Występowanie składników roślinnych o znanym potencjale uczulającym w kosmetykach przeciwstarzeniowych

Transkrypt

1 Zabiegała Pol J Cosmetol A i wsp. 2012, Występowanie 15(4): składników roślinnych o znanym potencjale uczulającym w kosmetykach Występowanie składników roślinnych o znanym potencjale uczulającym w kosmetykach przeciwstarzeniowych The occurrence of plant compounds with known sensitizing potential in anti-aging cosmetics Agnieszka Zabiegała, Jadwiga Wojtanowska, Radosław Śpiewak Zakład Dermatologii Doświadczalnej i Kosmetologii, Wydział Farmaceutyczny, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie Wprowadzenie. Surowce roślinne są często wykorzystywane w przemyśle kosmetycznym m.in. w produktach o działaniu przeciwstarzeniowym, w związku z przypisywanym im działaniem odżywczym oraz regenerującym skórę, jak również w celu poprawy konsystencji lub zapachu danego preparatu. Jednak składniki te mogą być przyczyną reakcji alergicznych, w tym alergii kontaktowej. Cel. Celem pracy była analiza składu kosmetyków o działaniu przeciwstarzeniowym do pielęgnacji twarzy, pod kątem występowania w nich składników roślinnych o znanym potencjale uczulającym. Materiał i metody. Poddaliśmy analizie 180 produktów kosmetycznych o deklarowanym działaniu przeciwstarzeniowym dostępnych w sierpniu 2012 roku w hurtowniach kosmetycznych na terenie Krakowa oraz Łodzi. Produkty kosmetyczne poddaliśmy dokładnej analizie składu deklarowanego na opakowaniu produktu kosmetycznego wg nomenklatury INCI. Na podstawie europejskiej bazy danych Cosing, internetowej bazy Cosmetic Analysis oraz Environmental Working Group (EWG) Skin Deep Cosmetics Database, wyodrębniliśmy z analizowanych produktów kosmetycznych składniki pochodzenia roślinnego. Zidentyfikowane składniki pochodzenia roślinnego przeanalizowaliśmy pod kątem znanego z literatury potencjału uczulającego na podstawie kwerendy w bazach bibliograficznych PubMed oraz Scopus. Wyniki. W deklarowanym składzie 180 analizowanych kosmetyków zidentyfikowaliśmy 323 substancje, spośród których wyodrębniliśmy 191 substancji pochodzenia roślinnego. Jedynie 6 (3%) spośród analizowanych 180 produktów kosmetycznych nie zawierało żadnej substancji pochodzenia roślinnego. Spośród zidentyfikowanych 191 składników pochodzenia roślinnego, w odniesieniu do 29 (15%) opisano w literaturze medycznej reakcje alergiczne. Znajdowały się one w 84 (47%) analizowanych produktach. Wnioski. Co drugi produkt kosmetyczny o deklarowanym działaniu przeciwstarzeniowym zawiera substancje roślinne o znanym potencjale uczulającym, najczęściej jest to: citronellol, bisabolol oraz geraniol. Background. Plant materials are frequently used in cosmetic industry, including production of anti-aging products owing to the skinnourishing and regenerating properties attributed to them, as well as to improve the final product s texture and scent. These ingredients, however, may cause allergic reactions, including contact allergy. Aim. The aim of this study was to analyze the composition of facial cosmetics with declared anti-aging actions for the presence of plant ingredients with known sensitizing potential. Materials and methods. We have analyzed 180 cosmetic products with declared anti-aging actions offered in wholesale outlets in Krakow and Lodz. Ingredients of the cosmetics, as stated on the product labels were analyzed according to INCI terminology. Based on European database Cosing, Internet database Cosmetic Analysis, as well as Environmental Working Group (EWG) Skin Deep Cosmetics Database, we have identified plant ingredients. They were further analyzed in terms of sensitizing potential known from literature, based on queries in bibliographic database PubMed and Scopus. Results. In the 180 cosmetics analyzed, we have identified 323 unique substances, among which there were 191 plant substances. Only 6 (3%) of 180 cosmetic product analyzed did not contain any plant material. Among the 191 identified plant ingredients, 29 (15%) were mentioned in medical literature as causes of allergic reaction. These sensitizing plant ingredients were present in 84 (47%) analyzed cosmetics. Conclusions. Every second cosmetic product with declared anti-aging properties includes plant substances with known sensitizing potential, most frequently citronellol, bisabolol and geraniol. Key words: plant ingredients, anti-aging products, sensitizing potential, contact allergy, allergic contact dermatitis Słowa kluczowe: składniki roślinne, produkty przeciwstarzeniowe, potencjał uczulający, alergia kontaktowa, alergiczne kontaktowe zapalenie skóry Polish Journal of Cosmetology 2012, 15(4): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence mgr Agnieszka Zabiegała Zakład Dermatologii Doświadczalnej i Kosmetologii UJ CM ul. Medyczna 9, Kraków tel , fax agnieszka.zabiegala@gmail.com

2 260 Pol J Cosmetol 2012, 15(4): Wstęp Surowce roślinne są często wykorzystywane w przemyśle kosmetycznym. Należą one między innymi do najchętniej stosowanych składników w produktach o działaniu przeciwstarzeniowym, w związku z przypisywanym im działaniem odżywczym oraz regenerującym skórę. Mogą ponadto poprawiać walory użytkowe danego preparatu, nadawać mu odpowiednią konsystencję czy zapach. Jednak składniki roślinne kosmetyków mogą być także przyczyną reakcji alergicznych, w tym alergii kontaktowej. Cel pracy Celem niniejszej pracy była analiza składu kosmetyków o działaniu przeciwstarzeniowym do pielęgnacji twarzy, pod kątem występowania w nich składników roślinnych o znanym potencjale uczulającym. Materiał i Metody Poddaliśmy analizie 180 produktów kosmetycznych o deklarowanym działaniu przeciwstarzeniowym 13 firm (Mary Cohr, Payot, Natinuelle, Clarena, Bielenda, Janssen, Dermika, LEIM, GERnetic, AA Cosmetics, Matis, Jadwiga, Farmona) dostępnych w sierpniu 2012 roku w hurtowniach kosmetycznych na terenie Krakowa oraz Łodzi. Za preparaty o działaniu przeciwstarzeniowym uznaliśmy takie, które w treści etykiety produktu zawierały słowa przeciwstarzeniowe, anti-aging, opóźniający proces starzenia, zapobiegający starzeniu. Analizę ograniczyliśmy do produktów przeznaczonych do pielęgnacji twarzy. Produkty spełniające kryteria włączenia do badań poddaliśmy dokładnej analizie składu zamieszczonego na opakowaniu produktu kosmetycznego wg nomenklatury INCI (International Nomenclature of Cosmetic Ingredients). Na podstawie europejskiej bazy danych Cosing, internetowej bazy Cosmetic Analysis oraz Environmental Working Group (EWG) Skin Deep Cosmetics Database, wyodrębniliśmy z analizowanych produktów kosmetycznych składniki pochodzenia roślinnego. Zidentyfikowane składniki pochodzenia roślinnego przeanalizowaliśmy pod kątem znanego z literatury potencjału uczulającego na podstawie kwerendy w bazach bibliograficznych PubMed oraz Scopus za pomocą kombinacji słów kluczowych x AND allergy OR allergic OR dermatitis OR urticaria OR hypersensitivity OR sensitization OR sensitizing OR intolerance AND contact, gdzie x oznacza nazwy analizowanych substancji roślinnych. Wyniki W deklarowanym składzie 180 analizowanych kosmetyków zidentyfikowaliśmy w sumie 323 substancje, spośród których wyodrębniliśmy 191 substancji pochodzenia roślinnego. Jedynie 6 (3%) spośród analizowanych 180 produktów kosmetycznych nie zawierało substancji pochodzenia roślinnego. Spośród zidentyfikowanych 191 składników pochodzenia roślinnego, w odniesieniu do 29 (15%) opisano w literaturze medycznej reakcje alergiczne (tab. I). Te substancje roślinne o potencjalnym działaniu uczulającym znajdowały się w 84 (47%) analizowanych produktach. Dyskusja Starzenie się skóry jest procesem wieloczynnikowym, który nie został jeszcze w pełni poznany. Badania nad mechanizmami starzenia, powinny być prowadzone głównie w obszarze epigenetyki oraz pocesów postranslacyjnych [36]. Brak akceptacji nieodwracalności starzenia stymuluje w społeczeństwach konsumpcyjnych popyt, a zatem i podaż ze strony przemysłu różnego rodzaju kosmetyków przeciwstarzeniowych. Receptury kosmetyczne oparte na roślinnych ekstraktach były stosowane od najdawniejszych lat i w dalszym ciągu są chętnie wykorzystywane przez koncerny kosmetyczne [37]. Zdaniem Kikena i Gohena [38] określenie naturalny ekstrakt roślinny w opisie produktu kosmetycznego ma podkreślać zalety stosowania naturalnych ekstraktów oraz sugerować ich łagodne działanie na skórę, zwykle ignoruje się natomiast ryzyko reakcji niepożądanych na substancje roślinne. Spośród 180 przeanalizowanych przez nas kosmetyków, w 174 znajdowały się składniki pochodzenia roślinnego, natomiast w 84 znajdowały się składniki roślinne o znanym potencjale uczulającym. W warunkach częstego stosowania w kosmetykach substancji pochodzenia roślinnego wzrasta liczba doniesień opisujących przypadki podrażnień oraz reakcji alergicznych na te produkty [39]. U osób, u których rozwinęła się swoista nadwrażliwość (alergia kontaktowa) na określony składnik, kolejne kontakty z kosmetykami zawierającymi go skutkować będą rozwojem pełnoobjawowego alergicznego wyprysku kontaktowego [40-42]. Należy przy tym rozróżniać między alergią kontaktową a alergicznym wypryskiem kontaktowym ta pierwsza oznacza stan przestrojenia układu immunologicznego (gotowość do reakcji), natomiast alergiczny wyprysk kontaktowy jest zapalną chorobą skóry powstałą na podłożu tej nadwrażliwości (skutek reakcji alergicznej) [43, 44]. Aktualne dane na temat potencjału uczulającego roślinnych surowców kosmetycznych

3 Zabiegała A i wsp. Występowanie składników roślinnych o znanym potencjale uczulającym w kosmetykach Tabela I. Składniki pochodzenia roślinnego o znanym potencjale uczulającym Nazwa INCI składniku roślinnego Aloe Barbadensis Arnica Montana Nazwa alternatywna składniku roślinnego Rola N Aloes extractum, Aloe Extract, Aloe-Extrakt, Aloe Vera-Extrakt, Extractum Aloe, Aloe Vera (Barbadensis) Leaf Juice, Aloe Barbadensis Leaf Extract, Aloe Barbadensis Leaf, Aloe Vera, Aloe Vera Saft, Aloe Barbadensis (Leaf Juice) Arnica, Arnicae Extractum, Arnicae Floris Extractum, Perfumująca, Arnicae Radix, Arnica Extract, Arnika, Arnikablueten-Extrakt,, Arnikawurzel, Arnikawurzelstock, Extractum Arnicae, Extractum Maskująca Arnicae Floris, Radix Arnicae, Arnica Montana Flower Extract Avena Extract Hafer-Extrakt, Oat Bran, Oat Extract, Avena Sativa Kondycjonu-jąca skórę, Emolient Beeswax Bienenwachsester Oczyszczająca, Emulgująca, Stabilizująca, Surfaktant Bisabolol Levomenol, Bisabol Maskująca, Kojąca,, Bromelain Bromelain Keratolityczna, Calendula Officinalis Calendula Sativa, Calendula Vulgaris, Extractum Calendulae, Ringelblume, Ringelblumen-Extrakt, Calendula Cellulose Cellulose, cellulosum, E 460, Zellstoff, Zellulose, Zellwolle Pochłaniająca, Wypełniająca, Zmętniająca, Kontrolująca lepkość Centella Asiatica Chamomilla Recutita Extract Asiatischer Wassernabel, Asiatischer Wassernabel-Extrakt, Centellae Asiatica-Extrakt, Extractum Centellae Asiaticae, Extractum Hydrocotyle Asiaticae, Hydrocotyle, Hydrocotyle Asiatica, Hydrocotyl Extract, Tigergras, Tigerkraut, Madecassoside, Centella Asiatica, Centella Asiatica Leaf Extract Chamomilla Recutita Flower Extract, Chamomilla-Extrakt, Camellia Theifera, Chamomilla Romana, Echte Kamille, Etherisches Kamillenöl, Kamille, Kamillenblueten-Extrakt, Matricaire, matricariae flos, Matricaria Chamomilla, Matricaria Extract, Extractum Chamomillae E Flor, Chamomilla Recutita, Chamomillae E Flor, Chamomilla Recutita (Matricaria) Flower Extract, Chamomilla Recutita (Matricaria) Extract, Chamomille Extract, Chamomilla Recutita (Matricaria), Matricaria Flower Extract, Cammomila Recutia Flower Extract, Camomilla Recutita Flower Extract, Kamillenextrakt Chrysanthellum Indicum Extract Citronellol DL- Citronellol, 3,7-Dimethyl-6-octen-1-ol, Citronellol, Citronellöl Citrus Lemon Oil, Limonenöl, D-Limonene, Citrus Aurantifolia, Citrus Aurantifolia Oil Medicus Limonum, Natürliches Limonenaroma, D- Limonene, Citrus Aurantifolia (Lime) Oil Copernica Cerifera Karnaubawachs, Cera Carnauba, Carnaubawachs, Copernica Cernifera Wax,Carnauba Wax,Carnauba Cera,Copernica Cernifera Cera Oczyszająca, Kondycjonująca skórę, Kojąca, Wygładzająca, Tonizując, Emolient Perfumująca Oczyszczająca,, Emolient, Filmotwórcza Dane dotyczące uczuleń z kosmetyków 15 1 przypadek alergicznego skóry [1] 3 Wśród 8 pacjentów z objawami nietolerancji w wywiadzie, u 6 w testach płatkowych potwierdzono alergię kontaktową [2] 6 1 przypadek alergicznego skóry [3] 14 1 przypadek kontaktowego zapalenia skóry okołoustnego [4] 28 1 przypadek kontaktowego zapalenia skóry okołoustnego [5] skóry [6] skóry [7] skóry [8] 8 2 przypadki alergicznego skóry [9,10] 7 1 przypadek alergicznego skóry [11] skóry [12] 38 U 9 spośród 367 ochotników potwierdzono w testach płatkowych alergię kontaktową na tę substancję [13] 7 3 przypadki złuszczania oraz pęcherzy na skórze [14] skóry [15]

4 262 Pol J Cosmetol 2012, 15(4): Nazwa INCI składniku Nazwa alternatywna składniku roślinnego Rola N roślinnego Eugenol Eugenol, Eugenolum, 4-Allyl-2-Methoxyphenol, Allylguajacol Perfumująca,, Denaturat Humulus Lupulus Hydrolyzed Wheat Protein Jojoba, Jojoba Esters Flores Humuli Lupuli, Hopfen, Hopfenblueten, Hopfenkätzchen, Hopfenzapfen, Hops, Hops Extract, Lupuli Strobulus, Strobuli Lupuli, Humulus Lupulus (Hops) Extract Hydrolisierte Weizenproteine, Protein aus Weizen, Hydrolysiert, Weizenprotein-Hydrolysat, Tricitum Vulgare, Hydrolized Wheat Protein Geraniol Geranial Perfumująca, Glycyrrhetinic Enoxolon, Acidum Glycyrrhetinicum, Glycyrrhetinsäure, Acid 3ß-Hydroxy-11-Oxo-12-Oleanen-30(ss)-Säure, 3ß-Hydroxy-11- Oxoolean--12-En-30-Oic Acid Przeciwdrobnoustrojowa, Ściągająca, Emolient, Kojąca, Perfumująca,, Antystatyczna, oraz włosy, Nawilżająca, Emolient, Kojąca Mangifera Mangobaum, Mango Extract, Mangifera Indica, Magnifera Indica (Mango) Indica Seed Butter, Mangifera Indica Seed Butter, Magnifera Seed Butter Indica, Mangifera Indica (Mango) Seed Butter, Mango Butter Menthol Mentholum, Levomenthol, L-Menthol Odświeżająca, Maskująca Oryza Sativa (Rice) Extract Pinus Pinaster Extract Prunus Amygdalus Dulcis (Sweet almond) Oil Salvia Officinalis Sesamum Indicum Oil Rosa Centifolia Oil Rosmarinus Officinalis Extractum Oryzae, Reis-Extrakt, Oryza Sativa Hull Powder, Oryza Sativa Powder, Oryza Sativa (Rice) Extract Extractum Pini Pinastri Corticis, Maritime Pine Extract, Picea Excelsa, Pine Needle Extract, Pine Oil, Pine Tar, Pine Tar Oil, Pini Pinastri Corticis Extractum, Pinus Maritima, Pix Abietarum, Pix Liquida, Pix Pinaceae, Pix Pini, Pyroleum Pini, Pinus Pinaster, Pine Bark Extract Sweet Almond Oil, Mandelöl, Prunus Amygdalus Dulcis (Sweet Almond) Oil, Prunus Dulcis Oil, Prunus Amygdalus, Prunus Amygdalus Oil, Sweet Almond Extract, Prunus Amygdalus Kernel Oil Sage, Sage Extract, Salbei, Salbeiblätter-Extrakt, Sauge Officinale, Salvia Officinalis (Sage) Leaf Extract, Salvia Officinalis Leaf Extract, Salbeiextrakt, Ścierająca, absorbująca Emolient, Oczyszczająca Przeciwłupieżowa Antyoksydacyjna, Ściągająca, Oczyszczająca, Deodoryzująca,, Ochronna, Kojąca, Sesami oleum, Sesame Oil, Oleum Sesami indicae, Sesame Emolient, Oil, Sesamum Indicum Seed Oil, Sesamum Indicum, Sesamum Indicum (Sesame) Seed Oil, oraz włosy Rose Flower Oil Extractum Rosmarini, Rosmarin, Extractum, Rosmarinus Officinalis Leaf Extract, Rosmarinus Officinalis Water, Rosmarinus Officinalis, Rosmarinus Officinalis Leaf Water, Rosmarin-Extrakt, Rosemary, Rosemary Leaf Extract, Rosmarinus Officinalis (Rosemary) Leaf Oil, Rosmarinus Officinalis Leaf Oil, Rosmarinus Officinalis (Rosemary) Leaf Extract, Rosmarinus Officinalis Water N - Liczba produktów, w których występował dany surowiec roślinny Dane dotyczące uczuleń z kosmetyków 5 1 przypadek alergicznego skóry [16] 21 1 przypadek miejscowej pokrzywki kontaktowej [17] 2 1 przypadek alergicznego skóry [18] 2 1 przypadek kontaktowego zapalenia skóry [19] 9 1 przypadek miejscowej pokrzywki kontaktowej [20], 1 przypadek uogólnionej pokrzywki [20], 3 przypadki uogólnionych zmian alergicznych [21-23]. 5 1 przypadek kontaktowego zapalenia skóry [24]. 3 1 przypadek swędzącej wysypki [25], 1 przypadek obrzęku ust [26]. 1 1 przypadek miejscowej pokrzywki kontaktowej oraz nieżytu nosa [27] 2 1 przypadek miejscowej pokrzywki kontaktowej [28] skóry [29] 10 1 przypadek obrzęku powiek i swędzącej wysypki [30]. 2 1 przypadek obrzęku i rumienia ust [31]. wyprysku kontaktowego [32]. Maskująca, 4 1 przypadek kontaktowego zapalenia skóry [33] Przeciwdrobno-ustrojowa, Orzeźwiająca, 1 2 przypadki kontaktowego zapalenia skóry [34-35]

5 Zabiegała A i wsp. Występowanie składników roślinnych o znanym potencjale uczulającym w kosmetykach opierają się głównie na obserwacjach kazuistycznych. Simpson i wsp. zwracają natomiast uwagę na brak danych epidemiologicznych na temat częstości występowania reakcji alergicznych na ekstrakty roślinne [45]. Brakuje także wyników systematycznych badań nad częstością uczuleń na składniki kosmetyków wśród chorych na alergiczne choroby skóry. Rozwiązaniem tego problemu może być wprowadzenie składników o znanym działaniu uczulającym (takich, jak te wymienione w tabeli 1) do rutynowej diagnostyki alergologicznej, co z dużym prawdopodobieństwem zaowocowałoby częstszym wykrywaniem reakcji alergicznych na składniki roślinne kosmetyków [46]. Wnioski Co drugi kosmetyk przeciwstarzeniowy zawiera substancje roślinne o znanym potencjale uczulającym, z których najczęściej występują citronellol, bisabolol oraz geraniol. Finansowanie i konflikt interesów Przedstawione badania i przygotowanie niniejszej publikacji zostało w części sfinansowane z z grantu statutowego Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum nr K/ZDS/ Wszyscy autorzy deklarują niewystąpienie konfliktu interesów w odniesieniu do treści zawartych w niniejszej pracy. Piśmiennictwo / References 1. Ferreira M, Teixeira M, Selores M. Allergic contact dermatitis to Aloe vera. Cont Dermatitis 2007, 57: Jocher A, Nist G, Weiss JM, Wetzel D, Merfort I, Jakob T, Schempp M. Allergenic potential of Arnica-containing formulations in Arnica-allergic patients. Cont Dermatitis 2009, 61: Pazzaglia M, Jorizzo M, Parente G, Tosti A. Allergic contact dermatitis due to avena extract. Cont Dermatitis 2000, 42(6): Lucente P, Cavalli M, Vezzani C, Orlandi C, Vincenzi C. Contact cheilitis due to beeswax. Cont Dermatitis 1996, 35(4): Pastor N, Silvestre JF, Mataix J, Lucas A, Perez M. Contact chelitis from bisabolol and polyvinylpyrrolidone/hexadecane copolymer in lipstick. Cont Dermatitis 2008, 58(3): Raison-Peyron N, Roulet A, Guillot B, Guilhou JJ. Bromelain: an unusual cause of allergic contact chellitis. Cont Dermatitis 2003, 29: Wintzen M, Donker S, Zuuren EJV. Recalcitrant atopic ddermatitis due to allergy to Compositae. Cont Dermatitis 2003, 48: Castelain M, Veyrat S, Laine G, Montastier C. Contact dermatitis from nitrocellulose in a nail varnish. Cont Dermatitis 1997, 36(5): Gomes J, Pereira T, Vilarinho C. Contact dermatitis due to Centella asiatica. Cont Dermatitis 2010, 62: Izu R, Aguirre N, Diaz-Perez JL. Allergic contact dermatitis from a cream containing Centella asiatica extract. Cont Dermatitis 1992, 26: Rycrott RJG. Recurrent facial dermatitis from chamomile tea. Cont Dermatitis 2003, 48: Hausen BM, Herrmann HD, Willuhn G. The sensitizing capacity of Compositae plants. Occupational contact dermatitis from Arnica Iongifolia Eaton. Cont Dermatitis 1978, 4(1): Krautheim A, Uter W, Frosch P, Schnuch A, Gejer J. Patch testing with fragrance mix II: results of the IVDK Cont Derm 2010, 63: Mill J, Wallis B, Cuttle L, Mott J, Oakley A, Kimble R. Phytophotodermatitis: case reports of children presenting with blistering after preparing lime juice. Burns 2008, 34(5): Chowdhury MMU. Allergic contact dermatitis from prime yellow carnauba wax and coathylene in mascara. Cont Dermatitis 2002, 46: Vilaplana J, Grimalt F, Romaguera C, Conellana F. Contact dermatitis from eugenol in mouthwash. Cont Dermatitis 1991, 24(3): Yamamoto A, Morita A, Tsuji T, Suzuki K, Matsunaga K. Contact urticaria from geraniol. Cont dermatitis 2002, 46(1): Sasseville D, Desjardins M, Almutawa F. Allergic contact dermatitis caused by glycyrrhetinic acid and castor oil. Cont Dermatitis 2011, 64(3): Śpiewak R, Dutkiewicz J. Occupational airborne and hand dermatitis to hop (humulus lupulus) with non-occupational relapses. Ann Agric Environ Med 2002, 9: Olaiwan A, Pecquet C, Mathelier-Fusade P, Francès C. Contact urticaria induced by hydrolyzed wheat proteins in cosmetics. (Urticaire de contact aux hydrolysats de protéines de blé contenus dans des cosmétiques). Ann de Dermat et de Vener 2010, 137(4): Chinuki Y, Kaneko S, Sakieda K, Murata S, Yoshida Y, Morita E. A case of wheat-dependent exercise-induced anaphylaxis sensitized with hydrolysed wheat protein in a soap. Contact Dermatitis 2011, 65(1): Hann S, Hughes M, Stone N. Allergic contact dermatitis to hydrolyzed wheat protein in a cosmetic cream. Contact Dermatitis 2007, 56(2): Livideanu C, Giordano-Labadie F, Paul C. Contact dermatitis to hydrolyzed wheat protein. Contact Dermatitis 2007, 57(4): Di Berardino L, Di Berardino F, Castelli A, Della Torre F. A case of contact dermatitis from jojoba. Contact Dermatitis 2006, 55(1): Thoo CH, Freeman S. Hypersensitivity reaction to the ingestion of mango flesh. Australas J Dermatol 2008, 49(2): Trehan I, Meuli GJ. Mango contact allergy. J Travel Med 2010, 17(4): Andersson M, Hindsen M. Rhinitis because of toothpaste and other menthol-containing products. Allergy 2007, 62(3): Yamakawa Y, Oshuna H, Aihara M, Tsubaki K, Ikezawa Z. Contact urticaria from rice. Cont Dermatitis 2001, 44(2): 91-3.

6 264 Pol J Cosmetol 2012, 15(4): D Erme AM, Francalanci S, Milanesi N, Ricci L, Gola M. Contact dermatitis due to dipentene and pine oil in an automobile mechanic. Occup Environ Med 2012, 69: Garrido-Fernández S, Garcia BE, Sanz ML, Ariz S, Tabar AI. The Role of Lipid Transfer Proteins in the Almond Tree and Almond Fruit as Contact and Airborne Allergens. J Invest Allerg Clin Immun 2009, 19(1): Mayer E, Gescheidt-Shoshany H,Weltfriend S. Allergic contact dermatitis caused by Salvia officinalis extract. Contact Dermatitis 2011, 64(4): Oiso N, Yamadori Y, Higashimori N, Kawara S, Kawada A. Allergic contact dermatitis caused by sesame oil in a topical Chinese medicine, shi-un-ko. Contact Dermatitis 2008, 58(2): Nardelli A, Thijs L, Janssen K, Goossens A. Rosa centifolia in a non-scented moisturizing body lotion as a cause of allergic contact dermatitis. Cont dermatitis 2009: 61(5): Inui S, Katayama I. Allergic contact dermatitis induced by rosemary leaf extract in a cleansing gel. J Dermatol 2005, 32(8): Serra E, Vila A, Peramiquel L, Dalmau J, Granel C, Alomar A. allergic contact dermatitis due to rosemary. Cont Dermatitis 2005, 53: Robert L, Labat-Robert J, Robert AM. Physiology of skin aging. Pathologie Biologie 2009, 57: Mukherjee PK, Maity N, Nema NK, Sarkar BK. Bioactive compounds from natural resources against skin aging. Phytomedicine 2011, 19: Kiken DA, Gohen DE. Contact Dermatitis to Botanical Extracts. Am J Cont Derm 2002, 13: Paulsen E. Contact sensitization from Compositae-containing herbal remedies and cosmetics. Cont Derm 2002, 47: Śpiewak R. Alergia kontaktowa. Diagnostyka i postępowanie. Alergia Astma Immunologia 2007, 12(3): Śpiewak R. Wyprysk kontaktowy. Post Dermatol Alergol 2009, XXVI 5: Doryńska A, Śpiewak R. Epidemiology of skin diseases from the spectrum of dermatitis and eczema. Malaysian J Dermatol 2012, 29(December): Śpiewak R. Alergia kontaktowa i alergiczny wyprysk kontaktowy. [w:] Alergie, choroby alergiczne, astma. Fal AM (red). Medycyna Praktyczna, Kraków 2011: Śpiewak R. Contact dermatitis in atopic individuals. Curr Opin Allergy Clin Immunol 2012, 12(5): Simpson EL, Law SV, Storrs FJ. Prevalence of botanical extract allergy in patients with contact dermatitis. Dermatitis 2004, 15: Gregorius A, Śpiewak R. Porównanie wyników testów płatkowych z zastosowaniem Europejskiej Serii podstawowej, Polskiej serii Podstawowej oraz rozszerzonej serii autorskiej w diagnostyce chorych z podejrzeniem alergii kontaktowej. Alergoprofil 2011, 7(3):