MIĘDZYNARODOWE I WEWNĘTRZNE POŁOŻENIE KAGANATU CHAZARSKIEGO W PIERWSZEJ POŁOWIE X WIEKU 1

Transkrypt

1

2 A R T Y K U Ł Y I S T U D I A Grzegorz Rostkowski Mazowieckie Studia Humanistyczne Nr 1 2, 2000 MIĘDZYNARODOWE I WEWNĘTRZNE POŁOŻENIE KAGANATU CHAZARSKIEGO W PIERWSZEJ POŁOWIE X WIEKU 1 I Dzieje i kultura kaganatu chazarskiego, potężnego państwa we wczesnośredniowiecznej Europie Południowowschodniej, to tematyka mało w Polsce znana i podejmowana rzadko w pracach naszych uczonych 2. Wśród nielicznych badaczy polskich, którzy zajmowali się (w różnym zresztą stopniu) chazarologią, można wymienić Ananiasza Zajączkowskiego, Tadeusza Lewickiego oraz Teresę Nagrodzką-Majchrzyk 3. Ich dzieła, choć wartościowe i notowane w opraco- 1 Niniejszy artykuł jest zmodyfikowaną wersją dotyczącego tej problematyki rozdziału pracy magisterskiej, która powstała w latach pod kierunkiem prof. Jana Tyszkiewicza w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. 2 Dobrym wprowadzeniem w problematykę dziejów i kultury, zwłaszcza materialnej, państwa chazarskiego jest w polskiej literaturze naukowej studium T. Nagrodzkiej-Majchrzyk (Chazarowie, w: K. Dąbrowski, T. Nagrodzka-Majchrzyk, E. Tryjarski, Runowie europejscy, Protobułgarzy, Chazarowie, Pieczyngowie, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk 1975, s Tam też pożyteczna bibliografia). 3 Zob. m.in. następujące publikacje: A. Zajączkowski, O kulturze chazarshiej i jej spadkobiercach, w: Myśl Karaimska", seria nowa, 1.1: , Wrocław 1946, s. 5 34; tenże, Ze studiów nad zagadnieniem chazarskim, Kraków 1947; T. Lewicki, Ze studiów nad tzw. Korespondencją chazarskąw: Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego" (dalej Biuletyn ŻIH"), 1954, nr 11 12, s. 3 16; M. A. Halewy, Do zagadnienia Chazarów i Chwalisów w XII wieku, w: Biuletyn ŻIH",21, 1957, s ; T. Nagrodzka, Zarys historii badań nad Chazarami, Przegląd Orientalistyczny", 1971, 3(79), s ; tejże, Miasta chazarskie Itil i Sarkel, Przegląd Orientalistyczny", 1973, 1(85), s ; tejże, Chazarowie, w: K. Dąbrowski, T. Nagrodzka-Majchrzyk, E. Tryjarski, Runowie europejscy..., s ; tejże, Geneza miast u dawnych ludów tureckich (VII-XII w.), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978, s ; W. Swoboda, Chazarowie, w: Słownik Starożytności Słowiańskich, 1.1, Wrocław Warszawa Kraków 1962, s Zob. również J. Adamczyk, Geograficzne uwarunkowania budowy i rozwoju Kaganatu Chazarskiego (poł. VII w. - około 965 r.) t Warszawa 1987 (maszynopis pracy magisterskiej). Por. M. J. Leszka, Bułgaria i Chazarzy wobec walk o władzę w Bizancjum w początkach

3 6 Grzegorz Rostkowski waniach obcych, są na ogół lekturą dość wąskiego grona specjalistów, nie wspominając już o szerszej publiczności. Odmiennie przedstawia się natomiast sytuacja np. w nauce rosyjskiej (i radzieckiej), amerykańskiej i niemieckiej, które mogą się poszczycić dużym dorobkiem badawczym w zakresie chazarologii. Świadczą o tym liczne i wartościowe opracowania ogólne i szczegółowe. Należą do nich zarówno publikacje, których autorzy skupiają uwagę na dziejach Chazarii i Chazarów, jak i prace nawiązujące do tej problematyki na marginesie badań nad innymi zagadnieniami 4. Wydaje się więc, że omawiana tematyka może i powinna stać się ponownie przedmiotem dociekań naukowych w naszym kraju. Niniejszy artykuł stanowi, w zamierzeniu jego autora, kolejną próbę realizacji tego postulatu 5. VIII w., W: Balcanica Posnaniensia. Acta et Studia", t. IX/X: Z dziejów Albanii i Grecji, Poznań 1999, s Moje prace wymieniam w przypisie 15 4 Z bogatego dorobku literatury obcej zob., tytułem przykładu: M. I. Artamonov, Ocerki drevnejsej istorii chazar, Leningrad 1936; tenże, Istorija chazar, Leningrad 1962; D. M. Dunlop, The history of the Jewish Khazars, New York 1967; tenże, Khazars, w: Encyclopaedia Judaica, vol. X, Jerusalem 1971, s ; A. V. Gadlo, Etnićeskaja istorija severnogo Kavkaza IV-X vv., Leningrad 1979; P. B. Golden, Khazar studies. An historico-philological inquiry into the origins of the Khazars, vol. I, II, Budapest 1980; L.N. Gumilev, Otkrytie Chazarii. Istoriko-geograficeskij etjud, Moskva 1966; tenże, Od Rusi do Rosji. Szkice z historii etnicznej, przełożyła E. Rojewska-Olejarczuk, Warszawa 1996; D. Ludwig, Struktur und Gesellschaft des Chazaren-Reiches im Licht der schriftlichen Quetlen, Munster 1982; V. K. Micheev, Podon'e v sostave Chazarskogo Kaganata, Charkov 1985; A. P. Novosel'cev, Chazarskoe gosudarstvo i ego roi' v istorii vostocnoj Evropy i Kavkaza, Moskva 1990; J. Shepard, The Khazars' Formal Adoption of Judaism and Byzantium 's Northern Policy, w: Oxford Slavonic Papers", new series, 1998, vol. 31, s S. P. Tołstow, Siadami cywilizacji starożytnego Chorezmu, Warszawa 1953; G. Vernadsky, The origins of Russia, Oxford Por. także ostatnio interesujący artykuł K. A. Cukermana, który zaproponował nową chronologię rządów Olega i Igora, przesuwającą m.in. podbój Kijowa przez Ruś z osiemdziesiątych lat IX w. na r., co ma istotne znaczenie w kontekście stosunków rusko-chazarskich tego okresu (K. A. Cukerman, Rus', Vizantija i Chazarija v seredine X v.: problemy chronologii, w: Slavjane i ich sosedi. Grećeskij i slavjanskij mir v średnie veka i rannee novoe vremja. Sbornik statej k 70-letiju akademika G. G. Litavrina, Moskva 1996, s ). Brak tu niestety miejsca na ustosunkowanie się do hipotezy Cukermana. Zob. również C. Zuckerman, On the Date of the Khazars' Conversion to Judaism and the Chronology of the Kings of the Rus Oleg and Igor, Revue des etudes byzantines", 1995, vol. 53, s Zob. także ważne opracowanie A. Nazmiego - A. Nazmi, Commercial Relations between Arabs and Slavs (9 th -ll th centuries), Warszawa Zob. ostatnio: G. Rostkowski, Konwersja Chazarii na mozaizm na przełomie VIII i IX w., w: Fasciculi Historic! Novi", t. II. Z dziejów średniowiecznej Europy Środkowowschodniej. Zbiór studiów pod red. J. Tyszkiewicza, Warszawa 1998, s. 7 15; tenże, Wyprawa Światoslawa na Chazarię w 965 r. i jej następstwa, w: Przegląd Historyczny", 2001, t. 92, z. 2 (w druku); ponadto artykuł popularnonaukowy dotyczący relacji między Chazarami a Bułgarami w: Masovia Mater. Pismo Mazowieckiej Wyższej Szkoły Humanistyczno-Pedagogicznej", 1999, nr 19(98), s. 3. Zob. również tenże, Jak upadło państwo Chazarów,

4 Międzynarodowe i wewnętrzne położenie kaganatu chazarskiego 7 II Zanim przystąpię do rozważań dotyczących międzynarodowego i wewnętrznego położenia Chazarii w pierwszej połowie X w., muszę poświęcić nieco miejsca krótkiemu rysowi dziejów wspomnianego państwa na przestrzeni kilku wieków jego istnienia 6. Kaganat chazarski był ważnym podmiotem w Europie, zarówno pod względem gospodarczym, jak i politycznym. To potężne i rozległe państwo istniało od VII do XI w. w południowowschodniej części naszego kontynentu, głównie na terenach stepowych nad morzami Czarnym, Azowskim i Kaspijskim, aż do gór Kaukazu. Dogodne położenie geograficzne i pośrednictwo w handlu między Europą a Azją Środkową i Bliskim Wschodem stanowiło podstawę gospodarczego dobrobytu Chazarii 7. Przez długi okres swego istnienia posiadała ona rangę mocarstwa, będąc czymś na kształt wielkiej federacji ludów i plemion o różnorodnym pochodzeniu etnicznym, wyznających różne religie 8. Integralność państwa chazarskiego była zapewniana przez silną i dobrze wyekwipowaną armię, która utrzymywała spokój wewnętrzny i broniła kaganatu przed wrogami zewnętrznymi 9. Należy podkreślić, że przez kilka stuleci Chazaria pozostawała w dobrych stosunkach z Cesarstwem Bizantyńskim; umacniano je niekiedy związkami małżeńskimi między przedstawicielami dynastii rządzących we wspomnianych krajach 10. Sojusz chazarsko-bizantyński był korzystny dla obu państw, zagrożonych ekspansją Kalifatu Arabskiego, z którym zresztą kaganat chazarski toczył uporczywe wojny od połowy VII w. do końca VIII w., zatrzymując pochód Arabów na linii Kaukazu 11. Godny odnotowania jest także fakt, że w państwie chazarskim, prawdopodobnie na przełomie VIII i IX w., oficjalną religią stał się mozaizm, wyznawany Masovia Mater. Pismo Mazowieckiej Wyższej Szkoły Humanistyczno-Pedagogicznej" 2000, nr 11(111), s Szerokie omówienie dziejów i kultury kaganatu chazarskiego znajdzie czytelnik w podstawowych opracowaniach chazarologicznych, o których była mowa wyżej - zob. przypisy 3 i 4. 7 Problematyce tej poświęcę więcej miejsca w dalszej części niniejszego artykułu. 8 M. I. Artamonov, Istorija..., s O armii chazarskiej patrz niżej. 10 Zob. np. G. Ostrogorski, Dzieje Bizancjum, przekład pod red. H. Evert-Kappesowej, Warszawa 1968, s. 108, 136; D. M. Dunlop, The history of the Jewish Khazars..., s , Zagadnienie wojen chazarsko-arabskich szeroko omawia D. M. Dunlop por. D. M. Dunlop, The history..., s , 184. Zob. także P. B. Golden, Khazar studies..., vol. I, s ; J. Hauziński, Burzliwe dzieje kalifatu bagdadzkiego, Warszawa Kraków 1993, s. 98, 118. Pomijam tu dyskutowany w nauce problem, na ile fakt, że Chazarom udało się, mimo chwilowych klęsk, ostatecznie zatrzymać Arabów na linii Kaukazu, wpłynął na losy Europy i chrześcijaństwa.

5 8 Grzegorz Rostkowski przez kagana Chazarii i jego otoczenie 12. To niezwykłe zjawisko interesowało już współczesnych Żydów, rozsianych w wielu punktach Europy, a dowodem owego zaciekawienia jest ważne źródło do dziejów kaganatu - słynny list Chasdaja ibn Szafruta do króla Chazarów, Józefa 13. Powstał on około połowy X w., w okresie, gdy organizm państwowy Chazarii był już poważnie osłabiony, a zagrożenie ze strony jej sąsiadów, szczególnie Rusi, bardzo duże 14. W niejasnych okolicznościach, których wyjaśnienie nie w pełni jest możliwe na podstawie fragmentarycznych i lakonicznych przekazów źródeł pisanych, nastąpił rozpad kaganatu - i choć byt Chazarii na tym się nie zakończył, nie odgrywała już dawnej roli, by wreszcie ostatecznie upaść w XI w. 15 III Problematyka niniejszego artykułu dotyczy, jak wskazano powyżej, międzynarodowej i wewnętrznej sytuacji państwa chazarskiego w pierwszej połowie X w. Jest to dla chazarologa okres ważny, gdyż miały wtedy miejsce wydarzenia i procesy, które wpłynęły na ogólne położenie kaganatu w trzeciej ćwierci stulecia, przed wyprawą Światosława z 965 r. Rozważania rozpocznę od bardzo istotnego zagadnienia migracji Węgrów i Pieczyngów 16. Przemieszczenie tych ludów na stepy nadczarnomorskie do- 12 Problem konwersji elit rządzących kaganatu chazarskiego na mozaizm byl szeroko omawiany w historiografii Chazarów. Z obszernej literatury na ten temat por. np. D. M. Dunlop, The history..., s ; M. I. Artamonov, Istorija..., s ; R B. Golden, Khazarid and Judaism, Archivum Eurasiae Medii Aevi", 1983, nr 3, s ; A. R Novosel'cev, op. cits ; O. Pritsak, The Khazar Kingdom s Conversion to Judaism, Harvard Ukrainian Studies" 1978, vol. 2, s ; B. N. Zachoder, Kaspijskij svod svedenij o vostocnoj Evrope. Gorgan i PovoVze v IX-X vv., Moskva 1962, s ; A. Zajączkowski, O kulturze chazarskiej..., s ; C. Zuckerman, On the Date..., s. 250, 269; J. Shepard, The Khazars' Formal Adoption..., s , 28 34; L. S. Chekin, Christian of Stavelot and the Conversion of Gog and Magog. A Study of the Ninth-Century Reference to Judaism Among the Khazars, Russia Mediaevalis" 1997, t. 9, 1, s Zob. także G. Rostkowski, Konwersja Chazarii na mozaizm..., s List Chasdaja ibn Szafruta (Monumenta Poloniae Historica, 1.1 (reedycja), Warszawa 1960, s ) wchodzi w skład zespołu źródeł określanych w historiografii mianem korespondencji żydowsko-chazarskiej. Por. A. Zajączkowki, O kulturze chazarskiej..., s , 18,20 21; T. Lewicki, Ze studiów nad tzw. Korespondencją chazarską "..., s. 3-11; także wspomniane w niniejszym artykule opracowania ogólne dotyczące dziejów Chazarów. 14 Patrz niżej. 15 Okoliczności i datowanie Upadku państwa chazarskiego są w nauce kwestią sporną. Por. na ten temat najnowsze znane nam opracowanie historii kaganatu chazarskiego autorstwa A. P. Novosel'ceva {op. cit., s. 231). Zob. także moją pracę magisterską, dotyczącą wspomnianej problematyki, obronioną na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego w 1997 r. (maszynopis).

6 Międzynarodowe i wewnętrzne położenie kaganatu chazarskiego 9 konało się jeszcze w IX w. Jednak konsekwencje, jakie to miało dla państwa chazarskiego, skłaniają do uwzględnienia powyższej tematyki w tym artykule. Nauka nie zdołała dotąd ostatecznie rozwiązać problemu pochodzenia Węgrów (Madziarów) 17. Pisarze bizantyńscy i arabscy nazywali ich Turkami; podobnie w Bizancjum określano także Chazarów. Objęcie Węgrów tym mianem mogło, jak przypuszcza Michaił I. Artamonov, wynikać stąd, że przez dłuższy czas byli oni podporządkowani Turkom, a następnie pozostawali w związku z Chazarami 18. Nie ustalono dokładnie, kiedy nastąpiła migracja Węgrów na stepy nadczarnomorskie, jednak wspomniany badacz skłonny jest wiązać ich pojawienie się z powstaniem Kabarów, co - według niego - wskazywało by na dwudzieste lata IX w. 19 Wówczas to przebili się oni zza Wołgi nad Morze Czarne; było to możliwe dzięki trwającej w Chazarii wojnie domowej, w czasie której Kabarzy i Węgrzy wystąpili, być może, wspólnie przeciwko władzom kaganatu. Pomijając zagadnienie powstania Kabarów, należy się zgodzić z poglądem Artamonova, który twierdzi, że po wspomnianej migracji stosunki miedzy Chazarami a Węgrami były wrogie 20. Według żyjącego na przełomie IX i X w. Ibn Rosteha, [...] w minionych czasach Chazarowie okopali się fosami dla obro- 16 Problematykę tę omawia dość obszernie M. I. Artamonov (Istorija..., s ). O wczesnych migracjach i siedzibach Pieczyngów por. E. Tryjarski, Pieczyngowie, w: K. Dąbrowski, T. Nagrodzka-Majchrzyk, E. Tryjarski, Hunowie europejscy, Protobułgcirzy, Chazarowie, Pieczyngowie..., s Na temat pochodzenia, charakteru etnicznego i wędrówki Węgrów zob. E. Dąbrowska, Węgrzy, w: W. Szymański, E. Dąbrowska, Awarzy-Węgrzy, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk 1979, s M. 1. Artamonov, Istorija..., s por. także P. B. Golden, Khazar studies..., vol. I, s M. I. Artamonov, Istoria..., s Jak podaje L. N. Gumilev w przypisie zamieszczonym w tej części dzieła Artamonova, Przodkowie Madziarów [Węgrów przyp. G. R.] wchodzili w skład Kaganatu Zachodniotureckiego i wyswobodzili się [z tej zależności przyp. G. R.] nie wcześniej niż w 631 r., po czym, być może, pozostawali w sferze wpływów Chazarów" zob. ibidem, s Na temat powstania, dziejów i upadku Kaganatu Zachodniotureckiego por. L. Gumilow, Dzieje dawnych Turków, przełożył T. Zabłudowski, Warszawa 1972, s , Wzmiankę o powstaniu Kabarów zawiera dzieło Porfirogenety De administrando imperio. Por. K. Bagrjanorodnyj, Ob upravlenii imperiej, tekst, perevod, kommentarii pod red. G. G. Litavrina i A. P. NovosePceva, Moskva 1989, s M. I. Artamonov, Istorija..., s E. Dąbrowska (op. cit., s. 160) przypuszcza, że Najprawdopodobniej wrogie ustosunkowanie Węgrów do Chazarów i uniezależnienie się od nich miało miejsce w czasie toczącej się około 830 lub po roku 860 w kaganacie chazarskim wojny domowej". Często spotykaną w literaturze tezę o wrogości Węgrów wobec Chazarów odrzucił natomiast ostatnio I. Panic w monografii poświęconej problematyce kształtowania się państwa i społeczeństwa węgierskiego w końcu IX i w pierwszej połowie X stulecia (por. tenże, Początki Węgier. Polityczne aspekty formowania się państwa i społeczeństwa węgierskiego w końcu IX i w pierwszej połowie X wieku, Cieszyn 1995, s. 30,33. Tu też bibliografia źródeł i opracowań). Na temat stosunków chazarsko-węgierskich por. Gy. Kristó, Hungarian History in the Ninth Century, Szeged 1996, s

7 10 Grzegorz Rostkowski ny przed Madziarami i innymi ludami graniczącymi z ich krajem" 21, Po ustabilizowaniu się sytuacji w kaganacie, Chazarowie wyparli Węgrów dalej na zachód i poddali ich swoim wpływom. Już jednak w 895 r. Madziarzy zostali rozbici przez Bułgarów (Naddunajskich) i Pieczyngów, co zmusiło tych pierwszych do opuszczenia swoich dotychczasowych siedzib między Dnieprem a Dunajem 22. Miejsce Węgrów zajęli wrodzy Chazarom Pieczyngowie. Konstantyn Porfirogeneta (cesarz bizantyński w latach ) w dziele zatytułowanym De administrando imperio podaje, że Pieczyngowie mieli pierwotnie swoje siedziby nad rzekami Atil i Geich 23, sąsiadując z Chazarami i Oguzami 24. Z dalszych jego słów wynika, iż około 894 t. Oguzowie, w sojuszu z Chazarami, wystąpili zbrojnie przeciwko Pieczyngom, pokonali tychże i wypędzili z własnego icn Kraju, który zajęli ci pierwsi 25. W następstwie tych wydarzeń zwyciężony lud pfżedarł się przez terytorium chazařskie i wtargnął na stepy nadczarnomorskie, wypierając z nich Węgrów 26. Pojawienie się Pieczyngów nad Morzem Czarnym należy uznać za wydarzenie niekorzystne dla Chazarii. Państwo chazarskie w wyniku tego utraciło w X w. kontrolę nad krainami nadczarnomorskimi. Musiało się to przyczynić do uszczuplenia granic i potęgi kaganatu T. Lewicki, Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny, t. II, cz. II, współpraca M. Czapkiewicz, A. Kmietowicz, F. Kmietowicz, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk 1977, s. 35. Dodajmy, że około 833 r. kagan i beg Chazarii zwrócili się do cesarza bizantyńskiego z prośbą o pomoc w budowie twierdzy nad Donem (wspomina o tym m.in. przekaz Porfirogenety (Ob upravlenii..., s ).Władca Bizancjum zgodził się na to i Grecy wznieśli nad wspomnianą rzeką fortecę, nazywaną przez Rusów Biała Wieża, przez Chazarów zaś Sarkel. Ta ważna twierdza strzegła zachodniej granicy kaganatu chazarskiego przed jego wrogami. W nauce nie rozstrzygnięto jednak ostatecznie, jakie ludy zagrażały Chazarii w tym rejonie. Być może byli to Węgrzy lub Rusowie, ale badacze wysunęli i inne przypuszczenia. Zob. na ten temat D. M. Dunlop, The history..., s O Sarkelu por. także M. I. Artamonov, Istorija..., s ; T. Nagrodzka-Majchrzyk, Chazarowie..., s , ; P. B. Golden, Khazar studies..., vol. I, s ; A. P. Novosel'cev, Chazarskoe gosudarstvo..., s Tam też odpowiednia literatura. 22 Szerzej na ten temat M. I. Artamonov, Istorija..., s ; E. Dąbrowska, op. cit., s ; I. Panic, op. cit., s Por. M. K. Jurasol, Vnešnepolitičeskie akcii Vengrov v Central 'noj Europe vo vtoroj polovině IX veka, w: Slavjane i ich sosedi. Średnie veka - rannee novoe vremja, vypusk 9, Moskva 1999, s K. Bagrjanorodnyj, Ob upravlenii..., s Tereny te identyfikuje się z międzyrzeczem Wołgi-Uralu-Emby. Por. K. Bagrjanorodnyj, Ob uprav lenii..., s. 388, przyp. 2. Wspomniani tu Oguzowie byli ludem tureckim; jego koczowiska rozciągały się w początkach X w. na ziemiach leżących na północny zachód od dolnej Amu-darii i Jeziora Aralskiego do rzeki Emba (por. T. Lewicki, Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny, t. II, cz. I, Wrocław-Warszawa-Kraków 1969, s Zob. również komentarze w: K. Bagrjanórodnyj, op. cit., s ). 25 K. Bagrjanorodnyj, op. cit., s M. I. Artamonov, Istorija..., s. 349; K. Bagrjanorodnyj, op. cit., s Por. także E. Tryjarski, Pieczyngowie..., s M. I. Artamonov, Istorija..., s. 352; A. P. Novosel'cev, op. cit., s. 211.

8 Międzynarodowe i wewnętrzne położenie kaganatu chazarskiego 11 Rozważając międzynarodowe położenie Chazarii w IX i X w., należy zwrócić szczególną uwagę na jej stosunki z Rusią 28. W tym kontekście niezwykle ważne są przekazy zawarte w Powieści minionych lat. Źródło to podaje, iż po śmierci braci: Kija, Szczeka i Chorywa Chazarowie nałożyli daninę na Polan, żyjących nad Dnieprem; musieli oni zapłacić po mieczu od dymu 29. W 859 r. zarówno Polanie, jak Siewierzanie i Wiatycze mieli dawać Chazarom po srebrnej monecie i po wiewiórce od dymu 30. Jednakże w drugiej połowie IX w. sytuacja polityczna w Europie Wschodniej zaczęła się szybko zmieniać na niekorzyść państwa chazarskiego. Według przekazu Powieści minionych lat, książę nowogrodzki Oleg zawładnął w 882 r. Kijowem, podporządkował sobie Polan, w roku następnym obłożył daniną Drewlan, by w 884 i 885 r. poddać swej władzy Siewierzan i Radymiczów, dotychczas płacących dań Chazarom 31. Źródło ruskie tak relacjonuje te wypadki: 884 Roku Poszedł Oleg na Siewierzan i zwyciężył ich, i nałożył na nich dań lekką i nie pozwolił im płacić dani Chazarom, mówiąc:»jam im przeciwny i nie macie po co płacić.«885 Roku Posłał Oleg do Radymiczów, mówiąc:»komu dań dajecie?«oni zaś rzekli:»chazarom«. I rzekł im Oleg:»Nie dawajcie Chazarom, jeno mnie dajcie.«i dali Olegowi po szelągu, jako i Chazarom dawali. I władał Oleg Polanami i Drewlanami, i Siewierzanami, i Radymiczami, a z Uliczami i Tywercami miał wojnę" 32. Państwo Olega stało się więc ważnym czynnikiem w Europie Wschodniej, siłą z którą Chazaria musiała się liczyć. Artamonov słusznie jednak podkreśla, iż nawet w późniejszym okresie Wiatycze znajdowali się pod zwierzchnictwem 28 Por. interesujące uwagi A. N. Sacharova o polityce Rusi na wschodzie w drugiej połowie IX i pierwszej połowie X w., w: A. N. Sacharov, Diplomatija drevnej Rusi IX - pervaja polovina X v., Moskva 1980, s Zob. również V. T. Pašuto, Vnesnjaja politika Drevnej Rusi, Moskva 1968, s Povest' vremennych let. Cast' pervaja. Tekst i perevod, pod redakciej V. P. Adrianovoj Perete, Moskva-Leningrad 1950, s. 16 (tekst), 212 (przekład). Por. także Powieść minionych lat. Powiest' wriemiennych let, charakterystyka historycznoliteracka, przekład i komentarz F. Sielicki, Wrocław Warszawa Kraków 1968, s Povest' vremennych let, c. I..., s. 18 (tekst), 214 (przekład). Zob. Powieść minionych lat..., s W świetle wzmianki Powieści" (Povesť..., č. I, s. 18 (tekst), (przekład); Powieść minionych lat..., s ), w 862 r. Askold i Dir, po przybyciu na Ruś wraz z Rurykiem, zajęli w drodze do Konstantynopola Kijów, którego mieszkańcy mieli, według tego źródła, płacić wcześniej daninę Chazarom. Ta ostatnia informacja jest zgodna ze wspomnianym już przekazem Powieści o pobieraniu przez nich dani m.in. z ziemi Polan. Tak więc udana akcja Askolda i Dira położyłaby kres supremacji Chazarii na terenach zamieszkanych przez to plemię. Por. także D. M. Dunlop, The history..., s. 198; A. P. NovosePcev, op. cit., s M. I. Artamonov, twierdzi, iż:,jeszcze w końcu VIII początku IX w. Polanie wyswobodzili się z jarzma chazarskiego". (Por. M. I. Artamonov, Istor (ja..., s. 365). Nie wiemy, na jakiej podstawie badacz radziecki oparł powyższą konstatację. 32 Cytuję tu przekład F. Sielickiego w: Powieść minionych lat..., s Zob. również Povest ' vremennych let, č, I..., s (tekst), 217 (przekład).

9 12 Grzegorz Rostkowski Chazarów 33. Jak widać, państwo ruskie nie było jeszcze w drugiej połowie IX w. na tyle potężne, aby całkowicie zlikwidować chazarską zwierzchność nad plemionami słowiańskimi. Do niezwykle istotnych wydarzeń, które wiązały się z dziejami Rusi i Chazarii w X w., należały bez wątpienia wyprawy Rusów nad Morze Kaspijskie, mające przede wszystkim grabieżczy charakter. Pierwszy z tych rajdów datuje się jeszcze na lata , kolejne zostały przeprowadzone w latach 909, 910, i Szczególnie interesująca jest dla nas wyprawa, jaką przedsięwzięli Rusowie w latach , zgromadziwszy do tego celu 500 okrętów, z których każdy, według arabskiego geografa i historyka Al-Mas'udiego (zm. w 956 r.), miał na pokładzie stu ludzi 35. Podobnie, jak w czasie innych swoich rajdów, i tym razem Rusowie poprosili króla chazarskiego 36 o pozwolenie na przepłynięcie (zapewne Wołgą) przez terytorium Chazarii, obiecując jej władcy połowę łupów, które zostaną zagrabione ludności wybrzeży Morza Kaspijskiego 37. Otrzymawszy stosowną zgodę, uczestnicy wyprawy przystąpili do realizacji swych zamierzeń. Po kilku miesiącach grabieży, Rusowie posłali królowi chazarskiemu umówioną część pieniędzy i zdobyczy. Wówczas muzułmanie, mieszkający w Chazarii, zwrócili się do króla z prośbą o pozwolenie na wywarcie pomsty za swoich braci-muzułmanów zabitych przez drużyny ruskie. Władca nie mógł się sprzeciwić tym naciskom, ale ostrzegł Rusów o grożącym im niebezpieczeństwie. Wojska muzułmańskie (w tym wielu chrześcijan, mieszkających w Itilu) walczyły przez trzy dni z oddziałami ruskimi, bitwa zakończyła się pogromem Rusów. Ustęp, dotyczący wyprawy r., kończy Al - Mas'udi znamiennymi słowami: Od tego roku Rusowie nie ponowili więcej tego, co opisaliśmy" M. I. Artamonov, Istorija..., s Wiatycze podlegali zwierzchnictwu kaganatu chazarskiego do około 965 r. 34 M. I. Artamonov, Istorija..., s. 370, ; D. M. Dunlop, The historys ; P. B. Golden, op. cit., vol. I, s ; A. P. Novosel'cev, op. cit., s Skazanija musul'manskich'pisatelej o Slovianach i russkich'(s 'poloviny VII veka do końca X veka po R. Ch), sobral', perevel' i ob'jasnil' A. Ja. Garkavi, Sanktpeterburg 1870, s Forma najwyższej władzy państwowej w kaganacie chazarskim podlegała, jak można sądzić, zmianom w ciągu kilku wieków istnienia tego państwa. Literatura arabska i perska (Ibn Rosteh, Ibn Fadlán, który opisuje podróż poselstwa kalifa abbasydzkiego do kraju Bułgarów Nadwołżańskich w 921-9X22 r., i Al-Mas'udi) dostarcza nam pewnych wzmianek, dotyczących władzy zwierzchniej w Chazarii. W nauce wyrażono przypuszczenie, że jeszcze w okresie wojen między kaganatem chazarskim a Kalifatem Arabskim (połowa VII - koniec VIII wieku) kagan posiadał rzeczywistą, najwyższą władzę. Trudno ustalić, kiedy ten stan rzeczy uległ zmianie. Dyskusyjne jest też, w jaki sposób doszło do odsunięcia kagana od wpływu na bieg spraw w kraju. W każdym razie, w późniejszym okresie (tzn. od IX w.) źródła przedstawiają go już tylko jako sakralną figurę uzależnioną od sprawującego rzeczywistą władzę w państwie kagan bega (ewentualnie malika, czyli króla; w dostępnych przekazach występują różne określenia faktycznego władcy Chazarii). W związku z tym w literaturze naukowej wspomina się często o istnieniu w kaganacie chazarskim dwuwładzy (diarchii). Por. na ten temat P. B. Golden, op. cit., vol. I, s

10 Międzynarodowe i wewnętrzne położenie kaganatu chazarskiego 13 W 943 r. Rusowie, po uzyskaniu zgody Chazarów, przebyli terytorium kaganatu i wypłynęli na Morze Kaspijskie 39. Pojawiwszy się na Zakaukaziu, najeźdźcy zdobyli ważne miasto - Berda. Na tym jednak ich sukcesy się skończyły i byli zmuszeni wycofać się z zajętych terytoriów. Artamonov uważa, iż w drodze powrotnej nie doszło do starć zbrojnych między Rusami a Chazarami 40. Wyprawy Rusów nad Morze Kaspijskie mają bogatą historiografię 41. Jakkolwiek nie jest naszą intencją szczegółowe omawianie tego zagadnienia, należy zwrócić uwagę na kilka problemów z nim związanych. Ze źródeł, którymi dysponujemy (np. Al-Mas'udi), wynika, iż drużyny ruskie przemieszczały się przez terytorium chazarskie za wiedzą i zgodą króla Chazarii, co więcej - czyniąc mu obietnicę odstąpienia części łupów, które zostaną zagrabione w miastach nadkaspijskich. Gdyby istotnie, jak twierdzi Artamonov, Chazarowie otwierali Rusom drogę nad Morze Kaspijskie z lęku przed potęgą Rusi, a w dodatku - wbrew swoim interesom handlowym, świadczyło by to o słabości kaganatu w pierwszej połowie X w. Bezsilność Chazarii jawiłaby się tym wyraźniej (gdyby zgodzić się z poglądem badacza radzieckiego), że zarówno w 913 r., jak i w 943 r. Chazarowie mieli do czynienia nie z państwem ruskim, lecz z samodzielną siłą wojenną która, nazywając się Rusią wyswobodziła się ze służby księcia ruskiego" 42. Zgadzając się z przytoczonym wyżej stwierdzeniem, nie podzielam opinii uczonego radzieckiego, który skłonny jest upatrywać w wyprawach ruskich nad Morze Kaspijskie z i 943 r. świadectwa na potwierdzenie swojej tezy, iż w X w. Chazaria nie była już na tyle silna, aby przeciwstawić się Rusi 43. Sądzę, że - w świetle dostępnych źródeł - pogląd ten należy odrzucić. Rusowie, mając do czynienia ze słabym kaganatem, nie prosiliby jego władz o pozwolenie przejścia przez terytorium chazarskie, a tym bardziej nie byliby skłonni ofiarować królowi części łupów, które zostaną zdobyte. Uważam, że w pierwszej połowie X w. Chazaria dysponowała wciąż potężną siłą militarną (o czym niżej) i bez aprobaty jej władcy drużyny ruskie nie byłyby w stanie przedrzeć się przez ziemie chazarskie w drodze nad Morze Kaspijskie. Wiedząc o tym, Rusowie zawierali - jak można przypuszczać - układy z królem Chazarii, mówiące również o podziale przyszłej zdobyczy 44. Władze chazarskie nie zawsze jednak pozwalały Rusom na przejście przez terytorium kaganatu. Mówi o tym wyraźnie wspomniany już król Józef: Ja zaś 37 Skazanija musul'manskich' pisatelej..., s Ibidem, s M. I. Artamonov, Istorija..., s Ibidem, s A. R Novosel'cev, op. cit., s M. I. Artamonov, Istorija..., s Ibidem, s Por. wspomniany powyżej przekaz Al-Mas'udiego, w: Skazanija..., s. 131.

11 14 Grzegorz Rostkowski mieszkam przy ujściu rzeki, i nie dopuszczam Rusom, okrętami przybywającym, przeprawiać się ku tamtym, i tak samo też nie dopuszczam, iżby nieprzyjaciele ich lądem przybywający, w ich kraj się przeprawiali; i prowadzę z nimi ciężkie wojny: albowiem gdybym im tego dopuścił, tedy cały kraj Izmaela aż do Bagdadu spustoszyliby" 45. W świetle tego przekazu widać wyraźnie, że król chazarski był zdecydowany trzymać Rusów z dala od wybrzeży Morza Kaspijskiego, tocząc z nimi ciężkie walki. Istnieje prawdopodobieństwo, iż taka postawa władz Chazarii wynikała z ich troski o stosunki handlowe i polityczne z krajami położonymi w basenie tego morza. Tak więc w drugiej połowie IX w. układ sił w Europie Wschodniej zaczął się zmieniać na niekorzyść Chazarów. Olegowi udało się rozciągnąć swoją władzę na część plemion słowiańskich, spośród których Polanie, Siewierzanie i Radymicze pozostawali dotychczas pod zwierzchnictwem kaganatu chazarskiego. Państwo ruskie z ośrodkiem w Kijowie stawało się ważnym czynnikiem w tej części Europy. O ambicjach książąt kijowskich świadczy posługiwanie się przez nich tytułem kagana, będące demonstracją niezależności od Chazarów 46. Ruś Kijowska zaczęła wyrastać na konkurenta Chazarii, potęgę, której władze kaganatu nie mogły lekceważyć. Jednak jeszcze w połowie X w. państwo chazarskie było na tyle silne, że próby agresji ze strony Rusi były skazane na niepowodzenie. Drużyny ruskie, chcąc się przedostać nad Morze Kaspijskie, musiały się starać o uprzednią zgodę władz chazarskich. Można przypuszczać, iż w pierwszej połowie X w. między księstwem kijowskim a Chazarią utrzymywała się równowaga sił. Dopiero Światosław poddał swoim wpływom Wiatyczów (966 r.), którzy-jak sądzę - dotychczas płacili daninę Chazarom. Warto zastanowić się nad relacjami, panującymi między Bułgarami Nadwołżańskimi i Burtasami a kaganatem chazarskim w X w. Piszący w pierwszych latach tego stulecia Ibn Rosteh stwierdza, iż Burtasowie podlegają królowi Chazarów i wystawiają 10 tys. jeźdźców 47. Nie mamy pewności, czy liczba ta (prawdopodobnie zawyżona) dotyczy całej jazdy Burtasów, czy też jej części, kierowanej do walki na żądanie władców chazarskich. O ile niewiele można powiedzieć na temat stosunków między tym ludem a Chazarią, o tyle więcej jest 45 Odpowiedź króla Józefa, w: MPH, t. I, s M. I. Artamonov, Istorija..., s. 366; A. N. Sacharov, op. cit., s. 195; Zob. P. Golden, The Question of the Rus' Qaganate, Archivum Euroasiae Medii Aevi" 1982, 2, s T. Lewicki, Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny..., t. II, cz. II, s. 29. Ibn Rosteh lokalizuje kraj Burtasów (ludu, jak sądził T. Lewicki, o mieszanym, fińsko-irańskim pochodzeniu) między terytorium Chazarów a ziemią Bułgarów Nadwołżańskich (ibidem, s. 29). Na temat Burtasów por. także komentarz T. Lewickiego we wspomnianej tu edycji fragmentów dzieła Ibn Rosteha (s ). Zob. również Słownik Starożytności Słowiańskich, t. I, Wrocław Warszawa Kraków 1961, s , hasło Burtasowie".

12 Międzynarodowe i wewnętrzne położenie kaganatu chazarskiego 15 informacji, dotyczących Bułgarów Nadwołżańskich 48. Ahmad ibn Fadlan, uczestniczący w podróży poselstwa kalifa Al-Muktadira ( ) do kraju Bułgarów w r., napisał relację (Risala), która zawiera ważne informacje. Wynika z nich, że wspomniana misja została wysłana na prośbę króla Bułgarii, Zwrócił się on do kalifa m.in. o zbudowanie twierdzy, w której obwarowałby się przed królami, swymi przeciwnikami" 49. W dalszym ciągu przekazu Ibn Fadlana znajduje się wyjaśnienie, że owymi przeciwnikami byli Żydzi (czyli, w tym wypadku, Chazarowie). Dowiadujemy się, że król Bułgarii płaci władcy Chazarii daninę w postaci jednej skórki sobola z każdego domu w jego królestwie. Syn królewski jest zakładnikiem u króla Chazarów, który nawet córkę władcy Bułgarii zabrał do siebie przemocą. I właśnie obawa przed królem Chazarów skłoniła króla as-sakaliba [tzn. władcę Bułgarii Nadwołżańskiej - przyp. G, P.] [do tego], że napisał do sułtana, prosząc go, aby wybudował mu twierdzę" - tak kończy się interesujący nas fragment Risali" 50, Z relacji Ibn Fadlana wynika jasno, że Bułgarzy Nadwołżańscy byli w dwudziestych latach X w. podporządkowani kaganatowi chazarskiemu. Zwierzchnictwo to było dla Bułgarów dość uciążliwe, a król Chazarii manifestował je w sposób bezwzględny. Zapewne lud ten podejmował próby uwolnienia się z jarzma chazarskiego, ale - jak widać - usiłowania zmierzające w kierunku emancypacji spotykały się z szybką reakcją kaganatu. Wydaje się, iż zarówno Bułgarzy Nadwołżańscy, jak i Burtasowie pozostawali w sferze wpływów Chazarii aż do lat sześćdziesiątych X w. 51 Jak już wspomniałem, kaganat chazarski i Bizancjum przez długi czas pozostawały w dobrych stosunkach. W obliczu wspólnego wroga, jakim był Kalifat Arabski, obie potęgi zdecydowane były utrzymywać sojusz. Gdy jednak w IX w. zagrożenie ze strony Arabów znacznie się zmniejszyło, ujawniły się z całą mocą sprzeczne interesy na Krymie i Kaukazie. Cesarstwo Bizantyńskie z uwagą obserwowało niepowodzenia i straty terytorialne Chazarii, było zdecydowane tę sytuację wykorzystać. Utraciwszy władzę nad stepami nadczarnomorskimi, Chazarowie stracili swoje dawniejsze znaczenie dla Bizancjum. Cesarstwo 48 Państwo określane w nauce jako Bułgaria Nadwołżańska (Kamska) powstało we wczesnym średniowieczu w dorzeczu dolnej Kamy i środkowej Wołgi. Wzmianki źródłowe o tym tworze politycznym, w którego powstaniu najważniejszą rolę przypisuje się elementowi protobułgarskiemu, pojawiają się dopiero w X w. O Bułgarii Nadwołżańskiej, zwłaszcza w aspekcie jej kultury, zob. obszerne fragmenty studium E. Tryjarskiego w: tenże, Protobułgarzy, w: K. Dąbrowski, T. Nagrodzka-Majchrzyk, E. Tryjarski, Hunowie europejscy, Protobułgarzy, Chazarowie, Pieczy ngowie..., s Por. także Słownik Starożytności Słowiańskich..., t. I, s , hasło Bułgarzy kamscy (Nadwołżańscy)". 49 Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny, t. III, opracowali A. Kmietowicz, F. Kmietowicz, T. Lewicki, Wrocław-Warszawa Kraków-Gdańsk-Łódź 1985, s Źródła arabskie..., t. III, s A. P. Novosel'cev, op. cit., s. 197 i 199.

13 16 Grzegorz Rostkowski nie widziało już konieczności podtrzymywać z nimi przyjacielskie stosunki i znosić ich władzę nad starymi greckimi posiadłościami na Krymie" - zauważa słusznie Artamonov 52. W miastach krymskich już w IX w. dochodziło do wystąpień przeciwko Chazarom, co umiejętnie wykorzystywało Bizancjum, zdobywając ośrodki miejskie i okręgi Krymu 53. W pierwszej połowie X w., podczas walki z Chazarami, cesarstwo posługiwało się siłami swoich sojuszników, których skłaniało do napaści zbrojnych na kaganat 54. W tym kontekście bardzo ważne są wiadomości, które zawarł Konstantyn Porfirogeneta we wspomnianym już dziele De administrando irnperio. Autor ten podaje, iż Oguzowie są zdolni walczyć z Chazarami, ponieważ żyją w ich sąsiedztwie 55. Podobnie Czarna Bułgaria może prowadzić z Chazarami walkę 56. Do innych ludów, zagrażających posiadłościom kaganatu, należą Alanowie, którzy - według Konstantyna - mogą grabić ich [tzn. Chazarów, mieszkających w dziewięciu Klimatach, które sąsiadowały z Alanią-przyp. G. R.] i wyrządzić wielkie straty i niedole Chazarom, ponieważ z tych dziewięciu Klimatów pochodzi całe życie i obfitość Chazarii" 57. Eksusiokrator Alanii nie żyje w pokoju z Chazarami, ponieważ za bardziej odpowiednią uważa przyjaźń z basileusem. Gdy więc ci nie pragną zachować pokoju z cesarzem, ten pierwszy może bardzo im zaszkodzić, i czatując na drogach, i napadając na idących bez straży przy przemarszach do Sarkelu, do Klimatów i do Chersonezu" M. I. Artamonov, Istorija..., s Ibidem, s W początkach X w. państwo chazarskie utraciło kontrolę nad Krymem, a do połowy tego stulecia Goci Krymscy i Klimaty powróciły pod władzę Bizancjum. Por. D. Obolensky, The Byzantine Commonwealth. Eastern Europę , London 1971, s. 171; M. V. Levčenko, Očerkipo istorii russko-vizantijskich otnošenij, pod redakciej akademika M. N. Tichomirova, Moskva 1956, s M. I. Artamonov, Istorija..., s K. Bagrjanorodnyj, Ob upravlenii..., s Na temat Oguzów zob. przyp. 24 w niniejszym artykule. Al-Mas'udi pisze, że Oguzowie przechodzą zimą przez zamarzniętą Wołgę i wkraczają do Chazarii. Niekiedy wychodzi im naprzeciw król chazarski. Interwencja króla następuje wówczas, kiedy okazuje się, że ludzie chroniący tę część granicy są zbyt słabi, aby powstrzymać Oguzów. Por. Skazanija..., s K. Bagrjanorodnyj, op. cit., s W nauce nie ma communis opinio na temat lokalizacji Czarnej Bułgarii. Być może leżała ona między Dnieprem a Chazarią, ale wysunięto i inne przypuszczenia. Por. K. Bagrjanorodnyj, op. cit., s. 335, przyp. 1. Zob. również T. Lewicki, Bułgarzy Czarni, w: Słownik Starożytności Słowiańskich..., t. I, s K. Bagrjanorodnyj, op. cit., s Alanowie, lud północnoirański, miał w omawianym okresie swoje siedziby na Kaukazie (por. T. Lewicki, Alanowie, w: Słownik Starożytności Słowiańskich, t. I..., s ; Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny, t. I, wydał i oprać. T. Lewicki, Wrocław Kraków 1956, s ). Zob. także komentarze w: K. Bagrjanorodnyj, Ob upravlenii..., s Wspomniane tu Klimaty Chazarii, czyli okręgi podporządkowane kaganatowi chazarskiemu, są przez badaczy różnie lokalizowane, np. w rejonie północnego Kaukazu (por. ibidem, s. 333). Co do samego określenia Klimaty" zob. ibidem, s Ibidem, s Tytuł eksusiokrator" był używany przez Bizantyńczyków dla określenia władcy obcego ludu. Por. ibidem, s. 332.

14 Międzynarodowe i wewnętrzne położenie kaganatu chazarskiego 17 W ten sposób Chazarowie, obawiając się najazdu Alanów i nie mogąc walczyć na dwóch frontach, są zmuszeni rezygnować z wypraw wojennych do Chersonezu i Klimatów 59. Powyższy fragment zdaje się wskazywać na to, że Alano wie, którzy wcześniej podlegali władcy chazarskiemu, nie tylko uzyskali niepodległość, lecz także byli na tyle silni, aby zagrażać terytoriom kaganatu, co skwapliwie wykorzystywało Bizancjum dla realizacji swoich celów. Można jednak wysunąć przypuszczenie, że Chazaria usiłowała to niebezpieczeństwo zneutralizować i, być może, także w X w. czasowo podporządkowywała sobie Alanię. W polityce cesarstwa wobec Bułgarów (Naddunajskich), Rusów i Węgrów dużą rolę odgrywali natomiast Pieczyngowie związani przyjaźnią z basileusem 60. Bizancjum korzystało z ich usług, aby uniemożliwić Rusom i Węgrom napaści na swe posiadłości 61. Niewykluczone, że Pieczyngowie byli narzędziem, którym posługiwało się cesarstwo także wobec Chazarii, Według Ibn Rosteha, Chazarowie najeżdżali co roku na Pieczyngów 62. Potwierdzają to wzmianki zawarte w dziele Al-Gardiziego (XI w.) i w Hudud al-'alam 63. Źródła te każą nam sądzić, że Chazarowie prowadzili z Pieczyngami systematyczną walkę 64. Wrogie stosunki z Bizancjum miały więc dla kaganatu chazarskiego bardzo niekorzystne konsekwencje. Chazaria traciła na rzecz cesarstwa kolejne części Krymu, na północnym Kaukazie zagrażały jej najazdy związanych z Bizancjum Alanów. Co gorsza, przeciwko Chazarom wyprawiali się także Czarni Bułgarzy i Oguzowie. Wszystko to powodowało, że państwo chazarskie znalazło się w pierwszej połowie X w. w trudnym położeniu strategicznym i było zmuszone angażować poważne siły wojskowe i duże zasoby finansowe w obronę swojego terytorium. Moim zdaniem, musiało to być ważnym czynnikiem, który prowadził do osłabienia kaganatu chazarskiego w ciągu pierwszych dziesiątków lat tego stulecia Ibidem, s M. I. Artamonov, Is torija..., s Ibidem, s T. Lewicki, Źródła arabskie..., t. II, cz. II, s M. I. Artamonov, Istorija..., s Ibidem. 65 A. P. Novosel'cev i M. I. Artamonov zwracają uwagę na informacje zawarte w tzw. Anonimie z Cambridge, a dotyczące konfliktu chazarsko-ruskiego w czasach panowania króla Chazarii Józefa i cesarza bizantyńskiego Romana I Lekapenosa ( ). Por. M. I. Artamonov, Istorija..., s. 356; A. P. Novosel'cev, op. cit., s Datowanie i autorstwo tego przekazu nie zostało dotąd ostatecznie ustalone. Anonim z Cambridge jest dla nas ciągle, mimo wysiłków badaczy, utworem, który zawiera informacje nie zawsze jasne i możliwe do zweryfikowania. Brak tu miejsca na szersze rozważania w tym zakresie. Na temat Anonimu z Cambridge por. także obszerne studium N. Golba i O. Pritsaka w: N. Golb, O. Pritsak, Khazarian Hebrew Documents of the Tenth Century, London 1982, s (edycja tekstu tego źródła wraz z angielskim tłumaczeniem: ibidem s ). Zob. również A. P. Novosel'cev, op. cit., s. 7-8, (rosyjski przekład dokonany przez Novosel'ceva: ibidem, s. 216).

15 18 Grzegorz Rostkowski Interesujące jest zagadnienie granic wspomnianego państwa w pierwszej połowie X w. Król Józef opisuje te granice następująco: na północy państwo obejmowało terytoria Burtasów, Bułgarów (Nadwołżańskich), Suwarów, Erzia, Czeremisów, Wiatyczów, Siewierzan i Słowian. Na wschodzie jego obszar ciągnął się w kierunku Chorezmu do Hyrkanii, czyli południowowschodniego pobrzeża Morza Kaspijskiego. Południowa granica Chazarii obejmowała Samandar, dochodziła do Derbentu, a dalej ciągnęła się górami. Według Józefa, wszystkie ludy i kraje w tych granicach płaciły Chazarom daninę i wchodziły w skład kaganatu chazarskiego 66. W nauce ustaliło się jednak przekonanie, że te informacje nie są wiarygodne w odniesieniu do stanu faktycznego z połowy X w. Zdaniem M. I. Artamonova, Chazaria obejmowała właściwie trójkąt pomiędzy dolnym Donem i deltą Wołgi od miejsca ich największego zbliżenia do Tereku i przedgórza centralnej części Kaukazu, z wyjątkiem, widocznie, Przykubania i wschodniego Przyazowia" 67. Wymowa źródeł i ustalenia nauki wskazują że w porównaniu do okresu wcześniejszego (VIII-IX w.) obszar kaganatu chazarskiego poważnie się zmniejszył. Choć w niniejszym artykule główny nacisk kładłem na międzynarodowe położenie Chazarii, wypada trochę miejsca poświęcić jej sytuacji wewnętrznej. Nie pretenduję tutaj do wyczerpującego omówienia tej problematyki. Przedmiotem mojego zainteresowania będzie przede wszystkim rola kaganatu w handlu międzynarodowym oraz znaczenie jego stolicy, Itilu, jako wielkiego ośrodka politycznego i gospodarczego 68. Pisarze arabscy IX i X w. zwracają uwagę na uczestnictwo Chazarii w międzynarodowej wymianie handlowej. Żyjący w IX stuleciu Ibn Hurdadbeh, autor Kitab al-masalik wat-mamalik" (Księga dróg i królestw), informuje, że kupcy ruscy, którzy przywożą skóry bobrów, czarnych lisów oraz miecze z najdalszych krańców ziemi Saąlabija (czyli słowiańskiej) do Morza Rumijskiego (Śródziemnego), podróżują również Wołgą przechodząc przez Hamlih, miasto Chazarów, 66 M. I. Artamonov, Istorija..., s ; Odpowiedź króla Józefa..., s M. I. Artamonov, Istorija..., s Pomijamy tu więc m.in. rozważania na temat Samandaru, ważnego chazarskiego ośrodka miejskiego, który był położony w Północnym Dagestanie. W 1998 r. została opublikowana monografia A. Nazmiego dotycząca stosunków handlowych między Arabami a Słowianami w okresie od IX do XI w. Niektóre partie tej pracy omawiają, na podstawie źródeł muzułmańskich, rolę kaganatu chazarskiego w handlu między wschodem a zachodem oraz północą a południem (por. A. Nazmi, Commercial Relations between Arabs and Slavs..., s , 138, ). Na temat uczestnictwa Chazarii w międzynarodowej wymianie handlowej zob. także T. Nagrodzka-Majchrzyk, Chazarowie, w: K. Dąbrowski, T. Nagrodzka-Majchrzyk, E. Tryjarski, Hunowie europejscy..., s. 422^ T. Lewicki, Źródła arabskie..., 1.1, s. 77. O pobieraniu dziesięciny (cła) przez władcę Chazarii pisze również Ibn al-faqih, żyjący na przełomie IX i X w. (Por. T. Lewicki, Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny, t. II, cz. I, Wrocław-Warszawa-Kraków 1969, s

16 Międzynarodowe i wewnętrzne położenie kaganatu chazarskiego 19 gdzie jego władca ściąga z nich dziesięcinę, i wypływają na Morze Gurgańskie (Kaspijskie) 69. Także kupcy żydowscy w swojej drodze z ziem słowiańskich do Chin przechodzą przez wspomniane miasto Hamlih 70. Z kolei Ibn Rosteh wspomina o wywozie i sprzedaży Chazarom i Bułgarom Słowian porwanych przez Rusów 71. Natomiast piszący około r. Ibn Hauqal podaje: Głównym pożywieniem Chazarów jest ryż i ryba; to zaś, co wywozi się z ich kraju, miedź i skóry, to przywozi się do nich z kraju Rusów i Bułgarów, dokładnie także skóry wydry, które wywozi się do różnych krajów i [które - przyp. G. R.] są tylko w tych północnych rzekach, które [płyną - przyp. G. R.] w kraju Bułgarów, Rusów i Kujabie" 72. W innym fragmencie swego dzieła (tzn. Księgi dróg i państw) pisarz ten zaznacza: Napływ zaś handlu Rusów był w Hazaranie [tzn. - we wschodniej części chazarskiej stolicy - przyp. G. i?.], to się nie zmieniło; tam była duża część kupców, muzułmanów i towarów" 73. W świetle informacji zawartych w Hudúd al-'alam", Chazaria jawi się jako kraj bogaty, kwitnący, z wielkim dostatkiem" 74. Autor tego dzieła dodaje, iż z niej [tzn. z Chazarii - przyp. G. i?.] pochodzi bydło rogate, owce i niezliczeni niewolnicy" 75. Sama Chazaria wytwarzała, jak się wydaje, niewiele towarów. Wśród nich można wymienić: bydło, skóry, ryby i słynny chazarski rybi klej 76. W mojej opinni, nie można wykluczyć, iż kaganat eksportował także wyroby swojego rzemiosła; jak wiadomo w stolicy państwa chazarskiego, Itilu, mieszkali rzemieślnicy. Geograficzne położenie Chazarii było bardzo korzystne. Przez jej terytorium od dawna przebiegał szlak, który łączył Azję z Europą 77. Drogi handlowe, biegnące z północy na południe oraz z zachodu na wschód, krzyżowały się na obszarze państwa chazarskiego. Wykorzystując te sprzyjające warunki, Chazarowie odgrywali dużą rolę w handlu międzynarodowym. Świadczą o tym wymownie przytoczone wyżej przekazy źródłowe. Pośród towarów, które z Rusi i Bułgarii Nadwołżańskiej przewożono przez Chazarię, można wymienić skóry, np. soboli, gronostajów, popielic i innych zwierząt futerkowych oraz wosk, miód, bursztyn; Ibn Hurdadbeh wspomina także o mieczach 78. Do ważnych przedmiotów handlu należy zaliczyć, opierając się na wzmiance Ibn Rosteha, niewolników, których Rusowie sprzedawali w Itilu. Wspomniane towary docierały z Itilu do 70 T. Lewicki, Źródła arabskie..., t. I, s T. Lewicki, Źródła arabskie..., t. II, cz. II, s Skazanija..., s Ibidem. 74 B. N. Zachoder, Kaspijski'j svod svedenij o vostočnoj Evropě. Gorgan i Povol'že v IX-Xvv., Moskva 1962, s B. N. Zachoder, op. cit., s M. I. Artamonov, Istorija..., s Ibidem, s. 402; B.N. Zachoder, op. cit., s M. I. Artamonov, Istorija..., s. 403; T. Lewicki, Źródła arabskie..., t. I, s. 77.

17 20 Grzegorz Rostkowski krajów Bliskiego Wschodu, Kaukazu i Bizancjum. Na północ posyłano wyroby wschodniego rzemiosła i srebrne monety 79. Uczestnictwo Chazarii w międzynarodowym handlu przynosiło jej duże korzyści. Jak widzieliśmy, kupcy przejeżdżający przez terytorium kaganatu, musieli płacić władcy chazarskiemu dziesięcinę. Opłaty celne stanowiły zapewne bardzo ważną część budżetu państwa i jedno ze źródeł jego dobrobytu. Głównym ośrodkiem politycznym i handlowym był w Chazarii Itil nad Wołgą. T. Nagrodzka-Majchrzyk, która zajmowała się problematyką genezy miast u dawnych ludów tureckich, wysunęła przypuszczenie, że istniejąca tam początkowo prowizoryczna orda kagana przekształciła się z czasem w osiedle typu trwałego, aby od IX w. w rezultacie dalszego rozwoju uzyskać w przekazach miano miasta" 80. Do czynników, które wpłynęły na rozwój miasta jako centrum tranzytowego i dalekosiężnego handlu, autorka ta zalicza położenie geograficzne wspomnianego ośrodka na przecięciu Wołgi, będącej naturalną drogą wodną, i szlaku lądowego z południa na północ, który biegł wybrzeżem Morza Kaspijskiego 81. Najwcześniejsza wzmianka o stolicy Chazarów nad Wołgą jest zawarta w dziele Ibn Rosteha 82. Pisze on: Stolicą ich [tzn. Chazarów - przyp. G. i?.] jest Sáďsin, a w niej [lub: koło niej] znajduje się inne miasto zwane Hab-n.l.' lub H.?.?.!.' Ludność [miejscowa] mieszka w zimie w tych miastach. Z początkiem wiosny wyruszają oni na stepy, na których pozostają aż do nadejścia zimy. W tych dwóch miastach mieszkają [również] muzułmanie, którzy posiadają meczety, imamów, muezinów i szkoły koraniczne" 83. O stolicy chazarskiej wspominają również inni autorzy: Al-Gardizi, Al-Bekri (druga połowa XI w.), Ibn-Fadlan, Al-Istachri (około połowy X w.), Ibn Hauqal, Al-Mas'údi, Al-Muqaddasi (pisał w latach ) oraz król Józef 84. Wzmiankę o mieście nad Wołgą zawiera także Hudud al-'alam". W świetle informacji podanych przez Ibn Fadlana, Al-Istachriego, Ibn Hauqala i Al-Muqaddasiego, wspomniany ośrodek składał się z dwóch części: zachodniej i wschodniej. W pierwszej z nich, zwanej Itilem, mieszkał król wraz ze swoim dworem, w drugiej natomiast, określanej jako Hazarán, skupiał się cały handel i produkcja rzemieślnicza. Tak np. Ibn Fadlan informuje: Król Chazarów ma ogromne miasto nad rzeką Atil [tzn. nad Wołgą - przyp. G. R.]. Składa się ono z dwóch części, w jednej z nich [żyją] muzułmanie, a w drugiej - władca i jego otoczenie" 85. Nieco inaczej opisują stolicę chazarską król Józef i Al-Mas'udi; we- 79 M. L Artamonov, Istorija..., s T. Nagrodzka-Majchrzyk, Geneza miast u dawnych ludów tureckich (VII-XIIw.), Wrocław- - Warszawa Kraków Gdańsk 1978, s T. Nagrodzka-Majchrzyk, Geneza miast..., s A. J. Jakubovskij, K voprosu ob istoričeskoj topografii Itila i Bolgar v IX i X vekách, Sově tskaj a Archeologija", t. 10, 1948, s T. Lewicki, Źródła arabskie..., t. II, cz. II, s A. J. Jakubovskij, op. cit., s Cytat w: T. Nagrodzka-Majchrzyk, Geneza miast..., s. 128.

18 Międzynarodowe i wewnętrzne położenie kaganatu chazarskiego 21 dług nich miasto składało się z trzech części. Władca chazarski tak to przedstawia: mieszkam nad tą rzeką pod opieką bożą, i mam w królestwie mojem trzy stolice: w jednej mieszka królowa ze swojemi niewiastami i rzezańcami; stolica ta ma w swojej objętości 40 kwadratowych parasangów ze swojemi wsiami i przysiółkami, mieszkają w nich izraelici, izmaelici, chrześcijanie i inne narody różnojęzyczne. Druga ze swojemi przynależytościami ma 8 kwadratowych parasangów; w trzeciej zaś mieszkam ja sam z xiążętami, dworzanami i sługami, które mi przynależą. Jest ona mała: obejmuje tylko trzy parasangi; środkiem jej płynie rzeka, i mieszkamy w niej całą zimę " 86. A. J. Jakubovskij, analizując dane zawarte w tym źródle, doszedł do wniosku, że każda ze wspomnianych części Itilu miała przypisane do siebie okręgi; te ostatnie otrzymywały stamtąd swoją administrację i dostarczały tam swoje daniny i inne rodzaje dochodów (podatki i powinności)" 87. W zachodniej części miasta rezydował dwór, tu też stacjonowało wojsko, wschodnią natomiast zamieszkiwali kupcy i rzemieślnicy. Mieszkańcami Itilu byli muzułmanie, chrześcijanie, Żydzi i poganie. Według Al-Mas'udiego i Al- -Muqaddasiego w stolicy chazarskiej były osobne sądy dla każdej z tych grup wyznaniowych 88. Źródła zdają się wskazywać, że duże wpływy w tym mieście, jak i w całym państwie, mieli muzułmanie. W świetle relacji Al-Mas'udiego o wyprawie Rusów z r., mogli oni wywierać naciski na władcę chazarskiego, byli więc grupą wpływową 89. Zarówno król Józef, jak i pisarze arabscy wspominają o tym, że ludność zachodniej części Itilu spędzała w mieście tylko zimę. Wiosną udawano się w step, powracając do stolicy przed nadejściem zimy 90. Taki tryb życia był charakterystyczny dla seminomadów. Warto poświęcić trochę miejsca innemu miastu, położonemu nad Morzem Kaspijskim; Derbentowi, oraz interesującej koncepcji radzieckiego badacza Lva N. Gumileva. W latach , na rozkaz króla Persji, Chosroesa I Anuszirwana ( ), został wzniesiony potężny mur, ciągnący się na długości 40 km od gór Kaukazu na zachodzie do Morza Kaspijskiego na wschodzie, który osłaniał wspomniane miasto i drogę do Zakaukazia przed najazdami koczowników północnokaukaskich. Wschodni, zniszczony obecnie koniec muru derbenckiego schodzi do morza. Fakt ten wzbudził duże zainteresowanie pisarzy arabskich już w X w. L. N. Gumilev, który w latach sześćdziesiątych naszego stulecia przedsięwziął wiele ekspedycji naukowych do delty Wołgi i Tereku, przeprowadził podwodne badania, mające na celu ustalenie poziomu Morza Kaspij- 86 Odpowiedź króla Józefa..., $ A. J. Jakubovskij, op. cit., s Skazanija..., s , Ibidem, s Odpowiedź króla Józefa..., s. 77; T. Lewicki, op. cit., t. II, cz. II, s. 29.