustawach dla Ministra - Kierownika Urzędu do Spraw Wyznań oraz dla dyrektora Urzędu do Spraw Wyznań (art. 60 ust. 5 ustawy, w zw. z art. 1 pkt. 1 lit. e i pkt. 2 ustawy z 23.XI.1989 r.) 12. Postępowanie sądowe lub administracyjne dotyczące nieruchomości objętych uwłaszczeniem, na podstawie art. 60 ust. 1 i 3 ustawy, ulega zawieszeniu i organy te powinny przekazać akta sądowe bądź administracyjne organowi, przed którym toczy się postępowanie uwłaszczeniowe (ust. 8 art. 60), ze skutkiem wskazanym w art. 60 ust. 9 ustawy. Podstawą wszczęcia postępowania i wydania decyzji jest łączne wykazanie dwóch przesłanek: 38

17 Cywilnoprawne skutki aktualnych uwłaszczeń... 1) władanie nieruchomością lub jej częścią w dniu 23.V.1989r., 2) oraz istnienie jednego ze zdarzeń wskazanego w art. 60 ust. 1 pkt. 1-5 ustawy. Postępowanie regulacyjne wszczyna się na wniosek kościelnych osób prawnych (art.61-62), który musiał być złożony do dnia 23.V r., pod rygorem wygaśnięcia roszczenia. Postępowanie to, wszczyna się w przedmiocie przywrócenia wnioskodawcy własności upaństwowionych nieruchomości lub ich części, w sytuacjach wskazanych w art. 61 ust. 1 pkt. 1-7 i ust. 2 ustawy. Regulacja ta może polegać na przywróceniu kościelnym osobom prawnym własności nieruchomości, wymienionych w art. 61 ust. 1 i 3, przekazaniu własności nieruchomości lub ich części w zakresie wskazanym w art. 61 ust. 2 ustawy bądź przyznaniu odpowiedniej nieruchomości zamiennej, gdyby przywrócenie własności natrafiało na trudne do przezwyciężenia przeszkody oraz na ustanowieniu użytkowania wieczystego (art. 61 ust. 3 in fine ustawy). Uczestnikami postępowania regulacyjnego oprócz wnioskodawcy są wszystkie zainteresowane jednostki państwowe i kościelne (art. 62 ust. 2), a w jego toku można dokonać także regulacji granic nieruchomości, a w miarę potrzeby ustanowić służebność gruntową lub znieść służebność dotychczas istniejącą (art. 63 ust. 3 ustawy). Jeżeli w zakresie objętym postępowaniem regulacyjnym toczyło się postępowanie sądowe lub administracyjne, wówczas podlegają one zawieszeniu ze skutkiem wskazanym w art. 62 ust. 4 w zw. z art. 64 ust. 1 i 2 ustawy). Z punktu widzenia oceny skutków cywilnoprawnych uwłaszczonych podmiotów, bez względu na użyte sformułowanie: "przekazanie własności, przywrócenie własności, przyznanie własności", chodzi zawsze o utratę własności przez dotychczasowego właściciela i nabycie tego prawa przez kościelną osobę prawną 13. Nabycie mienia przez gminę na podstawie ustawy z 10.V.1990 r. wymaga przeprowadzenia postępowania inwentaryzacyjnego i wydania decyzji w sposób i w trybie przewidzianym w art ustawy. Komisje inwentaryzacyjne powołane są przez rady gminy i w wyniku przeprowadzonego postępowania wojewoda wyda- 39

18 REJENT NR 4 - sierpień 1991 r. je decyzję w przedmiocie uwłaszczenia (art. 18 ustawy). Organem odwoławczym od tej decyzji jest Krajowa Komisja Uwłaszczeniowa powołana przez prezesa Rady Ministrów. Po wyczerpaniu toku postępowania administracyjnego przysługuje skarga do NSA (art. 18 ust. 4). Postępowanie to ma charakter obligatoryjny i bez jego przeprowadzenia i wydania decyzji gmina jako osoba prawna nie może się legitymować żadnym innym dowodem co do nabycia własności mienia ogólnonarodowego i rozporządzać swoim prawem jako właściciel mienia komunalnego. Tryb uwłaszczenia, przeprowadzonego na podstawie noweli do ustawy o gospodarce gruntami, odbywa się przed wojewodą jako organem I instancji, który wydaje decyzję stwierdzającą nabycie prawa użytkowania wieczystego nieruchomości stanowiących własność Skarbu Państwa oraz przed gminą jako organem I instancji - co do nieruchomości stanowiących własność gminy (art. 2 ust. 3 ustawy z 29.IX.1990 r.). Możliwe jest również uwłaszczenie co do nabycia prawa własności budynków i innych urządzeń oraz lokali, które w dniu 5.XII r. pozostawały w zarządzie osób prawnych. Jeżeli budynki te znajdowały się na gruntach stanowiących własność Skarbu Państwa, decyzję uwłaszczeniową wydaje wojewoda, zaś w odniesieniu do nieruchomości stanowiących własność gminy, decyzję wydaje zarząd gminy. Jest to typowe postępowanie administracyjne przewidujące kontrolę NSA w zakresie wydanych decyzji. Przejęcie majątku byłej PZPR następuje w trybie art. 3 ustawy z 9.XI r. Terenowe organy rządowej administracji ogólnej przejmują na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości i ruchomości, o których mowa w art. 1 ust. 1 tej ustawy. Podstawą przejęcia jest protokół, który stanowi również podstawę do wpisu własności nieruchomości do księgi wieczystej. Jest to szczególne jednoinstancyjne postępowanie administracyjne zakończone wydaniem protokołu, od którego nie przysługują żadne środki odwoławcze. Uwłaszczenie jednostek badawczo rozwojowych na podstawie ustawy z r. następuje w drodze ogólnego postępowania administracyjnego. Jeżeli uwłaszczony grunt stanowi własność Skarbu Państwa to stosowną decyzję wydaje terenowy organ 40

19 Cywilnoprawne skutki aktualnych uwłaszczeń... rządowej administracji stopnia podstawowego, gdy zaś jest własnością gminy - decyzję wydaje zarząd gminy. O przeniesieniu własności działki, jej wielkości oraz o ustanowieniu służebności co do uwłaszczenia, na podstawie ustawy emerytalnej rolników z 1989 r. orzeka terenowy organ administracji państwowej o właściwości szczególnej stopnia podstawowego. Uwłaszczenie na podstawie art. 118 ustawy emerytalnej rolników z 1990 r. odbywa się na ogólnych zasadach postępowania administracyjnego i kończy się wydaniem decyzji przez organ właściwy do sprzedaży nieruchomości PFZ. 41

20 REJENT NR 4 - sierpień 1991 r. Przypisy 1. Z nowych aktów prawnych zob. ustawę z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz.U.Nr 27, poz. 250 ze zm.), oraz ustawę z dnia 26 marca 1982 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 11, poz. 81). 2. M. Gintowt: Wybrane zagadnienia na tle ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych, Zeszyty Problemowo-Analityczne nr 25, Warszawa 1972, s Przedmiotem analizy będą ustawy uchwalone oraz nowelizowane przez Sejm RP obecnej kadencji. 4. J. Osuchowski: Nowe ustawodawstwo w sprawach wyznaniowych, PiP 1989, nr 10, s Definicję ustawową "budynków towarzyszących" podaje art. 60 ust Art. 63 ust. 1 pkt. 3 ustawy przewiduje również możliwość uzyskania odszkodowania, ale w zakresie postępowania wieczystoksięgowego przypadek ten nie ma znaczenia. 7. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o zmianie Konstytucji RP (Dz.U. Nr 16, poz. 94) stanowi w art. 46, iż gminie przysługuje prawo własności i inne prawa majątkowe. Prawa te stanowią mienie komunalne. Potwierdzenie i rozwinięcie tej definicji znajdujemy w art. 43 ustawy samorządowej. 8. Wyrok NSA z r. SA/Lu-941/89 oraz glosa M. Szewczyk: PiP 1991, nr 3, s E. Kitłowski: Surogacja rzeczowa w prawie cywilnym, Warszawa 1969, s S. Grzybowski: System prawa cywilnego, T. I, Ossolineum 1974, s Ustawa z dnia 23 listopada 1989 r. zmieniająca ustawę o zmianach w organizacji oraz zakresie działania niektórych naczelnych i centralnych organów administracji państwowej (Dz.U. Nr 64, poz. 387) oraz zarządzenie Ministra Szefa Urzędu Rady Ministrów z dnia 8 lutego 1991 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania regulacyjnego w przedmiocie przywrócenia osobom prawnym Kościoła Katolickiego własności nieruchomości lub ich części (M.P. Nr 5, poz. 39). 12. Zob. przypis 10 i cyt. tam ustawa z 23.XI.1989 r. 13. W przypadku przekazania własności na podstawie art. 61 ust. 2 pkt. 2 ustawy możliwa jeet sytuacja, w której nabycie własności następuje także wtedy, gdy stan prawny nieruchomości niejest ustalony - o ile nie stoją temu na przeszkodzie prawa osób trzecich. 42