Kułak 2011, P. 92(1): Wstępna analiza problemu nikotynizmu, alkoholizmu i narkomanii w populacji studentów

Transkrypt

1 Kułak Probl KOmunikaty Hig A, Shpakov Epidemiol A, / Announcement Kułak 2011, P. 92(1): Wstępna analiza problemu nikotynizmu, alkoholizmu i narkomanii w populacji studentów 137 Wstępna analiza problemu nikotynizmu, alkoholizmu i narkomanii w populacji studentów Preliminary analysis of the problem of nicotine, alcohol and drug addictions in the student population Agnieszka Kułak 1/, Aleksander Shpakov 2/, Piotr Kułak 1/ 1/ Studenckie Koło Naukowe Kliniki Rehabilitacji Dziecięcej, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku 2/ Uniwersytet im. Janki Kupały w Grodnie Wprowadzenie. Zagrożenie młodzieży alkoholizmem i stosowaniem substancji odurzających jest szczególnie ważnym i niepokojącym zjawiskiem. Cel. Wstępna analiza problemu nikotynizmu, alkoholizmu i narkomanii w populacji studentów. Materiał i metodyka. Badania przeprowadzono w grupie 105 osób z wykorzystaniem kwestionariusza ankietowego PAV-10 skonstruowanego w Uniwersytecie im. Janki Kupały w Grodnie. Wyniki. W 9,5% rodzinach badanych był nadużywany alkohol i narkotyki, a w 51,4% palono papierosy. Palenia nie potępiało 53,3% osób, a picia alkoholu 74,3%. W opinii respondentów młodzież najczęściej pije piwo (63,8%), 24,8% studentów paliło papierosy. Alkohol kilka razy w ciągu ostatnich miesięcy piło 70,5% osób, 47,6% w ciągu ostatnich 3 dni, a 14,3% w dniu poprzedzającym badanie. Negatywny stosunek do używania narkotyków prezentowało 61,9% studentów, ale jednocześnie 70,5% z nich przynajmniej raz użyło narkotyków, z reguły marihuany (40%). W opinii 65,7% badanych narkotyki można kupić bardzo łatwo, nawet w ciągu kliku godzin (41%), głównie od znajomych/przyjaciół (47,6%) lub dystrybutorów (29,5%). Po raz pierwszy badani sięgali po narkotyk z reguły w wieku 16 lat (15,2%), razem ze znajomymi (58,1%) lub na dyskotece (38,1%). Narkotyki raz w miesiącu zażywało 28,4% studentów i wiedzieli o tym najczęściej ich przyjaciele (60,8%). W opinii badanych media najczęściej kształtują stosunek do narkotyków (32,4%). Przyczyn wczesnego używania narkotyków dopatrywali się z reguły w ucieczce od problemów życiowych (43,8%) i zaspokojeniu ciekawości (42,9%). Według 15,2% badanych stan po spożyciu alkoholu lub narkotyków mógłby być w ich przypadku przyczyną nieuprzejmego, a nawet bezprawnego działania. Zapytani, co powstrzymuje ich od używania narkotyków najczęściej wymieniali obawę przed uzależnieniem (36,2%) oraz negatywne przykłady z życia znajomych i przyjaciół (35,2%). Wnioski. Co 4 student palił papierosy, 92,3% w ciągu ostatnich miesięcy piło alkohol, a 70,5% używało przynajmniej raz narkotyki. Najbardziej popularnym napojem alkoholowym wśród studentów było piwo, a narkotykiem marihuana. W opinii badanych dostępność do narkotyków jest bardzo łatwa. Ucieczka od problemów życiowych, zaspokojenie ciekawości oraz obniżeniu moralności i etyki są przyczyną narkotyzacji społeczeństwa. Co 6 student twierdził, że stan po spożyciu alkoholu lub narkotyków mógłby być w ich przypadku przyczyną bezprawnego działania. Introduction. The hazard of alcoholism and narcotic substances addiction among youth is a particularly important and worrying phenomenon Aim. Preliminary analysis of the problem of nicotine, alcohol and drug addictions in the student population. Material and methods. The study included 105 questionnaires with the use of PAV-10 developed in the Yanka Kupala University of Grodno. Results. 9.5% of the surveyed families abused alcohol and drugs, and 51.4% smoked. Smoking was not condemned by 53.3% of the people, and alcohol use by 74.3%. In the opinion of the respondents most young people (63.8%) drink beer, with 24.8% of the students smoking. Almost 70.5% of the surveyed drank alcohol several times in recent months, 47.6% in the last 3 days, and 14.3% on the day preceding the survey. Negative attitude towards drug use was presented by 61.9% of the students, but 70.5% of them tried a drug at least once, usually cannabis (40%). In the opinion of 65.7% the students, drugs can be bought very easily, in a few hours (41%), mainly from friends /acquaintances (47.6%) or distributors (29.5%). The first time the subjects reached for a drug as a rule was at the age of 16 years (15.2%), along with friends (58.1%) or at a disco (38.1%). 28.4% of the students used drugs once a month and most of their friends knew about it (60.8%). In the respondents opinion the media most often influence the attitude to drugs (32.4%). The reasons for early use of drugs were generally described as an escape from life problems (43.8%) and satisfying curiosity (42.9%). According to 15.2% of the respondents the alcohol or drugs consumption might be in their case the reason for rude or even illegal actions. When asked what prevented them from using drugs they most frequently cited fear of addiction (36.2%) and negative examples from lives of friends and acquaintances (35.2%). Conclusions. Every 4th student smoked cigarettes, 92.3% drank alcohol in the past month, and 70.5% had used drugs at least once. The most popular alcoholic beverage among the students was beer and the drug was marijuana. In the opinion of the respondents the availability of drugs is very high. The reasons given for use of drugs by the society were: escape from life problems, satisfaction of curiosity and lowered moral and ethical standards. Every 6th student claimed that their condition after the alcohol or drugs consumption could have been the cause of illegal actions. Keywords: students, tobacco, alcohol, drugs Słowa kluczowe: studenci, tytoń, alkohol, narkotyki Probl Hig Epidemiol 2011, 92(1): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Agnieszka Kułak Klinika Rehabilitacji Dziecięcej, Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku ul. Waszyngtona 17, Białystok kulak@hot.pl

2 138 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(1): Wprowadzenie W literaturze przedmiotu, za Zajączkowskim [1], podkreśla się, iż problem uzależnień wśród młodzieży jest ogólnie znany w całym społeczeństwie, a do tradycyjnych już i rozpowszechnionych środków uzależniających jakimi są: alkohol i palenie tytoniu, doszły narkotyki, leki i inne odurzające środki chemiczne. Świderska-Kopacz i Marcinkowski [2] w roku szkolnym 2005/2006 przeprowadzili badania obejmujące 1263 uczniów gimnazjów publicznych w średniej wielkości mieście wojewódzkim (Gorzów Wielkopolski). Wśród badanych gimnazjalistów aż 55% podejmowało już próby palenia. W okresie prowadzenia badań z różną częstością paliło papierosy 21% uczniów, w tym codziennie 11%. 41 i więcej papierosów tygodniowo paliło 5% badanych [2]. Gromadecka-Sutkiewicz i Kłos [3] zauważyli, iż od połowy lat 90. wzrastają odsetki osób niepełnoletnich pijących alkohol. W swoich badaniach autorki starały się poznać tendencje zmian w konsumpcji alkoholu przez młodzież poznańską kończącą edukację w liceach ogólnokształcących i zasadniczych szkołach zawodowych w latach 1997 i Badania przeprowadziły w 1997 (N=770) i 2007 (N=400) roku wśród uczniów trzecich klas liceów ogólnokształcących i zasadniczych szkół zawodowych miasta Poznania. Procedura badawcza i użyte narzędzie były tożsame w badaniach z obu lat. Badania pozwoliły na stwierdzenie, iż duży odsetek młodzieży (82,5% w 1997 i 85,7% w 2007) konsumował napoje alkoholowe, spośród których najpopularniejsze było piwo [3]. Dynamika wzrostu była większa w populacji dziewcząt i wśród licealistów, co powodowało brak rozbieżności w alkoholizowaniu się zależnych od płci i środowiska społecznego. Najczęstszymi przyczynami picia alkoholu były towarzystwo innych pijących, ochota i poprawa nastroju. W 2007 roku niższy odsetek młodzieży niż 10 lat wcześniej był przekonany o szkodliwości picia alkoholu [3]. Od ostatniej dekady XX wieku, największym zagrożeniem dla młodzieży, a nawet dzieci są jednak narkotyki, leki i inne środki chemiczne [1]. Z roku na rok coraz więcej młodych osób sięga po narkotyki. Większość robi to raz lub kilka razy i więcej nie próbuje, jednakże duża liczba tych co spróbowali uzależnia się [4]. Woynarowska i Mazur [5] analizowały tendencje zmian w latach w częstości palenia tytoniu, picia i nadużywania alkoholu oraz zażywania marihuany lub haszyszu przez młodzież w wieku lat w Polsce (z uwzględnieniem płci i miejsca zamieszkania miasto/wieś). Autorki zbadały reprezentatywne próby młodzieży szkolnej w średnim wieku 11,7; 13,7 i 15,7 lat (2002 r. N=6383; 2006 r. N=5489). Anonimowe badania ankietowe, z zachowaniem jednolitej procedury, wykonano w ramach dwóch edycji międzynarodowych badań nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej HBSC (Health Behaviour in School-aged Children: A WHO Collaborative Crossnational Study). W analizie wykorzystano pytania dotyczące inicjacji tytoniowej, aktualnego palenia, picia piwa, wina i wódki, upijania się oraz u 15-latków używania marihuany lub haszyszu. Częstość eksperymentowania i częstego używania analizowanych substancji zwiększała się z wiekiem u obu płci, ale dynamika tego wzrostu była większa u dziewcząt niż u chłopców, co powodowało zmniejszanie różnic zależnych od płci [5]. W latach zmniejszył się odsetek młodzieży po inicjacji tytoniowej, palącej regularnie papierosy, pijącej regularnie i okazjonalnie alkohol. Utrzymał się na tym samym poziomie odsetek nadużywających alkoholu i używających marihuanę lub haszysz. Tendencje zmian były korzystniejsze u chłopców, niż u dziewcząt [5]. Narkotyki i alkohol, jak również papierosy, stają się także coraz częściej elementem stylu życia studentów. Amfetamina towarzyszy uczeniu się, a Ecstasy czy Speed, często zakrapiane alkoholem, są nieodłącznym elementem rozrywki, zwłaszcza po sesji egzaminacyjnej [6-8]. Cel pracy Wstępna analiza problemu nikotynizmu, alkoholizmu i narkomanii w populacji studentów. Materiał i metodyka Badania przeprowadzono w listopadzie 2010 roku, w grupie 105 studentów Wydziału Nauk o Zdrowiu UMB, z zastosowaniem metody sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem kwestionariusza ankietowego PAV-10, specjalnie skonstruowanego dla potrzeb niniejszego badania w Uniwersytecie im. Janki Kupały w Grodnie. Rozprowadzono 105 ankiet i tyle samo otrzymano zwrotnie. Kwestionariusz ankietowy składał się z 42 pytań dotyczących między innymi: rodzaju napoi alkoholowych najczęściej spożywanych przez młodzież; stosunku respondentów do konsumpcji substancji psychoaktywnych, napoi alkoholowych i palenia tytoniu; rodzaju używania napoi alkoholowych w ostatnim tygodniu, w ciągu ostatnich 3 dni, w dniu poprzedzającym ankietowanie; wieku, w jakim po raz pierwszy ankietowani zapalili papierosa; okresu w ciągu którego wypalają jedną paczkę papierosów; pierwszego źródła informacji o narkotykach; miejsca zakupu narkotyków; czasu w jakim najszybciej można zdobyć narkotyk; częstości i rodzaju narkotyków używanych ewen-

3 Kułak A, Shpakov A, Kułak P. Wstępna analiza problemu nikotynizmu, alkoholizmu i narkomanii w populacji studentów 139 tualnie przez badanych; wieku ewentualnego użycia narkotyków po raz pierwszy i okoliczności w jakich to nastąpiło; częstości używania narkotyków; osób które o tym wiedzą; posiadania znajomych używających narkotyki; postrzegania okoliczności kształtujących stosunek badanego do używania narkotyków; preferowanych przyczyn wczesnego używania narkotyków wśród młodzieży i narkotyzacji społeczeństwa; czynników powstrzymujących ludzi od używania narkotyków, a także pytania dotyczące relacji w rodzinie, kryteriów doboru znajomych, samooceny posiadanych cech charakteru, przyczyn mogących spowodować, że badany posunie się do nieuprzejmego (bezprawnego) działania oraz deklaracji tego, co respondent uważa w życiu za najważniejsze. Wyniki Badaniem objęto 105 studentów Wydziału Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, w wieku od 20 do 25 lat (20% 20 lat, 8,6% 21 lat, 11,4% 22 lata, 35,2% 23 lata, 15,2% 23 lata, 9,5% 25 lat). W populacji badanych 73,3% stanowiły kobiety i 26,7% mężczyźni. Pracownikiem umysłowym było 27,7% matek i 21% ojców badanych. Pracę fizyczną wykonywało 8,6% matek i 11,4% ojców studentów. Przedsiębiorcami było 10,5% matek i 3,8% ojców ankietowanych, bezrobotnymi 1% matek i 2,9% ojców, a emerytami 7,6% matek i 5,7% ojców respondentów. Studenci najczęściej mieszkali z obojgiem rodziców (87,6%), mieli swoje rodziny (5,7%), mieszkali tylko z mamą i krewnymi, tylko z ojcem i krewnym lub z innymi krewnymi (po 1,9%), albo też mieszkali sami (1%). Tylko jednego rodzica posiadało 3,8% studentów. Respondenci poproszeni o wymienienie cech najlepiej charakteryzujących ich rodzinę, wskazywali na: serdeczne stosunki między rodzicami, uwagę i troskę im poświęcaną (49,5%), utrzymywanie przez rodziców ścisłej kontroli nad nimi (12,4%), skupianie się rodziców na dobrach materialnych, bogactwie (2,9%), rażący, nieprzyjazny stosunek rodziców do nich (3,8%), częste kłótnie, afery, walki między rodzicami (1,9%) oraz obniżony poziom uwagi, nie angażowanie się w ich edukację, niezwracanie uwagi co robi badany (1,9%). Studenci podawali także, iż 14,3% z nich otrzymuje tzw. kieszonkowe oraz że 9,5% z ich rodzin borykało się z trudnościami finansowymi. W 9,5% rodzinach badanych był nadużywany alkohol i narkotyki, w tym w 40% przez matki i w 60% przez ojców. W 51,4% rodzin palono papierosy, w tym 29,6% matek, 20% ojców, 20,4% braci i 11,1% bliskich krewnych. Swoje relacje z ojcem, jako zadawalające oceniło 79% studentów, jako obojętne 15,2% i niezadawalające 5,7% badanych. Relacje z matką większości badanych były także zadawalające (90,5%). Pozostali oceniali je jako obojętne 7,6% lub niezadawalające (1,9%). Zapytani o to, czy ich rodzice wiedzą jak, gdzie i z kim spędzają swój wolny czas, najczęściej odpowiadali prawie zawsze - 68,6% lub czasami (21%). Pozostali twierdzili, że rodzice zawsze zdają sobie z tego sprawę (7,6%) lub że nie są tym zainteresowani (2,9%). Badani studenci wybierali sobie przyjaciół, kierując się ich zaletami moralnymi (57,1%), zdolnościami intelektualnymi (40%), kręgiem znajomych jakich posiadają (16,2%), wyglądem (6,7%), statusem u społecznym (5,7%), miejscem zamieszkania (4,8%), ich sytuacją finansową lub poważaniem wśród otoczenia (po 2,9%). Jedynie 1% studentów stwierdził, iż przyjaciół się nie wybiera się według jakichkolwiek kryteriów. Respondenci poproszeni o wymienienie swoich cech charakteru podawali, iż są towarzyscy (49,5%), wrażliwi (40%), dobroduszni (35,2%), czuli (28,6%), zrównoważeni (16,2%), zgodni (14,3%) lub melancholijni (9,5%). Inni twierdzili, iż są drażliwi (21,9%), pobudliwi (19%), impulsywni (10,55), niezrównoważeni i niestabilni (7,6%), rygorystyczni (4,8%), a także agresywni (3,8%). Kolejni chcieli być w centrum uwagi (1,9%), uważali ze mają słabą wole (12,4%), są krytyczni wobec siebie (10,5%), przejawiają egocentryzm (3,8%) lub są ponurzy i posępni (2,9%). Jeszcze inni podkreślali swoją nieśmiałość (15,2%), niepewność siebie (8,6%), powściągliwość (4,8%) lub zamknięcie w sobie (8,6%). Studenci zapytani oto, co jest dla nich w życiu najważniejsze, podkreślali, że zdrowie ich i ich bliskich (49,5%), rodzina (30,5%), własne życie (22,9%), przyjemności lub kariera zawodowa (po 16,2%), zawód (15,2%) oraz podróże dookoła świata (4,8%). Studenci zapytani o ich stosunek do problemu palenia papierosów, najczęściej (31,4%) uważali, iż można je palić, ale tylko w niektórych przypadkach, nie precyzując w jakich. Niewiele mniej (28,6%) z nich nie widziało żadnego powodu, dlaczego nie powinno się palić papierosów. O tym, iż absolutnie nie powinno się palić papierosów w żadnych okolicznościach - przekonanych było 20% badanych. Taki sam odsetek nie miał w powyższej kwestii sprecyzowanego zdania, wybierając odpowiedź trudno powiedzieć lub nie wiem. Respondenci zapytani o to, co sądzą o tym, że ktoś z ich rówieśników pali tytoń, z reguły (53,3%) odpowiadali nie potępiam. Palenie potępiało 40%

4 140 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(1): badanych, a 6,7% nie miało w powyższej kwestii zdania. Z populacji badanych studentów 24,8% paliło papierosy, 61% nie paliło, a pozostali palili w przeszłości, a obecnie już nie (w tym 4,8% nie palio od miesiąca, 1,9% od roku, tyle samo od 3 tygodni, a 2,9% od 10 lat). W grupie palących 38,5% paliło od 16 lat, 23,1% od 19 lat, a po 7,7% od 10 lat, od 11 lat lub 13 lat, 16 lub 17 lat. Palący respondenci jedną paczkę papierosów wypalali najczęściej w ciąg 2-3 dni (46,2%), tygodnia (23,1%) lub miesiąca (15,4%). Pozostali (po 7,7%) w ciągu 1 dnia lub 3-4 dni. W przypadku opinii o spożywaniu alkoholu, najwięcej (41,9%) studentów było przekonanych, iż można go używać, ale tylko w niektórych przypadkach oraz w małych ilościach. W prawie podobnym odsetku uważali, że alkohol absolutnie nie może być używany w żadnych okolicznościach (19,0%) lub nie widzieli powodów, dlaczego nie powinno się używać napojów alkoholowych (20,0%). Opinii swojej w powyższej kwestii nie wyraziło 19,0% badanych (odpowiedź trudno powiedzieć lub nie wiem ). W opinii respondentów współczesna młodzież najczęściej pije piwo (63,8%), mocne alkohole, jak np. wódka, brandy (21,9%) i wino (9,5%), a rzadziej bimber (2,9%) lub szampan (1,9%). W większości (74,3%) studenci nie potępiali swoich rówieśników nadużywających alkohol, w tym 44,8% raczej nie potępiało i 25,9% nie potępiało. Odmienne zdanie miało 21,0% badanych (12,4% prawdopodobnie potępiało i 8,6% potępiało ), a 4,8% nie wyraziło swojej opinii. Studenci zapytani o to, czy w ciągu ostatnich miesięcy pili napoje alkoholowe, najczęściej deklarowali, iż taka sytuacja miała miejsce kilka razy (70,5%) lub jeden raz 21,9%. Nie piło w tym okresie jedynie 7,6% respondentów. Z grupy 97 osób spożywających w ostatnich miesiącach alkohol, najczęściej sięgali po piwo (59,8%), wino (39,0%) i wódkę (37,1%), dużo rzadziej brandy (6,2%) lub szampana (5,2%). W tej grupie w ciągu ostatniego tygodnia alkohol był spożywany przez 60% badanych, w tym przez 39% kilka razy i 21% jeden raz i były to piwo (55,6%), wódka (34,9%), wino (17,5%) i brandy (6,3%). W ciągu ostatnich 3 dni piło 51,4% studentów, w tym 47,6% kilka razy i 30,1% jeden raz, z reguły piwo (58,8%), wino (48,1%), wódkę (37%), rzadziej brandy (7,4%) i szampan (1,9%). W dniu poprzedzającym badanie, alkohol spożywało 36,2% ankietowanych, w tym 21,9% jeden raz i 14,3% kilka razy, najczęściej piwo (35,2%), wódkę (22,6%) i wino (21%), sporadycznie brandy (3,8%). Negatywny stosunek do używania narkotyków przez społeczeństwo prezentowało 61,9% studentów, w przypadku 30,5% badanych był on obojętny, 2,9% lubiło je zażywać i ich stosunek do omawianego problemu był pozytywny, a 4,7% nie miało w tej kwestii zdania. Sprawdzano także, co studenci sadzą o używaniu narkotyków, ale przez ich kolegów. Najczęściej (66,7%) potępiali takie zachowanie. Nie potępiało jego 29,5% badanych, a 3,8% nie miało w tej kwestii zdania. W opinii 65,7% badanych narkotyki można kupić bardzo łatwo. Nie widziało jak je zdobyć 32,4% osób, a 1,9% uważało że jest to trudne zadanie. Studenci twierdzili, że w razie potrzeby, mogą kupić narkotyki u znajomych lub przyjaciół (47,6%), od dystrybutorów (29,5%), w szpitalu (1,9%) lub w innych miejscach, bez podania w jakich (1,9%). Narkotyki, zdaniem większości badanych (41%), można kupić w ciągu kilku godzin lub w ciągu dnia (18,1%). Pozostali twierdzili, iż w ciągu tygodnia (8,6%), a 32,4% nie potrafiło sprecyzować tego czasu. Respondentów zapytano także o to, czy i jak często używali narkotyków. Generalnie 70,5% badanych przynajmniej raz użyło narkotyków. Do palenia marihuany przyznało się 40% badanych, w tym 51,7% paliło ja jeden raz, 28,6% kilka razy, a 14,3% wiele razy. Kilka razy wdychało rozpuszczalniki i kleje 4,8% badanych i tyle samo używało wiele razy Metadon. Kokainę stosowało 3,8% badanych, w tym 50% jedne raz i tyle samo wiele razy. Ecstasy, Efedron lub Metamfetaminę używało 5,7% osób, w tym 33,3% kilka razy i 66,7% wiele razy. Leki nasenne, uspokajające lub trankwilizatory preferowało 15,2% studentów, w tym 37,5% kilka razy i 62,5% wiele razy. Nasvaj wybrało kilka razy 1,9% ankietowanych. W badanej grupie studenci po raz pierwszy sięgali po narkotyk z reguły (15,2%) w wieku 16 lat, 17 lub 21 lat (po 12,4%) oraz 22 lat (10,5%). Rzadziej w wieku 24 lat (8,6%), 18 lat (17,1%) lub 12 lat (4,8%). Pierwszy raz używali narkotyków wspólnie ze znajomymi (58,1% badanych), na dyskotece (38,1%) lub w domu, na ulicy, w mieszkaniu dystrybutora, czy też w nie znanym wcześniej miejscu (po 2,7%). Po narkotyki raz w miesiącu sięgało 28,4% studentów używających narkotyki, raz na pół roku 16,2%, raz w tygodniu 13,5% badanych, raz na rok 12,2%, raz dziennie 9,5%, a 20,3% twierdziło, że stara się już narkotyków nie używać. Badana młodzież twierdziła, iż ostatnio używała narkotyków miesiąc przed ankietowaniem (39,2%), na ½ roku przed ankietowaniem (20,3%), rok przed

5 Kułak A, Shpakov A, Kułak P. Wstępna analiza problemu nikotynizmu, alkoholizmu i narkomanii w populacji studentów 141 ankietowaniem (12,2%), ponad rok przed ankietowaniem (10,8%) lub na tydzień przed ankietowaniem (6,8%). Pozostali na dzień przed ankietowaniem (4,1%), 2 lub 4 lata przed ankietowaniem (po 2,7%), a 1,4% nie pamiętało kiedy. O tym, iż respondenci używali narkotyków najczęściej wiedzieli ich przyjaciele (60,8%). Nikomu o tym nie mówiło 27% respondentów, w przypadku 9,5% wiedzieli o tym ich rodzice, a w 2,7% mąż. Studenci twierdzili, iż ich znajomi palią papierosy (40%), używają marihuany (34,3%), nadużywają alkoholu (31,4%), biorą leki nasenne, uspokajające (27,6%), używają Ecstasy, Efedron, Metamfetaminę (16,2%) lub kokainę (16,2%, a także wdychają rozpuszczalniki, kleje (9,5%). Jedynie 11,4% badanych twierdziło, iż nie ma takich znajomych. Respondenci o narkotykach najczęściej dowiadywali się z mediów (52,3%), filmów i wideo (24,8%), książek (13,3%), od przyjaciół (7,6%), a 1,9% nie pamiętał skąd. W kształtowaniu ich stosunku do narkotyków dużą rolę odegrały: media (32,4%), przyjaciele (31,4%), rodzina (22,9%), filmy i wideo (15,2%), szkoła (14,3%), osobiste doświadczenie z używania narkotyków (13,3%), książki (9,5%), dystrybutorzy (1,9%) i własny rozum (1%). Byli i tacy, którzy twierdzili że rzeczy zabronione są bardziej pożądane (1%). Przyczyn wczesnego używania narkotyków wśród młodzieży, studenci dopatrywali się w ucieczce od problemów życiowych (43,8%), zaspokojeniu ciekawości (42,9%), we wpływie przyjaciół lub znajomych (38,1%), w pragnieniu, aby wyróżniać się wśród rówieśników (30,5%), w dążeniu do przyjemności (26,7%), chęci ucieczki od nudy (17,1%), w przekonaniu, że to nie jest niebezpieczne (14,3%), w dążeniu do poprawy nastroju (13,3%) lub poczucia własnej wartości (7,6%). Narkotyzacja społeczeństwa jest w opinii respondentów wynikiem: obniżenia moralności i etyki (31,4%), szerokiej dystrybucja używek (26,7%), problemów w relacjach w szkole, na uczelni (26,7%), przemocy i agresji w społeczeństwie (21,1%), rozpowszechnienia pijaństwa i alkoholizmu (21,1%), podziału społeczeństwa związanego z poziomem dochodów (9,5%), psychologicznych podziałów ludzi w społeczeństwie (9,5%), rozwoju przestępczości (8,65) oraz problemów ekonomicznych (1,9%). Opinii swojej nie potrafiło wyrazić 9,5% badanych. Studenci zapytani, co powstrzymuje ich od używania narkotyków wymieniali różne przyczyny, w tym: obawę przed uzależnieniem (36,2%), negatywne przykłady z życia znajomych i przyjaciół (35,2%), strach przed zatruciem narkotykami i uzyskanie negatywnego samopoczucia (20%), strach zarażenia się AIDS i innymi niebezpiecznymi infekcjami (15,2%), negatywny stosunek członków rodziny do narkotyków (15,2%), akcje antynarkotykowe w mediach (4,8%) lub własny rozum (1%). Byli i tacy, którzy upatrywali w tym obawę przed karą ze strony policji (9,5%) lub trudności w zdobywaniu narkotyków (1,9%). Opinii swojej w powyższej kwestii nie wyraziło 1,9% badanych. Studentów zapytano, o zaistnienie z ich udziałem pewnych sytuacji w zależności od ich przyczyny. Z powodu używania narkotyków lub nadużywania alkoholu w pojedynczych przypadkach studenci zgłaszali prowokowanie kłótni (2,9%), narastanie problemów z rodzicami (2,9%) lub intymny kontakt którego później żałowali (1,9%). W grupie wymienianych problemów, jakie dotykały badaną młodzież, ale wywołanych innymi powodami, najczęściej pojawiały się kłótnie (41,9%), problemy zdrowotne (41%), problemy z rodzicami (36,2%), bójki (23,8%), pobyty w szpitalu (21%), problemy w relacjach z wykładowcami lub słabe wyniki w nauczaniu (po 11,4%), intymny kontakt którego później żałowali (10,5%) oraz konflikty z organami ścigania (6,7%). Respondenci poproszeni o podanie przyczyn, które mogłyby sprawić, iż posuną się do nieuprzejmego, a nawet bezprawnego działania wskazali, ochronę innych osób (53,3%), gniew chęć zemsty (21%), stan po spożyciu alkoholu lub narkotyków (15,2%), chęć przygody (10,5%), chęć zdobycia autorytetu wśród rówieśników (8,6%), bezczynność, nudę (7,6%) oraz naśladowanie przyjaciół lub dążenie do dóbr materialnych (po 4,8%). Zdania w powyższej kwestii nie miało 3,8% badanych. Dyskusja Według Światowej Organizacji Zdrowia prawie miliard mężczyzn i 250 milionów kobiet na świecie to nałogowi palacze [cyt. za 7]. W literaturze fachowej także podkreśla się, iż mimo stosunkowo dużej wiedzy na temat szkodliwego wpływu na zdrowie, odsetek osób palących pozostaje wysoki [cyt. za 7]. Kanicka i wsp. [7] zauważają, iż niezmiernie ważne jest, aby przyszli pracownicy służby zdrowia, którzy będą podejmować działania profilaktyczne, posiadali wiedzę na temat następstw palenia tytoniu. Autorzy postanowili dokonać oceny wiedzy i poznać postawy dotyczące palenia papierosów w populacji 337 studentów kierunku Zdrowie Publiczne o profilu ogólnym oraz specjalności Dietetyka i Ratownictwo Medyczne. W badaniu wzięło udział 286 osób, tj. 84,9% studiujących [7]. W badanej grupie 96,5% studentów stwierdziło, że palenie tytoniu jest bardzo szkodliwe, zwiększa ryzyko wystąpienia wielu groźnych chorób, a tylko 2,1% że palenie tytoniu nie

6 142 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(1): ma istotnego wpływu na nasze zdrowie lub nie jest szkodliwe. Wśród ankietowanych 1,4% nie miało zdania na temat szkodliwości palenia tytoniu. W grupie palących, 92,0% studentów stwierdziło, że palenie tytoniu jest bardzo szkodliwe, a w grupie niepalących 98,5% [7]. Na powyższy problem zwraca uwagę także Kołłątaj i wsp. [6], podkreślając, iż palenie tytoniu stanowi obecnie istotny problem społeczny, dotyczący także studentów kierunków medycznych. W związku z tym autorzy podjęli się próby ocena postaw studentów Uniwersytetu Medycznego w Lublinie wobec palenia tytoniu. Badaniem objęli 229 studentów kierunków: lekarskiego, ratownictwa medycznego i zdrowia publicznego. W badaniu użyli metody kwestionariusza wywiadu zawierającego 21 pytań zamkniętych. Wśród ankietowanych 27,8% stanowili palacze, w tym 11,3% paliło nałogowo oraz 16,5% okazyjnie. Większość palących (79,7%) zdawała sobie sprawę z dużej szkodliwości dymu tytoniowego, a mimo tego zaledwie 45,3% z nich wyrażało chęć rzucenia palenia. Większość z respondentów dość sceptycznie podchodziła do efektów dotychczasowych akcji antynikotynowych, gdyż 59% ankietowanych określało tego typu akcje jako nieskuteczne lub mało skuteczne, a 69% badanych uważało, że najwłaściwszym sposobem walki z nikotynizmem są zaporowe ceny papierosów. Zaledwie 24.3% twierdziło, że ceny papierosów są bardzo wysokie [6]. Badania Wójtowicz-Chomicz [9], którymi objęła 425 (170 mężczyzn i 255 kobiet) studentów Akademii Medycznej w Lublinie w roku akademickim 2006/2007 wykazały, iż częstość palenia papierosów wśród studentów była podobna do rozpowszechnienia tego nałogu w populacji osób dorosłych w Polsce. Skop-Lewandowska i wsp. [10] badaniami objęli 286 studentów (w tym 81 mężczyzn i 205 kobiet) z I i IV roku CM UJ w Krakowie. W zależności od roku studiów badaną populację podzielono na dwie grupy: I grupa studenci z pierwszego roku (wiek: 20,0±1,5 lat); II grupa studenci z IV roku (wiek: 22,4±1,1). Populację aktualnych palaczy stanowiło odpowiednio 30% badanych z grupy I i 25% z grupy II [10]. Mężczyźni częściej palili papierosy regularnie (22,5% M z grupy I i 20% z grupy II), kobiety zaś okazjonalnie (18% K w każdej z grup). Wśród palaczy dominował niski poziom uzależnienia (80% badanych w każdej z grup). Wszyscy uzależnieni od nikotyny mężczyźni oraz prawie wszystkie kobiety (grupa I: 95,5%; grupa II: 92,3%) wykazali dużą motywację to zaprzestania palenia tytoniu [107]. W obecnym badaniu, aktualnie paliło papierosy 24,8% badanych, 14,2% paliło w przeszłości, a obecnie już nie. Wyniki własne, jak i innych autorów [6,7,9,10] świadczą, iż palenie tytoniu jest nadal niestety częstym nałogiem, także wśród studentów uczelni medycznych. Wydaje się to być zjawiskiem bardzo niepokojącym, bo pokazuje, iż zdobyta wiedza jest niewystarczającym czynnikiem zniechęcającym do palenia. Badania Świderskiej-Kopacz i Marcinkowskiego [11] przeprowadzone w grupie obejmującej 1263 uczniów gimnazjów publicznych wykazały, iż 73% z nich podejmowało już próby picia napojów alkoholowych, a w okresie prowadzenia badań piło, z różną częstością, 52% uczniów, a w stanie upojenia alkoholowego znajdowało się już 43% badanych. Maciorkowska i Malesińska [12] badaniami objęła 753 uczniów szkół wiejskich województwa podlaskiego w wieku od 13 do 18 lat (I klasa gimnazjum 272 uczniów, III klasa gimnazjum 278 uczniów oraz II klasa liceum 203 uczniów). Spośród badanych uczniów alkohol piło: 12,2% z klas I gimnazjum, 37,1% z klas III gimnazjum i 48,7% z liceum. Najczęściej inicjacja alkoholowa miała miejsce w wieku lat (w I klasach gimnazjum - 9,1%, w III klasach gimnazjum 26,5%, w II klasach LO 22,3% badanych). Odsetek uczniów pijących alkohol na imprezach był najwyższy w II klasie gimnazjum 23,6%. Najpopularniejszym napojem alkoholowym wśród uczniów było piwo; piło je 22,0% uczniów z I klas gimnazjum, 50,0% uczniów z III klas gimnazjum i aż 60,3% uczniów II klas liceum [12]. Klimberg i wsp. [13-15] analizowała populację studentów poszczególnych kierunków studiów w Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu w okresie rozpoczynania zajęć z wychowania fizycznego w roku akademickim 2004/2005. Autorzy stwierdzili gorszące sytuacje w domach rodzinnych po konsumpcji napojów alkoholowych w przypadku 19,9% studentek i 15,9% studentów. Przemocy ze strony innych osób w stanie nietrzeźwym doświadczyło na sobie 10,5% badanych [13]. Studiujący przyznawali się do wielu zachowań ryzykownych, a nawet przestępstw pod wpływem alkoholu, jednakże u 2,6% nie wywołało to nigdy poczucia winy ani żalu. Chwile refleksji nad własnym stylem konsumpcji napojów alkoholowych miało 23,9% studentów. 53,1% nie postrzegało w swoim dotychczasowym stylu konsumpcji alkoholu żadnych niepokojących objawów, a zaledwie 14,5% wyrażało chęć zachowania abstynencji alkoholowej. Zdecydowana większość spotkała się w swoim życiu z różnymi formami profilaktyki przeciwalkoholowej, jednak ocena jej skuteczności była niska [13]. Najczęstszymi przyczynami konsumpcji napojów alkoholowych było: wznoszenie toastów (60,7%), dla towarzystwa (56,5%), dla rozluźnienia (43,2%), dla lepszej zabawy (38,9%). Do popełnienia niechcianych czynów w stanie nietrzeźwości przyznało się szereg badanych i najczęściej

7 Kułak A, Shpakov A, Kułak P. Wstępna analiza problemu nikotynizmu, alkoholizmu i narkomanii w populacji studentów 143 było to zapalenie papierosa (30,2%) lub niechciany seks (6,2%). Ostre zatrucie alkoholem było częste, w tym kac (54,4%), utrata świadomości (35,6%), czy też niepamięć (17,1%) [14]. Autorzy uważają, iż rozpoznana wśród studiujących nauki medyczne sceneria wokół konsumpcji napojów alkoholowych wykazuje niepokojące symptomy, bardziej w odniesieniu do kobiet. Poza tym jest ona zróżnicowana na poszczególnych kierunkach studiów [13]. W opinii naszych respondentów współczesna młodzież najczęściej piła piwo (63,8%) i mocne alkohole, jak np. wódka, brandy (21,9%) i wino (9,5%). W badaniach Klimberg i wsp. [15] do konsumpcji alkoholu w ciągu ostatnich 30 dni przed prowadzeniem badań przyznało się 85,1% studiujących nauki medyczne (89,3% studentów i 83,7% studentek), przy czym jej częstotliwość przedstawiała się następująco: 1-2 razy w miesiącu 35,7%, 1-2 razy w tygodniu 25,6%, 3-4 razy w miesiącu 18,5%, 3-4 razy w tygodniu 15,9%, codziennie 2,3%. Najczęściej konsumowane było piwo (80,3%). O ryzykownym piciu niektórych z badanych świadczyły takie fakty, jak: do wypicia piwa przed sklepem (bezpośrednio po jego zakupie) przyznało się aż 15,8% ankietowanych, a jeszcze w sklepie 4,2%. W czasie przerwy w zajęciach, 14,3% studentów zdarzyło się wyskoczyć na piwo [15]. W obecnych badaniach studenci w ciągu ostatnich miesięcy najczęściej pili napoje alkoholowe kilka razy (70,5%) i było to z reguły piwo (59,8%). W ciągu ostatniego tygodnia alkohol był spożywany przez 60% badanych, w tym przez 39% kilka razy i 21% jeden raz, także głównie piwo (55,6%). W ciągu ostatnich 3 dni piło 51,4% studentów, w tym 47,6% kilka razy i 30,1% jeden raz, w tym najczęściej piwo (58,8%). W dniu poprzedzającym badanie, alkohol spożywało 36,2% ankietowanych, także głównie piwo (35,2%), Powyższe badania wskazują iż ze względu na wysokie spożycie alkoholu wśród studiujących nauki medyczne konieczne jest wdrożenie działań o charakterze profilaktyczno-interwencyjnym w tym zakresie. Niepokojący jest także fakt, iż w większości (74,3%) badani obecnie studenci nie potępiali swoich rówieśników nadużywających alkohol. Środki odurzające, za Zajaczkowkim [1], różnią się wyglądem, właściwościami, sposobem stosowania, działaniem na organizm ludzki. Wyróżnia się wśród nich między innymi: inhalanty (rozpuszczalniki, kleje, benzynę, lakiery a nawet gaz z zapalniczek), powodujące bardzo szybkie niszczenie komórek nerwowych w mózgu i komórek wątroby; Amfetaminę, środek pobudzający, likwidujący zmęczenie; Marihuanę, powodującą w konsekwencji zobojętnienie, apatię i problemy z koncentracją; Kokainę, w efekcie wywołującą lęk, niepokój, drażliwość i agresję; Crack, wzmocnioną pochodną kokainy; LSD, powodujący ataki lęku, agresji, depresji, psychozy; Heroinę, uszkadzającą mózg, serce, nerki, wątrobę, czy Ekstazę, w przypadku zażycia której wysiłek fizyczny może zakończyć się utratą przytomności i śmiercią. Badania Waszkiewicz i wsp. [4] przeprowadzone w roku szkolnym 2006/2007 wśród 160 uczniów uczęszczających do I, II i III klasy gimnazjum w Wołowie wykazały, iż prawie wszyscy uczniowie (94,7%) identyfikowali, jako substancje narkotyczne: heroinę, haszysz, marihuanę, kokainę, amfetaminę. Uczniowie zamieszkujący w mieście istotnie częściej zaliczali do narkotyków LSD i grzyby halucynogenne [4]. Aż jedna czwarta badanych zadeklarowała, że co najmniej raz zażyła narkotyk. Pomiędzy badanymi nie stwierdzono różnic ze względu na płeć oraz miejsce pochodzenia. Wszyscy zadeklarowali jednokrotne zażycie narkotyku. Spośród 40 uczniów aż 27 zażyło narkotyk na prywatce lub dyskotece [4]. W obecnych badaniach 70,5% studentów używało przynajmniej raz narkotyki. Do palenia marihuany przyznało się 40% badanych, wdychania rozpuszczalników i kleju 4,8%, używania Metadonu (4,8%), Kokainy 3,8% badanych, Ecstasy, Efedron lub Metamfetaminę 5,7% osób, leków nasennych, uspokajających lub trankwilizatorów 15,2% studentów i Nasvaj 1,9% ankietowanych. Tematy związane z paleniem tytoniu, alkoholem i narkotykami można odnaleźć codziennie w radiu, telewizji, prasie, książkach, prelekcjach itp., a to przyciąga uwagę nastolatków [1,16]. Środki odurzające są interesujące dla młodych ludzi dlatego, że są zakazane. Młodzi ludzie, w grupie rówieśników wymieniają się rożnymi informacjami, tworząc mity i stereotypy związane z szeroko pojmowanym problemem uzależnienia [1]. Badania Waszkiewicz i wsp. [4], wśród 160 uczniów uczęszczających do I, II i III klasy gimnazjum w Wołowie, wykazały iż najczęściej wskazywanym źródłem pozyskiwania informacji o narkotykach były środki masowego przekazu (44,4%), następnie koledzy, koleżanki (32,5%), szkoła (13,8%) oraz rodzice 6,9%. W opinii Kotańskiego [16], wykorzystywanie byłych narkomanów, jako wiarygodnych świadków uzależnienia jest nieporozumieniem, ponieważ młodzież odbiera ich jako klasycznych macho. W przypadku obecnych badań, respondenci o narkotykach najczęściej dowiadywali się z mediów (52,3%) oraz filmów i wideo (24,8%). Byli jednak i tacy, którzy twierdzili że rzeczy zabronione są bardziej pożądane (1%). O tym, że używają narkotyków wiedzieli przede wszystkim ich przyjaciele (60,8%). Twierdzili tez, że wśród ich kolegów, 40% pali papierosy, 34,3% używa marihuany, 31,4% nadużywa alkoholu, a 27,6% bierze leki nasenne i uspokajające.

8 144 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(1): W okresie zainteresowania środkami uzależniającymi bardzo ważna rola przypada rodzicom [1]. Zdaniem Zajączkowskiego [1], alkohol i narkotyki nie mogą być traktowane w domu, jako temat tabu, ponieważ to właśnie rodzice powinni umiejętnie przekazywać podstawową wiedzę na ten temat. Autor podkreśla, że pozytywny wpływ na decyzje podejmowane przez dzieci będą mieli ci rodzice, którzy w domu rodzinnym zapewnią atmosferę miłości i rozumnej dyscypliny, przy zachowaniu zasad sprawiedliwości i zdrowego rozsądku [1]. W obecnych badaniach studenci poproszeni o wymienienie cech najlepiej charakteryzujących ich rodzinę, najczęściej podkreślali serdeczne stosunki między rodzicami, uwagę i troskę im poświęcaną (49,5%), ale także utrzymywanie przez rodziców ścisłej kontroli nad nimi (12,4%). Jednocześnie deklarowali, iż w 9,5% rodzinach badanych był nadużywany alkohol i narkotyki, a w 51,4% rodzin palono papierosy. Swoje relacje z ojcem (79%) i matką (90,55%) respondenci oceniali z reguły jako zadawalające. Rodzice najczęściej wiedzieli także jak, gdzie i z kim badani spędzają swój wolny czas (prawie zawsze 68,6% lub czasami 21%). Jednakże jedynie w przypadku 9,5% respondentów, o tym, iż używali oni narkotyków wiedzieli rodzice, a w przypadku 2,7% mąż. Hędzelek i wsp. [8] w 2008 roku przebadali 86 studentów dobranych pod względem częstotliwości kontaktu z narkotykami (grupa nie używających grupa eksperymentujących). Badano m.in.: pragnienie życia, pasję życia, poczucie szczęścia, poczucie beznadziejności, globalne zadowolenie z życia dotyczące przeszłości, teraźniejszości i przyszłości oraz satysfakcje cząstkowe obejmujące zadowolenie z poszczególnych dziedzin życia. Autorzy wykazali, iż studenci eksperymentujący z narkotykami nie różnili się pod względem aktualnego poczucia jakości życia od osób nie używających narkotyków [8]. Zaobserwowano jedynie istotne statystycznie różnice w satysfakcji z dwóch, spośród 22 dziedzin życia. Nie dostrzeżono istotnych statystycznie różnic między kobietami i mężczyznami w grupie osób eksperymentujących z narkotykami w zakresie wszystkich wskaźników jakości życia [8]. W obecnych badaniach studenci zapytani oto, co jest dla nich w życiu najważniejsze, podkreślali, że zdrowie ich i ich bliskich (49,5%) oraz rodzina (30,5%). Używanie narkotyków lub nadużywanie alkoholu było jednak znacznie rzadziej, niż w innych przypadkach, przyczyną prowokowania kłótni (2,9% po alkoholu i narkotykach i 41,9% z powodu innych przyczyn), narastania problemów z rodzicami (odpowiednio 2,9% i 36,2%) lub intymnego kontakt którego później żałowali (odpowiednio 1,9% i 10,5%). Świderska-Kopacz i Marcinkowski [11] na podstawie badań obejmujących 1263 uczniów gimnazjów publicznych wykazali, iż palenie papierosów współwystępowało ze spożywaniem napojów alkoholowych oraz stosowaniem innych substancji psychoaktywnych, a duże znaczenie w kształtowaniu zachowań zdrowotnych uczniów miały wzorce rodzinne. W obecnych badaniach, w 9,5% rodzinach ankietowanych, był nadużywany alkohol i narkotyki, w tym w 40% przez matki i w 60% przez ojców. Papierosy palno w 51,4% rodzin studentów, w tym przez 29,6% matek, 20% ojców, 20,4% braci i 11,1% bliskich krewnych. Marcinkowski i Olejniczak [17] podkreślają fakt, że uzależnienia występują często wśród osób z tzw. wolnych zawodów, w tym lekarzy, jednakże nieliczne są badania epidemiologiczne dotyczące tych problemów. Zagadnienia związane z terapią uzależnień wśród lekarzy porusza się bowiem rzadko i niechętnie. W związku z tym jak najbardziej zasadne wydaje się prowadzenie badań oceniających skalę uzależnień nie tylko w populacji zawodowo czynnych pracowników ochrony zdrowia, ale także w populacji studentów kierunków medycznych. Podsumowanie i wnioski 1. Co 4 student palił papierosy, 92,3% w ciągu ostatnich miesięcy piło alkohol, a 70,5% używało przynajmniej raz narkotyki. 2. Najbardziej popularnym napojem alkoholowym wśród studentów było piwo, a narkotykiem marihuana. 3. W opinii badanych dostępność do narkotyków jest bardzo łatwa. 4. W opinii studentów, przyczyną narkotyzacji społeczeństwa są ucieczka od problemów życiowych, zaspokojenie ciekawości oraz obniżenie moralności i etyki. 5. Co 6 student twierdził, że stan po spożyciu alkoholu lub narkotyków mógłby być w ich przypadku przyczyną bezprawnego działania. Postulaty Celowe wydaje się w populacji studentów kierunków medycznych: monitorowanie sytuacji w zakresie konsumpcji alkoholu i narkotyków podnoszenie poziomu świadomości dotyczącej szkodliwości picia alkoholu i używania narkotyków podnoszenie skuteczności oddziaływania programów profilaktycznych i obowiązującego prawa.

9 Kułak A, Shpakov A, Kułak P. Wstępna analiza problemu nikotynizmu, alkoholizmu i narkomanii w populacji studentów 145 Piśmiennictwo / References 1. Zajączkowski K. Nikotyna, alkohol, narkotyki. Rubikon, Kraków Świderska-Kopacz J, Marcinkowski JT. Zachowania zdrowotne młodzieży gimnazjalnej i ich wybrane uwarunkowania. Cz. I. Palenie tytoniu. Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): Gromadecka-Sutkiewicz M, Kłos J. Konsumpcja alkoholu przez młodzież kończącą edukację w liceach ogólnokształcących i zasadniczych szkołach zawodowych porównanie wyników badań poznańskich z 1997 i 2007 roku. Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): Waszkiewicz L, Połtyn-Zaradna K, Zatońska K, Wargosz D. Kontakty z narkotykami młodzieży szkół gimnazjalnych. Probl Hig Epidemiol 2008, 8: Woynarowska B, Mazur J. Zmiany w używaniu substancji psychoaktywnych przez młodzież w wieku lat w Polsce w latach Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): Kołłątaj W, Kołłątaj B, Karwat ID, Piecewicz-Szczęsna H. Postawy studentów Uniwersytetu Medycznego w Lublinie wobec palenia tytoniu. Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): Kanicka M, Krupicka A, Krysińska M, Lewkowicz M, Manias S, Kowalska A, Szpak A. Wiedza i postawy studentów kierunku Zdrowie Publiczne Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku dotycząca nikotynizmu. Probl Hig Epidemiol 2010, 91(1): Hędzelek M, Wnuk M, Marcinkowski JT. Jakość życia studentów eksperymentujących z narkotykami. Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): Wójtowicz-Chomicz K, Kowal M, Kowalska M, Nieradko- Iwanicka B, Borzęcki A. Analiza uzależnienia od nikotyny, motywacji do zaprzestania palenia i narażenia na palenie bierne wśród studentów Akademii Medycznej w Lublinie. Probl Hig Epidemiol 2008, 89(1): Skop-Lewandowska A, Szot W, Kolarzyk E. Ocena uzależnienia od nikotyny wśród studentów kierunków medycznych. Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): Świderska-Kopacz J, Marcinkowski JT. Zachowania zdrowotne młodzieży gimnazjalnej i ich wybrane uwarunkowania. Cz. II. Spożywanie alkoholu. Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): Maciorkowska E, Malesińska M. Picie alkoholu przez uczniów szkół wiejskich. Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): Klimberg A, Marcinkowski JT, Przybylski J. Konsumpcja alkoholu i innych środków psychoaktywnych wśród studentów poszczególnych kierunków uniwersyteckich studiów medycznych. Cześć IV. Sceneria wokół konsumpcji alkoholu. Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): Klimberg A, Marcinkowski JT, Przybylski J: Konsumpcja alkoholu i innych środków psychoaktywnych wśród studentów poszczególnych kierunków uniwersyteckich studiów medycznych. Cześć III. Przyczyny i okoliczności konsumpcji napojów alkoholowych oraz ich następstwa. Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): Klimberg A, Marcinkowski JT, Przybylski J: Konsumpcja alkoholu i innych środków psychoaktywnych wśród studentów poszczególnych kierunków uniwersyteckich studiów medycznych. Cześć II. Obecna konsumpcja napojów alkoholowych. Probl Hig Epidemiol 2008, 89(4): Kotański M. Tworzyć wyspy dobra [w:] O dorastaniu. Legutko P (red). Wyd Literackie, Kraków 2002: Marcinkowski JT, Olejniczak B. O próbach rozwiązywania problemu uzależnień w zawodach medycznych. Probl Hig Epidemiol 2006, 87(2):