Raport INWENTARYZACJI BOTANICZNEJ WRAZ Z OKREŚLENIEM WPŁYWU NA STAN ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO. oraz WERYFIKACJA ISTNIEJĄCYCH DANYCH TERENOWYCH

Transkrypt

1 Raport INWENTARYZACJI BOTANICZNEJ WRAZ Z OKREŚLENIEM WPŁYWU NA STAN ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO oraz WERYFIKACJA ISTNIEJĄCYCH DANYCH TERENOWYCH DLA BUDOWY DROGI EKSPRESOWEJ S7 NA ODCINKU KOSZWAŁY - KAZIMIERZOWO Opracowała: dr Magdalena Lazarus Gdańsk

2 Spis treści 1. Wstęp Metody inwentaryzacji i waloryzacji przyrodniczej Wyniki inwentaryzacji Rzadkie, zagrożone i chronione gatunki roślin i grzybów Siedliska przyrodnicze wymienione w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej Ocena wpływu realizacji inwestycji na szatę roślinną Literatura

3 1. Wstęp Niniejsze opracowanie powstało na potrzeby raportu oddziaływania na środowisko inwestycji w postaci budowy drogi ekspresowej S7 na odcinku Koszwały Kazimierzowo. Uwzględniono w nim wyniki własnych, szczegółowych badań terenowych, które porównano z wynikami uzyskanymi w trakcie poprzednich inwentaryzacji zawartych w opracowaniach Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska z 2008 i 2010 r. (Kiczyńska i in. 2008, 2010). Planowana do budowy droga ekspresowa będzie przebiegać przez obszar Żuław Wiślanych, który według podziału geobotanicznego (Szafer 1977) jest położony w Krainie Żuławy Wiślane Pasa Równin Przymorskich i Wysoczyzn Pomorskich Działu Bałtyckiego. Zgodnie z regionalizacją Matuszkiewicz (1993) należy on do Okręgu Żuław Wiślanych Krainy Wschodniopomorskiej Działu Pomorskiego. Natomiast według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki 2002) należy on do mezoregionu Żuławy Wiślane makroregionu Pobrzeża Gdańskiego prowincji Niżu Środkoweuropejskiego. Krajobraz delty Wisły, od wieków poddany silnej antropopresji, został przekształcony na skutek prowadzonych na tym terenie prac odwadniających, rolniczego zagospodarowywania, wzmożonego osadnictwa oraz intensywnego odlesiania, które doprowadziło do niemal całkowitego zaniku lasów łegowych, dębowo-grabowych i olsów na tym obszarze (Herbich, Markowski 2005). Żuławy Wiślane charakteryzuje silnie rozbudowana sieć hydrologiczna, szczególnie dotyczy to sieci rowów odwadniających. Ze względu na znaczną żyzność występujących tu gleb, dominującym elementem krajobrazu Żuław są pola uprawne. Występują one w mozaice z użytkami zielonymi oraz wilgotnymi pastwiskami. Udział zbiorowisk naturalnych na omawianym obszarze jest nieduży. Roślinność tego typu, stanowiąca niezwykle cenny element szaty roślinnej Żuław Wiślanych, związana jest niemal wyłącznie z rowami odwadniającymi, ciekami oraz zbiornikami wodnymi, na brzegu których powszechnie występują zbiorowiska szuwarów właściwych oraz ziołorośla nadrzeczne, natomiast w wodzie zbiorowiska roślin wodnych. Na omawianym obszarze niemal brak lasów. Nieduże zakrzewienia i zadrzewienia związane są najczęściej z osadami ludzkimi (sady, ogrody przydomowe) lub z przydrożami, brzegami rowów, cieków oraz zbiorników wodnych. 3

4 2. Metody inwentaryzacji i waloryzacji przyrodniczej Prace podzielono na trzy etapy: Etap 1 (lipiec 2012) objął szczegółowe studium dostępnych materiałów, w tym opracowań naukowych (m.in. Piotrowska 1976, Jutrzenka-Trzebiatowski 1991, 2002, 2005, Środa i in. 2002, Afranowicz 2005, Brzeska 2007, Gałka 2011), dostępnych raportów oddziaływania na środowisko sporządzonych dla przedmiotowej inwestycji w poprzednich latach (Kiczyńska i in. 2008, 2010), własnych materiałów niepublikowanych, jak i map topograficznych w skali 1: oraz zdjęć satelitarnych ( Na podstawie zebranych danych przygotowana listę wszystkich gatunków roślin oraz siedlisk przyrodniczych, o których wiadomo, że występują lub mogą potencjalnie występować na obszarze badań. Następnie zgromadzono i przygotowano niezbędne do przeprowadzenia prac terenowych podkłady map papierowych w skali 1: Na podkłady map naniesiono znane stanowiska gatunków roślin szczególnej troski oraz miejsca występowania siedlisk przyrodniczych. Kolejnym etapem było opracowanie szczegółowego harmonogramu prac terenowych. Etap 2 objął szczegółowe prace terenowe, które przeprowadzono w sezonie wegetacyjnym w 2012 roku (sierpień i wrzesień) oraz w 2013 roku (czerwiec i lipiec). Prace te miały na celu identyfikację wszystkich cennych przyrodniczo zbiorowisk roślinnych oraz stanowisk chronionych, rzadkich i zagrożonych gatunków roślin oraz grzybów (tzw. gatunków szczególnej troski). Szczegółową inwentaryzacją został objęty obszar planowanej inwestycji wraz z terenami bezpośrednio do niej przyległymi (do 250 m od osi drogi), na które inwestycja może mieć niekorzystny wpływ. Identyfikacji stanowisk gatunków oraz płatów zbiorowisk dokonano metodą marszrutową (Faliński ). Kartowanie roślinności, w tym siedlisk przyrodniczych, wykonano w terenie na podkładzie mapy topograficznej w skali 1: W przypadku gatunków szczególnej troski, odczytano współrzędne geograficzne dla punktu centralnego ich stanowisk przy pomocy uprzędzenia GPS. W celu prawidłowej identyfikacji siedlisk przyrodniczych z Załącznika I Dyrektyw Siedliskowej uwzględniono cechy diagnostyczne, charakterystyki fizjonomii i struktury oraz reprezentatywne gatunki zawarte w Poradnikach ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 (Herbich 2004). 4

5 Etap 3 objął analizę zebranych danych, przygotowanie ostatecznego opracowania kartograficznego oraz tekstowego wraz z listą przewidywanych zagrożeń wynikających z realizacji inwestycji oraz możliwych działań łagodzących. Nazewnictwo taksonów roślin naczyniowych podano zgodnie z wykazem Mirka i in. (2002), nazewnictwo gatunków grzybów przyjęto za wykazem Wojewody (2003) i Chmiel (2006), natomiast nomenklaturę zbiorowisk roślinnych przyjęto za Matuszkiewiczem (2006). Do waloryzacji botanicznej terenu wykorzystano wykaz gatunków roślin podlegających ochronie prawnej, który przyjęto zgodnie z Rozporządzeniem (2012), wykaz gatunków grzybów podlegających ochronie (Rozporządzenie 2004), a także wykaz gatunków umieszczonych w II załączniku Dyrektywy Siedliskowej (Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992). Do analizy udziału w badanej florze gatunków ginących i zagrożonych w skali regionu oraz całego kraju wykorzystano następujące listy: 1. czerwoną listę roślin naczyniowych Polski autorstwa Zarzyckiego i Szeląga (2006); 2. czerwoną księgę roślin naczyniowych Polski autorstwa Kaźmierczakowej i Zarzyckiego (2001); 3. listę gatunków roślin naczyniowych ginących i zagrożonych na Pomorzu Zachodnim (Żukowski i Jackowiak 1995); 4. listę gatunków roślin naczyniowych rzadkich i zagrożonych na Pomorzu Gdańskim (Markowski i Buliński2004). Każde ze zidentyfikowanych stanowisk gatunków roślin szczególnej troski zostało scharakteryzowane pod kątem oceny stanu zachowania populacji oraz jej siedliska przy użyciu: 1. parametrów stosowanych w pracach monitoringowych gatunków roślin wykonywanych przez GIOŚ (Perzanowska 2010) dla gatunków z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej; 2. parametrów, które określa Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 17 lutego 2010 r. (Rozporządzenie 2010) dla pozostałych gatunków szczególnej troski. W przypadku waloryzacji fitosocjologicznej zwrócono uwagę na występowanie na omawianym obszarze siedlisk przyrodniczych o znaczeniu wspólnotowym określonych w oparciu o Dyrektywę Rady 92/43/EEC (ze zmianami 97/62/EEC) i odpowiednie 5

6 Rozporządzenie Ministra Środowiska (Rozporządzenie 2010). W celu prawidłowej identyfikacji siedlisk przyrodniczych z Załącznika I Dyrektyw Siedliskowej każdorazowo uwzględniano cechy diagnostyczne, charakterystyki fizjonomii i struktury oraz reprezentatywne gatunki zawarte w Poradnikach ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 (Herbich 2004). Parametry stanu zachowania siedlisk przyrodniczych oceniono zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu zadań ochronnych dla obszarów Natura W przypadku pozostałych, nienaturowych zbiorowisk roślinnych przygotowano ich krótką charakterystykę obejmującą m.in. skład gatunkowy, fizjonomię oraz powierzchnię płatów. Dodatkowo wykonano również szczegółową dokumentację fotograficzną. 3. Wyniki inwentaryzacji Zbiorowiska wodne W związku z charakterystyczną dla Żuław, rozbudowaną siecią wodną, zbiorowiska roślin wodnych stanowią istotny element roślinności omawianego obszaru. Występuję one w starorzeczach, stawach, rowach odwadniających, ciekach o niedużym przepływie (m.in. Kanał Piaskowy, Kanał Śledziowy, Kanał Wiślano-Zalewowy, Kanał Panieński, Struga Orłowska) oraz w strefie przybrzeżnej większych rzek (Linawa, Nogat). Do najpospolitszych należą zbiorowiska ze związków Potamnion i Nymphaeion, takie jak: zespół grążela żółtego i grzybieni białych Nupharo-Nymphaeetum albae, zespół żabiścieku pływającego Hydrocharitetum morsus-ranae, zespół rogatka sztywnego Ceratophylletum demersi, zespół moczarki kanadyjskiej Elodeetum canadensis, zespół rdestnicy pływającej Potametum natantis, zespół rdestnicy przeszytej Potametum perfoliati. Pospolicie występują również płaty zbiorowisk z klasy Lemnetea minoris: zespół rzęsy trójrowkowej Lemnetum trisulcae i zespół spirodeli wielokorzeniowej Spirodelletum polyrhizae, a także szczególnie interesujący zespół rzęsy drobnej i salwinii pływającej Lemno minoris-salvinietum natantis, w płatach którego występuje objęty ochroną prawną gatunek wodnej paproci salwinii pływającej. Wymienione zbiorowiska charakteryzują się najczęściej ubogim składem florystycznym. W ich skład wchodzą zarówno byliny o liściach pływających na powierzchni wody, takie jak: grażel żółty Nuphar lutea, grzybienie białe Nymphaea alba, rdestnica pływająca Potamogeton natans, jak i rośliny unoszące się w toni wodnej: rogatek sztywny 6

7 Ceratophyllum demersum, moczarka kanadyjska Elodea canadensis, a także drobne lymneidy: spirodela wielokorzeniowa Spirodeal polyrhiza, rzęsa trójrowkowa Lemna trisulca, rzęsa drobna Lemna minor. Fot. 1. Płat zespołu Nupharo-Nymphaeetum albae w Linawie (M. Lazarus). Zbiorowiska szuwarowe Zbiorowiska szuwarów właściwych ze związku Phragmition występują pospolicie na obrzeżach zbiorników wodnych, rowów oraz cieków. Do najczęstszych należą: zespół trzciny pospolitej Phragmitetum australis, zespół pałki szerokolistnej Typhetum latifoliae, zespół pałki wąskolistnej Typhetum angustifoliae oraz szuwar manny mielec Glycerietum maximae, Rzadziej występują: zespół strzałki wodnej i turzycy zaostrzonej Sagittario-Sparganietum emersi, zespół oczeretu jeziornego Scirpetum lacustris, zespół jeżogłówki gałęzistej Sparganietum erecti, zespół manny jadalnej Glycerietum plicatae. W nieco większej odległości od brzegu rozwijają się szuwary turzycowe ze związku Magnocaricion, przede wszystkim zespół mozgi trzcinowatej Phalaridetum arundinaceae, zespół turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis oraz zespół turzycy brzegowej Caricetum ripariae. Wymienione zbiorowiska należą do zbiorowisk skąpogatunkowych, w których dominuje gatunek szuwarotwórczy charakterystyczny dla danego zespołu. W domieszce występują najczęściej: pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, przytulia czepna Galium aparine 7

8 karbieniec pospolity Lycopus europaeusi, krwawnica pospolita Lythrum salicaria, rdest ziemnowodny w odmianie lądowej Polygonum amphibium fo. terrestre, kościenica wodna Myosoton aquaticum, bylica zwyczajna Artemisia vulgaris, śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, mięta wodna Mentha aquatica, marek szerokolistny Sium latifolium wierzbownica kosmata Epilobium hirsutum, uczep trójlistkowy Bidens tripartita oraz kielisznik zaroślowy Calystegia sepium. Fot. 2. Szuwary otaczające niewielkie starorzecze na wysokości miejscowości Solnica (M. Lazarus). Użytki zielone, wilgotne łąki, ziołorośla nadrzeczne W kompleksie pól uprawnych występują dość często użytki zielone z dominacją życicy trwałej Lolium perenne oraz wilgotne pastwiska ze związków Calthion palustris i Alopecurion pratensis. Są to najczęściej różnie wykształcone płaty zespołu wiązówki błotnej i situ rozpierzchłego Epilobio-Juncetum effusi, zbiorowiska śmiałka darniowego Deschampsia caespitosa oraz zespołu wyczyńca łąkowego Alopecuretum pratensis. Wzdłuż rowów odwadniających oraz cieków występują również niewielkiej powierzchni płaty ziołorośli z rzędu Filipendulion ulmariae, w których poza wiązówką błotną Filipendula ulmaria występują również pospolicie: tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, kielisznik zaroślowy Calystegia sepium, czy krwawnica pospolita Lythrum salicaria. 8

9 Wartościowym elementem szaty roślinnej badanego obszaru są ziołorośla nadrzeczne z rzędu Convolvuletalia sepium tworzące tzw. zbiorowiska welonowe na skraju zarośli wierzbowych i terenów otwartych. Występują one najczęściej nad większymi rzekami: Wisłą i Nogatem. Tworzą je płaty zbiorowiska pokrzywy zwyczajnej i kielisznika zwyczajnego Urtico-Calystegietum sepium, zbiorowiska z dominacją kielisznika zaroślowego i wierzbownicy kosmatej Calystegio-Epilobietum hirsuti oraz zbiorowiska starca nadrzecznego Senecionetum fluviatilis. Fot. 3. Płat ziołorośli zespołu Urtico-Calystegietum sepium nad Nogatem (M. Lazarus). Łąki świeże Płaty łąk świeżych związane są z obwałowaniami Wisły, które porośnięte są przez łąkę owsicową Arrhenatheretum elatioris. Dominującym w płatach gatunkiem jest rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius. Znaczy udział mają również: kupkówka pospolita Dactylis glomerata, jastrun właściwy Leucanthemum vulgare, marchew zwyczajna Daucus carota, dzwonek rozpierzchły Campanula patula, barszcz zwyczajny Heracleum sibiricum, szczaw rozpierzchły Rumex thyrsiflorus. 9

10 Fot. 4. Płat łąki świeżej Arrhenatheretum elatioris na obwałowaniach Wisły (M. Lazarus). Lasy i zarośla wierzbowe Ponieważ obszar Żuław jest niemal w całości dolesiony, udział zbiorowisk leśnych na badanym obszarze jest niewielki. Ogranicza się on do jednego niedużego płatu łęgu olszowojesionowego Fraxino-Alnetum, przy czym jego skład oraz struktura są zniekształcone. W drzewostanie dominuje olsza czarna Alus glutinosa, niższą warstwę drzewostanu buduje natomiast klon zwyczajny Acer platanoides. W warstwie krzewów występuje dziki bez czarny Sambucus nigra oraz klon polny Acer campestris, natomiast na warstwę roślin zielnych składają się głównie: pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, jeżyny Rubus sp., niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parfivlora, bluszczyk kurdybanek Glechoma hereracea, trędownik bulwiasty Scrophularia nodosa. Znacznie pospolitsze są natomiast nadrzeczne zarośla wierzbowe Salicetum triandroviminalis. W niniejszym opracowaniu zdecydowano się na zaliczenie do tego typu zarośli również płaty wyróżniane w poprzednich opracowaniach (Kiczyńska i in,. 2008, 2010) jako płatów nadrzecznego łęgu wierzbowego Salicetum albo-fragilis. Decyzję taką podjęto analizując skład gatunkowy oraz strukturę zbiorowiska. Zarośla wierzbowe budują gatunki wierzb: wierzba biała Salix alba, wierzba wiciowa Salix viminalis, kruszyna Frangula alnus, czeremcha zwyczajna Padus avium, głóg jednoszyjkowy Crataegus monogyna oraz pojedyncze osobniki olszy czarnej Alnus glutinosa. W runie występują: jeżyna popielica Rubus caesius, kielisznik zwyczajny Calystegia sepium, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, 10

11 pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, żywokost lekarski Symphytum officinale, chmiel zwyczajny Humulus lupulus, wiechlina błotna Poa palustris, mozga trzcinowata Phalaris arundinacea, gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum, wyka ptasia Vicia cracca, jaskier rozłogowy Ranunculus repens, prosownica rozpierzchła Milium effusum, podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria oraz kuklik zwisły Geum riale. Wzdłuż planowanej do budowy drogi występują przydrożne drzewa (brak drzew o rozmiarach pomnikowych). Są to głównie: lipa drobnolistna Tilia cordata, jesion wyniosły Fraxinus excelsior oraz topola Populus sp. Fot. 5. Fragment łęgu Fraxino-Alnetum z rozbudowaną warstwą runa (M. Lazarus). Zbiorowiska pól uprawnych Dominującym elementem szaty roślinnej badanego terenu są pola uprawne ze zbiorowiskami chwastów polnych im towarzyszących. Z dominujących tu zbiorowisk z klasy Stellarietea mediae dominują: zbiorowisko maku piaskowego Papaveretum argemones, zbiorowisko wyki czteronasiennej Vicietum tetraspermae, zespół żółtlicy drobnokwiatowej i włośnicy zielonej Galinsogo-Setarietum oraz zespół jasnoty białej i przetacznika lśniącego Lamio-Veronicetum politae. W skład wymienionych zbiorowisk wchodzą zarówno gatunki rodzime, jak i liczne archeofity, m.in.: maruna bezwonna Matricaria maritima ssp. indora, chaber bławatek Centaurea cyanus, jasnota biała Lamium album, przymiotno ostre Erigeron acer czy komosa biała Chenopodium album. 11

12 Fot. 6. Pola uprawne dominujący element krajobrazu Żuław Wiślanych (M. Lazarus). Zbiorowiska ruderalne Na terenach zabudowy wiejskiej, na przydrożach, miedzach, oraz w miejscach wyłączonych z rolniczego użytkowania występują zbiorowiska ruderalne z klasy Artemisietea. Reprezentują je płaty zespołu bylic i wrotycza Artemisio-Tanacetetum vulgaris, zespół podagrycznika pospolitego i pokrzywy zwyczajnej Urtico-Aegopodietum podagrariae, zespołu łopianów i bylic Arctio-Artemisietum vulgaris, zbiorowisko ostrożnia polnego Cirsium arvense, czy też zbiorowisko serdecznika i mierznicy czarnej Leonuro-Ballotetum nigrae. Zbiorowiska roślinności ruderalnej rozwijają się również wzdłuż rowów odwadniających, na wyniesieniach za pasem szuwarów. Skład florystyczny zbiorowisk ruderalnych jest zróżnicowany. Najczęściej w fitocenozach występują: żywokost lekarski Symphytum officinale, bniec biały Melandrium album, lnica polna Linaria vulgaris, mlecz kolaczasty Sonchus asper, pięciornik gęsi Potentilla anserina, wyka czteronasienna Vicia tetrasperma, koniczyna polna Trifolium arvense, krwawnik posplity Achillea millefolium, wrotycz pospolity Tanacetum vulgare,bylica zwyczajna Artemisia vulgaris,nostrzyk żółty Melilotus officinalis,nostrzyk biały Melilotus albus, Pasternak zwyczajny Pastinaca sativa, skrzyp polny Equisetum arvense,wierzbówka kiprzyca Chamaenerion angustifolium, łopian pajęczynowaty Arctium tomentosum, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, mierznica czarna Ballota nigra, 12

13 Fot. 7. Płat zbiorowiska ruderalnego występujący na obrzeżu rowu odwadniającego ciągnącego się wzdłuż pola uprawnego (M. Lazarus) 4. Rzadkie, zagrożone i chronione gatunki roślin i grzybów Chronione i zagrożone gatunki roślin naczyniowych i grzybów Na badanym obszarze stwierdzono występowanie łącznie 9 gatunków roślin objętych ochroną prawną (Rozporządzenie 2012), rzadkich lub zagrożonych (Markowski & Buliński 2004, Zarzycki & Szeląg 2006, Żukowski & Jackowiak 1995). Ich wykaz przedstawiono w tabeli 1, natomiast rozmieszczenie stanowisk znajduje się na mapie będącej załącznikiem do niniejszego opracowania. Nie stwierdzono natomiast gatunków grzybów objętych ochrona prawną. W 2007 roku (Kiczyńska i in. 2008) stwierdzono stanowisko purchawicy olbrzymiej na południe od opracowywanego terenu. Nie udało się jednak odnaleźć grzybni purchawicy na terenie objętym inwentaryzacja w ramach niniejszego opracowania. Tab. 1. Wykaz gatunków roślin szczególnej troski stwierdzonych na obszarze objętym inwentaryzacją wraz ze statusem ochrony i/lub kategorią zagrożenia. L.p. Nazwa polska Nazwa naukowa OG PL PZ PG 1 Salwinia pływająca Salvinia natans OS V V VU 2 Pływacz zwyczajny Utricularia vulgaris OS. NT 3 GrąŜel Ŝółty Nuphar lutea OC... 13

14 4 Grzybienie białe Nymphaea alba OC.. DD 5 Starzec nadrzeczny Senecio fluviatilis.. V VU 6 Rzęsa garbata Lemna gibba... NT 7. Mikołajek płaskolistny Eryngium planum.. R NT 8. Krwawnik wierzbolistny Achillea salicifolia... VU 9. Wolfia bezkorzeniowa Wolffia arrhiza.. V VU Objaśnienie skrótów w tabeli: OG ochrona gatunkowa (Rozporządzenie 2012): OS ochrona ścisła, OC ochrona częściowa, PL Polska (Zarzycki, Szeląg 2006): V gatunek narażony na wyginięcie, PZ Pomorze Zachodnie (Żukowski, Jackowiak 1995): V gatunek narażony na wyginięcie, R gatunek rzadki, PG Pomorze Gdańskie (Markowski, Buliński 2004): VU narażony na wyginięcie, NT bliski zagrożenia, DD niedostateczne dane co do stopnia zagrożenia. Tab. 2. Wykaz gatunków roślin szczególnej troski stwierdzonych na obszarze objętym inwentaryzacją wraz z ich lokalizacją (km drogi) oraz oszacowaną wielkością populacji. Kilometr drogi S7 Nazwa polska Nazwa naukowa Oszacowana wielkość populacji 25 km Krwawnik wierzbolistny Achillea salicifolia osobników 26 km Rzęsa garbata Lemna gibba kilkanaście osobników na pow. ok. 0,25 m 2 Krwawnik wierzbolistny Achillea salicifolia osobników Mikołajek płaskolistny Eryngium planum 5 osobników 33 km Salwinia pływająca Salvinia natans 34 km Salwinia pływająca Wolfia bezkorzeniowa Salvinia natans Wolffia arrhiza kilkadziesiąt osobników na pow. ok. 2 m 2 populacja występuje płatowo tworząc trzy większe skupienia wzdłuŝ cieku, szacowana l. osobników ok. 200 na łącznej pow. 10 m 2 osobniki rozproszone na pow. ok. 5 m 2 GrąŜel Ŝółty Nuphar lutea do 100 osobników Grzybienie białe Nymphaea alba ok. 15 osobników Uwagi gatunek nie objęty ochroną gatunek nie objęty ochroną gatunek nie objęty ochroną gatunek nie objęty ochroną gatunek objęty ochroną ścisłą gatunek objęty ochroną ścisłą gatunek nie objęty ochroną gatunek objęty ochroną częściową gatunek objęty ochroną częściową 44 km GrąŜel Ŝółty Nuphar lutea ok. 20 osobników gatunek objęty 14

15 45 km 46 km 48 km Salwinia pływająca Salvinia natans populacja szacowana na ok. 50 osobników występujących na pow. 5 m 2 Grzybienie białe Nymphaea alba ok. 20 osobników GrąŜel Ŝółty Nuphar lutea populacja liczna, szacowana na kilkadziesiąt osobników Pływacz zwyczajny Utricularia vulgaris ok. 10 osobników Salwinia pływająca GrąŜel Ŝółty Starzec nadrzeczny Salvinia natans Nuphar lutea Senecio fluviatilis populacja bardzo liczna, osobniki tworzą gęsty koŝuch na pow. ok. 1 ha (kilka tysięcy osobników) populacja liczna, szacowana na osobników do 100 osobników tworzących dwa wyraźne skupienia ochroną częściową gatunek objęty ochroną ścisłą gatunek objęty ochroną częściową gatunek objęty ochroną częściową gatunek objęty ochroną ścisłą gatunek objęty ochroną ścisłą gatunek objęty ochroną częściową gatunek nie objęty ochroną Salwinia pływająca (Salvinia natans) gatunek paproci wodnej, na Żuławach Wiślanych częsty (Gałka 2011, Lazarus, niepubl.), występujący miejscami masowo zarówno w wodach stojących, jak i wolno płynących. Zagrożeniem dla populacji, poza fizycznym zniszczeniem roślin może być również drastyczna zmiana warunków siedliskowych (zanieczyszczenia), a zimą również ingerencja w osady znajdujące się na dnie koryt rzecznych lub zbiorników wodnych, w których saliwnia pływająca występuje. Badania naukowe (Gałka 2011), jak i własne obserwacje terenowe wskazują na to, że populacja Salvinia natans na Żuławach Wiślanych jest stabilna i niezagrożona. Na terenie objętym inwentaryzacją salwinię stwierdzono w dwóch rzekach: Nogacie i Linawie oraz w uchodzących do Linawy: kanale Wiślano-Zalewowym oraz Strudze Orłowskiej. Jednocześnie potwierdzono stanowiska stwierdzone w latach poprzednich na tym terenie (Kiczyńska i in. 2008, 2010). Chociaż Salvinia natans nie należy obecnie na Żuławach Wiślanych do silnie zagrożonych, należy jednak dołożyć wszelkich starań, aby zachować istniejące populacje. Populacje Salvinia natans na badanym obszarze oceniono na stabilną pod względem liczebności, a jej strukturę wiekową, rozrodczość i śmiertelność na prawdopodobnie nie odbiegające od normy (FV). Wielkość siedliska populacji oceniono na wystarczająco dużą, a 15

16 jego jakość na odpowiednio dobrą dla długoterminowego przetrwania gatunku (FV). Oceniono również, iż obecnie brak większych, istotnych negatywnych oddziaływań mogących zmniejszyć szanse zachowania gatunku, nie obserwuje się negatywnych zmian w populacji i siedlisku. Szanse zachowania gatunku w perspektywie lat oceniono na bardzo dobre (FV). Ocena ogólna: FV. Fot.8. Nogat na wysokości miejscowości Jazowa tafla wody pokryta jest kożuchem salwinii pływającej (M. Lazarus). Pływacz zwyczajny (Utricularia vulgaris) kilka osobników pływacza zaobserwowano w starorzeczu w miejscowości Wężownica. Liczebność populacji oceniono na niższą od potencjalnych możliwości obszaru (U1). Wielkość siedliska populacji oceniono na wystarczająco dużą (FV). Oceniono również, iż obecnie brak większych, istotnych negatywnych oddziaływań mogących zmniejszyć szanse zachowania gatunku, szanse zachowania gatunku w perspektywie lat oceniono na bardzo dobre (FV). Ocena ogólna: U1. Stanowisko nie jest zagrożone w wyniku realizacji inwestycji. Grążel żółty (Nuphar lutea) gatunek pospolicie występujący zarówno w starorzeczach, jak i w wolno płynących mniejszych i większych rzekach. Własne obserwacje wskazują, że jest on dość odporny na oddziaływanie człowieka. Nawet po zabiegu koszenia i usuwania mułu z dna koryta/dna zbiorników wodnych, jego liście pojawiają się już w kolejnym sezonie wegetacyjnym. Łącznie parametry populacji grążela żółtego na badanym terenie oceniono następująco: populacja stabilna pod względem liczebności, a jej struktura wiekowa, rozrodczość i śmiertelność prawdopodobnie nie odbiegają od normy (FV), wielkość siedliska 16

17 populacji jest wystarczająco duża, a jego jakość jest odpowiednio dobra dla długoterminowego przetrwania gatunku (FV), obecnie brak jest większych, istotnych negatywnych oddziaływań mogących zmniejszyć szanse zachowania gatunku, nie obserwuje się negatywnych zmian w populacji i siedlisku, szanse zachowania gatunku w perspektywie lat są bardzo dobre (FV). Ocena ogólna: FV. Grzybienie białe (Nymphaea alba) nieco rzadszy na Żuławach Wiślany niż grążel żółty gatunek nympheida. Na badanym obszarze został stwierdzony w Linawie oraz w starorzeczu w miejscowości Wężownica przy czym jedynie ostatnie stanowisko wykazano w poprzednich opracowaniach (Kiczyńska i in. 2008, 2010). Biorąc pod uwagę znaczną liczebność populacji w Linawie należy przypuszczać, że utrzymuje się ona od dłuższego czasu w tym miejscu. Parametry populacji oceniono następująco: populacja stabilna pod względem liczebności, a jej struktura wiekowa, rozrodczość i śmiertelność prawdopodobnie nie odbiegają od normy (FV), wielkość siedliska populacji jest wystarczająco duża, a jego jakość jest odpowiednio dobra dla długoterminowego przetrwania gatunku (FV), obecnie brak jest większych, istotnych negatywnych oddziaływań mogących zmniejszyć szanse zachowania gatunku, nie obserwuje się negatywnych zmian w populacji i siedlisku, szanse zachowania gatunku w perspektywie lat są bardzo dobre (FV). Ocena ogólna: FV. Starzec nadrzeczny (Senecio fluviatilis) nie wykazany do tej pory z terenu objętego inwentaryzacją (Kiczyńska i in. 2008, 2010) gatunek byliny z rodziny złożonych (Asteraceae). Częsty nad dużymi rzekami, wchodzi w skład zbiorowisk ziołoroślowych. Liczebność populacji oceniono na niższą od potencjalnych możliwości obszaru (U1). Wielkość siedliska populacji oceniono na wystarczająco dużą (FV). Ze względu na naturalną sukcesie ziołorośli w kierunku zarośli wierzbowych, szanse zachowania gatunku w perspektywie lat oceniono na niepewne, ale prawdopodobne (U1). Ocena ogólna: U1. Rzęsa garbata (Lemna gibba) gatunek nie podawany do tej pory z terenu objętego inwentaryzacją (Kiczyńska i in. 2008, 2010). Kilkanaście osobników rzęsy stwierdzono na brzegu Wisły na wysokości mostu w Kiezmarku. Ponieważ Lemna gibba nie występuje w rzekach o dość zwartym nurcie należy uznać, że obserwowane osobniki mogły zostać przyniesione przypadkowo przez ptaki wodne. Oceniono, że populacja, ze względu na niewielką liczebność, odznacza się zaburzoną strukturą względem rozrodczości i śmiertelności (U2). Oceniono również, że siedlisko, w którym występują osobniki rzęsy 17

18 niezapewniana długoterminowego przetrwania gatunku (U2). Szanse zachowania gatunku oceniono na bardzo trudne (U2). Ocena ogólna: U2. Stanowisko nie jest zagrożone w wyniku realizacji inwestycji. Mikołajek płaskolistny (Eryngium planum) kilka osobników mikołajka płasko listnego stwierdzono na wale przeciw[powodziowym w okolicy mostu w Kiezmarku. Gatunek ten nie był do tej pory podawany w opracowaniach NFOŚu (Kiczyńska i in. 2008, 2010). Liczebność populacji oceniono na znacznie niższą od potencjalnych możliwości obszaru (U1). Siedlisko zaś na wystarczająco duże i jakościowo odpowiednio dobre dla długoterminowego przetrwania gatunku (FV). Szanse zachowania gatunku w tym miejscu w dłuższej perspektywie czasu nie są pewne (U1). Ocena ogólna: U1. Krwawnik wierzbolistny (Achillea salicifolia) gatunek nie podawany do tej pory z terenu objętego opracowaniem (Kiczyńska 2008, 2010). Kilkadziesiąt osobników krwawnika wierzbolistnego stwierdzono na międzywalu Wisły w pobliżu mostu. Liczebność populacji oceniono na znacznie niższą od potencjalnych możliwości obszaru (U1). Siedlisko zaś na wystarczająco duże i jakościowo odpowiednio dobre dla długoterminowego przetrwania gatunku (FV). Szanse zachowania gatunku w tym miejscu w dłuższej perspektywie czasu są duże (FV). Ocena ogólna: U1. Stanowisko nie jest zagrożone w wyniku realizacji inwestycji. Wolfia bezkorzeniowa (Wolfia arrhiza) najmniejsza znana roślina kwiatowa unosząca się biernie na powierzchni wody. Gatunek ten został stwierdzony kilkakrotnie na badanym terenie w roku 2001 (Afranowicz 2002), w 2007 oraz 2009 (Kiczyńska i in. 2008, 2010) oraz w trakcie inwentaryzacji przeprowadzonej na potrzeby niniejszego opracowania w 2012 roku. Liczebność populacji oceniono na znacznie niższą od potencjalnych możliwości obszaru (U1). Siedlisko zaś na wystarczająco duże i jakościowo odpowiednio dobre dla długoterminowego przetrwania gatunku (FV). Szanse zachowania gatunku w tym miejscu w dłuższej perspektywie czasu nie są pewne (U1). Ocena ogólna: U1. Na badanym terenie nie stwierdzono taksonów roślin zamieszczonych w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (Kaźmierczakowa i Zarzycki 2001). Gatunki roślin wymienione w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej Na badanym terenie nie stwierdzono stanowisk roślin z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej. Gatunki roślin wymienione w Załączniku IV Dyrektywy Siedliskowej 18

19 Na badanym terenie nie stwierdzono stanowisk roślin z Załącznika IV Dyrektywy Siedliskowej. 5. Siedliska przyrodnicze wymienione w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej Na obszarze objętym inwentaryzacją stwierdzono występowanie 4 siedlisk przyrodniczych wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Rady 92/43/EWG: A Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion Starorzecza oraz innej genezy drobne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami roślinnymi ze związku Nymphaeion, Potamion występują często na obszarze objętym inwentaryzacją. Szczególnie dotyczy to okolic miejscowości Solnica. Głębokość zbiorników jest najczęściej nieduża, a poziom ich wody waha się w ciągu roku. Trofia wody jest wysoka. Brzegi starorzeczy porośnięte są najczęściej przez zbiorowiska szuwarowe, rzadziej przez zarośla wierzbowe. Zagrożeniem dla siedliska jest eutrofizacja, która prowadzi do odkładania się materii organicznej w postaci osadów na dnie zbiorników a tym samym do ich wypłycania. Parametry siedliska oceniono następująco: 1. Powierzchnia: wykazuje powolny trend spadkowy (U1), 2. Struktura i funkcje: siedlisko w dobrym stanie, brak znaczących zaburzeń, zachodzą typowe dla siedliska procesy ekologiczne, stan typowych gatunków właściwy, różnorodność biologiczna związana z siedliskiem niezubożona (FV), 3. Szanse zachowania siedliska w stanie niepogorszonym w perspektywie lat jest niemal pewne (FV). Ocena ogólna: U1. B Niżowe, nadrzeczne ziołorośla okrajkowe Zbiorowiska ziołoroślowe na omawianym obszarze występują nad Nogatem. Wykształcają się one na siedliskach żyznych i wilgotnych, na skraju zarośli wierzbowych oraz terenów otwartych. Ze względu na swoją strukturę, w tym duży udział pnączy (głównie kielisznik zaroślowy, chmiel zwyczajny) wspinających się na wysokie byliny oraz krzewy wierzb, nazywane są zbiorowiskami welonowymi. 19

20 Parametry siedliska oceniono następująco: 1. Powierzchnia: wykazuje powolny trend spadkowy (U1), 2. Struktura i funkcje: siedlisko wykazujące niewielkie zubożenie strukturalne w skutek zubożenia rożnorodności biologicznej (U1), 3. Szanse zachowania siedliska w stanie niepogorszonym w perspektywie lat nie jest niemal pewne, ale prawdopodobne (U1). Ocena ogólna: U1. C Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris). Łąka rajgrasowa Arrhantheretum elatioris. Łąka rajgrasowa występuje pospolicie na obwałowaniach Wisły. W trakcie poprzednich inwentaryzacji (Kiczyńska i in. 2008, 2010) wykazaną ten typ siedliska również z innych miejsc. W niniejszym opracowaniu zmieniono jednakże diagnozę tamtych płatów i zaliczono je do łąk wilgotnych ze związku Alopecurion pratensis. Parametry siedliska oceniono następująco: 1. Powierzchnia: nie zmniejsza się (FV), 2. Struktura i funkcje: siedlisko wykazujące niewielkie zubożenie strukturalne w skutek zubożenia rożnorodności biologicznej (U1), 3. Szanse zachowania siedliska w stanie niepogorszonym w perspektywie lat są niemal pewne (FV). Ocena ogólna: U1. D. *91E0-3 Niżowy łęg olszowo-jesionowy Fraxino-Alnetum Na obszarze objętym inwentaryzacją stwierdzono jeden nieduży płat łęgu olszowojesionowego. Znajduje się on nad Nogatem. Jego skład gatunkowy przedstawiono w rozdziale 3. Biorąc pod uwagę jego strukturę warstwową oraz skład gatunkowy można przypuszczać, że omawiany płat reprezentuje albo postać degeneracyjną lasu łęgowego, albo wręcz przeciwnie regeneracyjną. Parametry siedliska oceniono następująco: 1. Powierzchnia: wykazuje powolny trend spadkowy lub jest antropogenicznie pofragmentowana (U1) 20

21 2. Struktura i funkcje: siedlisko wykazujące istotne, głębokie zaburzenia strukturalne, zubożenie różnorodności biologicznej, utrata funkcji (U2) 3. Szanse zachowania siedliska w stanie niepogorszonym w perspektywie lat będzie bardzo trudne (U2). Ocena ogólna: U2. 6. Ocena wpływu realizacji inwestycji na szatę roślinną Planowana do realizacji inwestycja przebiega przez tereny szeroko wykorzystywane rolniczo. Na znacznej długości biegnie ona wzdłuż istniejącego już korytarza drogowego. Występująca tu flora roślin naczyniowych oraz zbiorowiska roślinne należą do pospolitych i szeroko rozpowszechnionych w kraju. Udział zbiorowisk naturalnych jest stosunkowo nieduży. Gatunki roślin Część stwierdzonych w trakcie inwentaryzacji stanowisk gatunków cennych znajduje się poza ścisłym sąsiedztwem planowanej do budowy drogi (pływacz zwyczajny, krwawnik wierzbolistny) w związku z czym realizacja inwestycji nie będzie miała wpływu na zachowanie ich populacji. W przypadku gatunków roślin wodnych, których stanowiska kolidują bezpośrednio z inwestycją (salwinia pływająca, grążel żółty, grzybienie białe, wolfia bezkorzeniowa) rośliny te należą w większości do częstych w skali regionu oraz względnie odpornych na antropopresję. Kolidujące z inwestycją populacje starcza nadrzecznego i mikołajka płasko listnego najprawdopodobniej ulegną zniszczeniu. Oba gatunki nie są jednak objęte ochroną gatunkową, na terenie Żuław Wiślanych występują często, tak więc dopuszcza się zniszczenie ich stanowisk w wyniku realizacji inwestycji. Siedliska przyrodnicze Na terenie objętym inwentaryzacją stwierdzono występowanie czterech siedlisk przyrodniczych. Zagrożenia związane z realizacja inwestycji przedstawiono w tabeli 2. 21

22 Tab. 2. Wykaz siedlisk przyrodniczych, których płaty kolidują z inwestycją wraz z przewidywanymi zagrożeniami oraz zaleceniami ochronnymi. Stanowisko Obrzeża Wisły Nogat Siedlisko przyrodnicze Zagrożenia w wyniku budowy Zalecenia ochronne łąka rajgrasowa zbiorowisko łąki świeżej porasta obwałowania Wisły na całej ich długości, nieuniknione jest zniszczenie części powierzchni płatów siedliska, biorąc jednak pod uwagę powszechność występowania płatów łąki rajgrasowej na obwałowaniach Wisły, niewielkie zniszczenie powierzchni jest dopuszczalne 6430 ziołorośla nadrzeczne 6430 ziołorośla nadrzeczne *91E0 łęgi olszowojesionowe 3150 starorzecza ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion płat zbiorowiska znajduje się blisko przebiegu drogi, istnieje możliwość zniszczenia mechanicznego siedliska na etapie budowy nastąpi fizyczne zniszczenie płatu w wyniku zajęcia terenu pod budowę drogi, jednakże biorąc pod uwagę niedużą powierzchnię siedliska, przewidywana strata jest dopuszczalna na etapie budowy nastąpi fizyczne zniszczenie płatu w wyniku zajęcia terenu pod budowę drogi, zbiorowisko lasu łęgowego wykazuje jednak oznaki znacznej degeneracji i jest mało reprezentatywne, należy więc uznać, ze utrata powierzchni siedliska nie będzie miała większego znaczenia na stan zachowania i areał siedliska zarówno w skali regionalnej, jak i kraju na etapie budowy nastąpi fizyczne zniszczenie płatu siedliska w wyniku zajęcia terenu pod budowę drogi, powierzchna starorzecza, które zostanie zniszczone jest niewielka, dopuszcza się jego utratę zaleca się ograniczenie powierzchni zniszczenia siedliska wyłącznie do terenu, przez który będzie przebiegała droga place budowlane i tymczasowe składowiska należy rozlokować poza prawym międzywalem Wisły tak, aby uniknąć przypadkowego zniszczenia siedliska zaleca się ograniczenie powierzchni zniszczenia siedliska wyłącznie do terenu, przez który będzie przebiegała droga zaleca się ograniczenie powierzchni zniszczenia siedliska wyłącznie do terenu, przez który będzie przebiegała droga Pozostałe zalecenia Na etapie realizacji inwestycji zaleca się: 22

23 1. przeprowadzenie prac budowlanych w taki sposób, aby nie doprowadzić do większych zmian stosunków wodnych, co mogłoby wpłynąć na występujące tu siedliska przyrodnicze, 2. w miejscach, gdzie w sąsiedztwie inwestycji występują starorzecza (szczególnie okolice miejscowości Solnica), należy możliwie zachować siedliska w stanie niezmienionym, a więc nie zasypywać zbiorników oraz uszczelnić kanalizację w taki sposób, aby ograniczyć spływ ewentualnych zanieczyszczeń do starorzeczy, 3. ze względu na występowanie stanowisk gatunków chronionych w Linawie oraz Nogacie, wskazane byłoby takie wykonanie kanalizacji, aby wody deszczowe spływające po drodze zanieczyszczone m.in. w smary i oleje nie dostawały się bezpośrednio do koryta rzecznego, a zostały wcześniej oczyszczone, 4. w przypadku konieczności ingerencji w stanowiska populacji salwinii pływającej zaleca się zebranie osobników z powierzchni wody i przeniesienie na inne, odpowiednie stanowisko pod nadzorem botanika. 7. Literatura AFRANOWICZ R Nowe stanowisko Wolffia arrhiza (L.) Wimm. Na Żuławach Wiślanych. Acta Bot. Cassub. 3: BORYSIAK J., PAWLACZYK P., STACHOWICZ W Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albae, Populetum albae, Alnenion glutinoso-inacanae, olsy źródliskowe). [w:] Herbich J. (red.). Lasy i bory. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 5: BRZESKA M Florystyczna i fitocenotyczna różnorodność obrzeży Wisły między Ostaszewem a Świbnem (Żuławy Wiślane). Praca magisterska wykonana w Katedrze Taksonomii Roślin i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. CHMIEL M. A Checklist of polish larger Ascomycetes. Krytyczna lista roślin wielkoowocnikowych grzybów workowych Polski. Instytut Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk, Kraków. FALIŃSKI J. B Kartografia geobotaniczna. PPWK. Warszawa-Wrocław. GAŁKA A Biologia i ekologia ekspansywnych populacji Salvinia natans (L.) All. w delcie Wisły. Praca doktorska wykonana w Katedrze Ekologii Roślin Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. 23

24 HERBICH J. & MARKOWSKI R Vegetation of the River Vistula Delta in the aspect of antropogenic changes. Peribalticum 9: JUTRZENKA-TRZEBIATOWSKI A Zbiorowiska leśne i zaroślowe Żuław. [w:] NOWICKI J. (red.). Rozpoznanie i ochrona ekosystemów. IMUZ, Falenty/Elbląg-Olsztyn, s JUTRZENKA-TRZEBIATOWSKI A Flora zbiorowisk leśnych, zaroślowych i ziołoroślowych Żuław Wiślanych. Acta Bot. Cassub. 3: JUTRZENKA-TRZEBIATOWSKI A Dotychczasowe wyniki badań nad zbiorowiskami ziołoroślowymi Żuław Wiślanych. Acta Bot. Cassub. 5: KAŹMIERCZAKOWA R., ZARZYCKI K. (red.) Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków. KĄCKI Z., ZAŁUSKI T Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion). [w:] Herbich J. (red.). Murawy, łąki, ziołorośla, wrzosowiska, zarośla. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 3: KICZYŃSKA A., FALKOWSKI M., KRECHOWSKI J., MAZURKIEWICZ A., KLIMASZEWSKI K., KAJZER K., POPCZYK B Uproszczona inwentaryzacja przyrodnicza na trasie nowoprojektowanej drogi ekspresowej nr S7 odcinek Koszwały Kazimierzowo. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa. KICZYŃSKA A., FALKOWSKI M., KRECHOWSKI J., MAZURKIEWICZ A., KLIMASZEWSKI K., KAJZER K., POPCZYK B., HORBACZ A Inwentaryzacja przyrodnicza terenów przyległych do wybranego wariantu ( Podstawowy + Rakowiska + Południowy z wariantem Dworek i Ryki ) nowoprojektowanej drogi ekspresowej S7 odcinek Koszwały-Kaziemierzowo. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa. KLIMASZYK P Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion. [w:] Herbich J. (red.). Wody słodkie i torfowiska. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 2: KONDRACKI J Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. KUCHARSKI L., PERZANOWSKA J Niżowe i górskie łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris). [w:] Herbich J. (red.). Murawy, łąki, ziołorośla, wrzosowiska, zarośla. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 3, MARKOWSKI R., BULIŃSKI M Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Gdańskiego. Acta Botanica Cassubica Monographiae 1. Wyd. Katedra Taksonomii Roślin i Ochrony Przyrody UG. MARKOWSKI R., ŻOŁKOŚ K., BLOCH-ORŁOWSKA J Salvinia natans (L.) All. na Pomorzu Gdańskim. Acta Bot. Cassub. 4:

25 MATUSZKIEWICZ J. M Krajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne Polski. Prace Geograf. 158: MATUSZKIEWICZ W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Ser. Vademecum Geobotanicum 3. PWN Warszawa. MIREK Z., PIEKOŚ-MIRKOWA H., ZAJĄC A & ZAJĄC M Flowering plants and pteridophytes of Poland a checklist. Biodiversity of Poland. Vol. 1. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, s MRÓZ W Ziołorośla górskie (Adenostylon alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium). [w:] Herbich J. (red.). Murawy, łąki, ziołorośla, wrzosowiska, zarośla. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 3: OLSZEWSKI T. S., MARKOWSKI R Uzupełnienie do pracy Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Gdańskiego. Acta Bot. Cassub. 5: PERZANOWSKA J. (red.) Monitoring gatunków roślin. Przewodnik metodyczny część I. Biblioteka Monitoringu Środowiska. PERZANOWSKA J. (red.) Monitoring gatunków roślin. Przewodnik metodyczny część II Biblioteka Monitoringu Środowiska. SZAFER W Szata roślinna Polski Niżowej. [w:] Szafer W., Zarzycki K. (red.). Szata roślinna Polski. PWN, Warszawa, T. II: ŚRODA M., SZAREJKO T., DZIEDZIC J Flora roślin naczyniowych siedlisk wodnych, podmokłych i łąkowo-pastwiskowych Żuław Wiślanych. Acta Bot. Cassub. 3: TRANSPROJEKT GDAŃSK Studium techniczno-ekonomiczno-środowiskowe budowy drogi ekspresowej S7 Gdańsk Warszaw Chyżne, odc. Koszwały Kazimierzowo. Tom II. Raport o oddziaływaniu na środowisko. Transprojekt Gdańsk. W Checklist of polish larger Basidiomycetes. Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski. Instytut Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk, Kraków. WOJEWODA ZARZYCKI K., SZELĄG Z Red list of the vascular plants in Poland. [w:] Z. MIREK, K. ZARZYCKI, W. WOJEWODA & Z. SZELĄG (red.). Red list of plants and fungi on Poland. W. Szafer institute of Botany, Polish Academy of Sciences. Kraków: ŻUKOWSKI W., JACKOWIAK B Lista roślin naczyniowych ginących i zagrożonych na Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce. [w]: Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Red. W. Żukowski, B. Jackowiak. Pr. Zakł. Taks. Rośl. UAM 3:

26 Akty prawne Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dziennik Ustaw RP 81. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz. U. Nr 168, poz. 1765). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 (DZ. U. Nr 34. poz. 186). Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000 (Dz.U nr 94 poz. 795). Dyrektywa Rady 92/43/EEC z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, zmieniona Dyrektywą 97/62/EEC. 26