Projekt okładki: Joanna Plakiewicz. Redakcja: Barbara Gers, Danuta Samek. Redaktor prowadzący: Danuta Samek

Transkrypt

1

2 KULTURA Projekt okładki: Joanna Plakiewicz Redakcja: Barbara Gers, Danuta Samek Redaktor prowadzący: Danuta Samek Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania języka polskiego na poziomie dwuletniego uzupełniającego liceum ogólnokształcącego oraz trzyletniego technikum uzupełniającego po zasadniczej szkole zawodowej, na podstawie opinii rzeczoznawców: Numer dopuszczenia: Wydawnictwo REA s.j Warszawa, ul. Kolejowa 9/11 tel./fax: (22) , handlowy@rea-sj.pl Wydawnictwo REA s.j., Warszawa 2005 ISBN Podręcznik i wszystkie pomoce dydaktyczne są chronione prawem. Każdorazowe ich wykorzystanie w innych niż zastrzeżone prawem przypadkach wymaga pisemnego zezwolenia wydawnictwa. 2

3 Literatura jako część kultury SPIS TREŚCI Wstęp 11 I. Romantyzm 13 Nowy bohater literacki 14 George Gordon Byron, Giaur (fragm.) 14 Werteryzm 16 Juliusz Słowacki, Kordian (fragm.) 16 Johann Wolfgang Goethe, Cierpienia młodego Wertera (fragm.) 18 Nowy bohater literacki. Pytania i zadania 19 Romantyczne metody poznawania świata 20 Johann Wolfgang Goethe, Król olch 20 Romantyczne metody poznawania świata. Pytania i zadania 21 Manifesty polskiego romantyzmu 21 Adam Mickiewicz, Oda do młodości 22 Adam Mickiewicz, Romantyczność 25 Manifesty polskiego romantyzmu. Pytania i zadania 26 Romantyczna filozofia miłości 27 Adam Mickiewicz, Dziady część IV (fragm.) 27 Zofia Stefanowska, [Interpretacja przeżyć Gustawa] (fragm.) 29 Cyprian Kamil Norwid, W Weronie 31 Komedia miłości 31 Aleksander Fredro, Śluby panieńskie (fragm.) 32 Romantyczna filozofia miłości. Pytania i zadania 34 Romantyczna biografia 35 Adam Mickiewicz 35 Juliusz Słowacki 36 Wilno 37 Zygmunt Krasiński 40 Cyprian Kamil Norwid 40 Adam Mickiewicz, Do M*** 41 Adam Mickiewicz, List do Marii Puttkamerowej (fragm.) 42 Juliusz Słowacki, Listy do matki (fragm.) 43 Tradycja i współczesność 44 Tworzywo sztuki filmowej 44 Andrzej Werner, Gdzie (i jak) ustawić kamerę? (fragm.) 44 Romantyczna biografia. Tworzywo sztuki filmowej. Pytania i zadania 45 3

4 SPIS TREŚCI Inspiracje romantyków 46 Ludowość 47 Adam Mickiewicz, Lilie (fragm.) 47 Orientalizm 51 Adam Mickiewicz, Widok gór ze stepów Kozłowa 51 Inspiracje romantyków. Pytania i zadania 52 Tułacz, pielgrzym, wędrowiec, zesłaniec 53 Adam Mickiewicz, Nad wodą wielką i czystą 54 Juliusz Słowacki, Rozłączenie 55 Juliusz Słowacki, Hymn 56 Cyprian Kamil Norwid, Pielgrzym 58 Tułacz, pielgrzym, wędrowiec, zesłaniec. Pytania i zadania 58 Znaczące motywy w twórczości romantyków 59 Adam Mickiewicz, Dziady część III Improwizacja (fragm.) 59 Juliusz Słowacki, Kordian, Przygotowanie (fragm.) 60 Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia (fragm.) 63 Znaczące motywy w twórczości romantyków. Pytania i zadania 63 II. Język 64 Budowa wypowiedzeń i tekstów 64 Budowa wypowiedzeń i tekstów. Pytania i zadania 66 III. Romantyzm 67 Wielkie dramaty romantyczne 67 Adam Mickiewicz, Dziady część III (fragm.) 69 Juliusz Słowacki, Kordian (fragm.) 73 Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia (fragm.) 74 Tradycja i współczesność 76 Inscenizacje Dziadów Adama Mickiewicza 76 Konrad Swinarski, O Dziadach (fragm.) 79 Wielkie dramaty romantyczne. Pytania i zadania 80 Rola poety i poezji 82 Juliusz Słowacki, Testament mój 82 Juliusz Słowacki, Beniowski (fragm.) 83 Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod (fragm.) 84 Cyprian Kamil Norwid, Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie 84 Rola poety i poezji. Pytania i zadania 85 Różne wizje wolności ojczyzny 86 Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod (fragm.) 86 Adam Mickiewicz, Dziady część III (fragm.) 87 Różne wizje wolności ojczyzny. Pytania i zadania 90 Arcydzieło romantyzmu 91 4

5 Spis treści Stanisław Pigoń, [O genezie Pana Tadeusza] 91 Alina Witkowska, Mickiewicz. Słowo i czyn (fragm.) 92 Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Księga pierwsza Gospodarstwo (fragm.) 93 Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Epilog (fragm.) 94 Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Księga pierwsza Gospodarstwo (fragm.) 95 Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Księga druga Zamek (fragm.) 96 Stanisław Witkiewicz, Mickiewicz jako kolorysta (fragm.) 97 Tradycja i współczesność 97 Paweł Huelle, Lata Telimeny (fragm.) 97 Arcydzieło romantyzmu. Pytania i zadania 99 Romantyczna tradycja 99 Kazimierz Wierzyński, Na grobie Słowackiego 100 Antoni Słonimski, Mickiewicz 100 IV. Język 103 Sposoby bogacenia słownictwa 103 Adam Mickiewicz, Czatyrdah 104 Sposoby bogacenia słownictwa. Pytania i zadania 105 V. Pozytywizm 107 Filozoficzne źródła pozytywizmu 108 John Stuart Mill, Co to jest utylitaryzm? (fragm.) 108 Aleksander Świętochowski, My i wy (fragm.) 109 Filozoficzne źródła pozytywizmu. Pytania i zadania 110 Różne formy wypowiedzi prasowych 110 Eliza Orzeszkowa, Kilka słów o kobietach (fragm.) 112 Bolesław Prus, Kroniki (fragm.) 113 Henryk Sienkiewicz, Listy z Afryki (fragm.) 115 Różne formy wypowiedzi prasowych. Pytania i zadania 116 Praca redakcyjna nad własnym artykułem 116 Praca redakcyjna nad własnym artykułem. Pytania i zadania 117 Program polskiego pozytywizmu tematem noweli 118 Bolesław Prus, Kamizelka (fragm.) 119 Asymilacja mniejszości narodowych 119 Maria Konopnicka, Mendel Gdański (fragm.) 120 Maria Konopnicka, Miłosierdzie gminy (fragm.) 122 Problemy wsi 123 Henryk Sienkiewicz, Szkice węglem (fragm.) 123 Program polskiego pozytywizmu tematem noweli. Pytania i zadania 124 Świat wartości bohatera pozytywistycznego 125 Adam Asnyk, Daremne żale 125 Adam Asnyk, Do młodych 125 5

6 SPIS TREŚCI Adam Asnyk, Sonet IV 126 Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem (fragm.) 127 Eliza Orzeszkowa, Gloria victis (fragm.) 129 Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem (fragm.) 131 Maria Konopnicka, Rota 132 Tradycja i współczesność 132 Krzysztof Kamil Baczyński, Mazowsze (fragm.) 132 Świat wartości bohatera pozytywistycznego. Pytania i zadania 133 Sposoby opisywania rzeczywistości 134 Honoriusz Balzak, Ojciec Goriot (fragm.) 135 Bolesław Prus, Wieża Paryska (fragm.) 137 Tradycja i współczesność 138 Zbigniew Herbert, Trzy studia na temat realizmu 138 Sposoby opisywania rzeczywistości. Pytania i zadania 140 Wielka powieść realistyczna 140 Narrator 141 Zasada prawdopodobieństwa 142 Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem (fragm.) 142 Panorama społeczeństwa 144 Bolesław Prus, Lalka (fragm.) 145 Pamiętnik 145 Wokulski w opinii innych 147 Bolesław Prus, Lalka (fragm.) 147 Wokulski sam o sobie 149 Bolesław Prus, Lalka (fragm.) 149 Bolesław Prus, Lalka (fragm.) 151 Rozmowa z kamieniem 151 Bolesław Prus, Lalka (fragm.) 152 Portret panny Izabeli 152 Arystokracja 153 Bolesław Prus, Lalka. Marzenia panny z towarzystwa (fragm.) 153 Humor 153 Bolesław Prus, Lalka. [Rozmowa ze studentami] (fragm.) 153 Tradycja i współczesność 154 Olga Tokarczuk, Lalka i perła (fragm.) 154 Wielka powieść realistyczna. Pytania i zadania 155 Powieść historyczna w okresie pozytywizmu 157 Henryk Sienkiewicz, Potop (fragm.) 159 Bolesław Prus, Ogniem i mieczem. Powieść z lat dawnych Henryka Sienkiewicza... (fragm.) 164 Henryk Sienkiewicz, Potop. [Obrona Częstochowy] (fragm.) 165 Norman Davies, Tworzenie mitu narodowego (fragm.) 167 Powieść historyczna w okresie pozytywizmu. Pytania i zadania 168 6

7 Spis treści Obrazy miasta w literaturze i malarstwie drugiej połowy XIX wieku 169 Bolesław Prus, Lalka (fragm.) 170 Warszawskie Powiśle 170 Kamienica 171 Paryż 173 Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara (fragm.) 173 Obrazy miasta w literaturze i malarstwie drugiej połowy XIX wieku. Pytania i zadania 174 Człowiek wobec zła 175 Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara (fragm.) 176 Człowiek wobec zła. Pytania i zadania 179 VI. Język 181 Słownictwo. Synonimy, homonimy, antonimy 181 Stanisław Jerzy Lec, Myśli nieuczesane 182 Słownictwo. Synonimy, homonimy, antonimy. Pytania i zadania 182 VII. Młoda Polska 183 Nowa interpretacja rzeczywistości 184 Artur Górski, Młoda Polska (fragm.) 185 Secesja 186 Nowa interpretacja rzeczywistości. Pytania i zadania 188 Dekadentyzm jako postawa duchowa 189 Schyłek wieku 189 Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Koniec wieku XIX 190 Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Dziś 190 Charles Baudelaire, Spleen 191 Pesymizm 191 Leopold Staff, Deszcz jesienny 191 Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Nie wierzę w nic 193 Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Kiedy ja usta ku twym ustom chylę 193 Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Mów do mnie jeszcze Tadeusz Miciński, Jam ciemny jest wśród wichrów płomień boży Tradycja i współczesność 195 Wisława Szymborska, Schyłek wieku 195 Dekadentyzm jako postawa duchowa. Pytania i zadania 196 Artysta i sztuka w epoce Młodej Polski 197 Sztuka dla sztuki 197 Stanisław Przybyszewski, Confiteor (fragm.) 198 Paul Verlaine, Sztuka poetycka 199 Arthur Rimbaud, Alchemia słowa 200 Arthur Rimbaud, Samogłoski 201 7

8 SPIS TREŚCI Tradycja i współczesność 202 Edward Stachura, Życie to nie teatr 202 Artysta kapłan i cyganeria krakowska 203 Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Evviva l arte! 204 Tradycja i współczesność 205 Julian Tuwim, Dziesięciolecie (fragm.) 205 Zakopane stolicą artystów 206 Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej 206 Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Na Skalnym Podhalu (fragm.) 207 Artysta i sztuka w epoce Młodej Polski. Pytania i zadania 210 VIII. Język. Styl 212 Styl artystyczny 212 Środki stylistyczne 212 Bolesław Prus, Lalka (fragm.) 213 Maria Konopnicka, Kubek 214 Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach 214 Styl artystyczny. Pytania i zadania 215 IX. Młoda Polska 216 Różnorodność poetyckich możliwości 216 Impresjonizm 216 Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym) 218 Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Anioł Pański (fragm.) 219 Symbolizm 220 Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach 220 Arthur Rimbaud, Statek pijany (fragm.) 221 Ekspresjonizm 222 Jan Kasprowicz, Dies irae (fragm.) 223 Franciszkanizm i klasycyzm 225 Jan Kasprowicz, [Rozmiłowała się ma dusza] 226 Jan Kasprowicz, [Przestałem się wadzić z Bogiem] 227 Jan Kasprowicz, [Rzadko na moich wargach] (fragm.) 227 Leopold Staff, Przedśpiew 228 Różnorodność poetyckich możliwości. Pytania i zadania 229 Dramat naturalistyczny 231 Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej (fragm.) 231 Dramat naturalistyczny. Pytania i zadania 235 Dramat narodowy i symboliczny 236 Stanisław Wyspiański, [I ciągle widzę ich twarze] 238 8

9 Spis treści Stanisław Wyspiański, Wesele (fragm.) [Scenografia] 238 Realizm i symbole w Weselu 240 Tadeusz Żeleński (Boy), Plotka o Weselu (fragm.) 241 Chłopomania 243 Stanisław Wyspiański, Wesele (fragm.) 243 Narodowy rachunek sumienia 246 Stanisław Wyspiański, Wesele (fragm.) 246 Stanisław Wyspiański, Wesele (fragm.) [Chocholi taniec] 249 Tradycja i współczesność 251 Sławomir Mrożek, Tango (fragm.) 251 Andrzej Werner, Wesele na ekranie 253 Dramat narodowy i symboliczny. Pytania i zadania 254 Inspiracje powieści młodopolskiej 257 Naturalizm i impresjonizm 257 Władysław Stanisław Reymont, Chłopi (fragm.) 258 Epopeja chłopska 263 Władysław Stanisław Reymont, Chłopi (fragm.) 264 Tradycja i współczesność 268 Wiesław Myśliwski, Kamień na kamieniu (fragm.) 268 Inspiracje powieści młodopolskiej. Pytania i zadania 269 Bohater prozy młodopolskiej 271 Stefan Żeromski, Rozdzióbią nas kruki, wrony... (fragm.) 272 Etyka obowiązku 274 Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni (fragm.) 275 Wenus z Milo 275 Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni (fragm.) 277 Mrzonki 277 Kompozycja powieści 279 Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni (fragm.) 279 Przyjdź 279 Tragizm wyboru 280 Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni (fragm.) 281 Rozdarta sosna 281 Symbolika Jądra ciemności 284 Joseph Conrad, Jądro ciemności (fragm.) 285 Tradycja i współczesność 289 Leszek Prorok, Inicjacje Conradowskie (fragm.) 289 Bohater prozy młodopolskiej. Pytania i zadania 291 9

10 SPIS TREŚCI X. Język 294 Terytorialne zróżnicowanie języka 294 Społeczne zróżnicowanie języka 295 Rodzaje stylizacji językowej 296 Henryk Sienkiewicz, Potop (fragm.) 296 Stanisław Wyspiański, Wesele (fragm.) 297 Józef Tischner, Historia filozofii po góralsku (fragm.) 297 Rodzaje stylizacji językowej. Pytania i zadania 299 Indeks osób 300 Indeks pojęć

11 Wstęp WSTĘP Druga część podręcznika do nauki języka polskiego, napisana w odpowiedzi na potrzeby uczniów, podejmujących edukację w trzyletnim technikum uzupełniającym lub w dwuletnim liceum uzupełniającym na podbudowie szkoły zasadniczej, obejmuje, podobnie jak pierwsza część, kształcenie językowe, literackie i kulturowe. Podręcznik jest zgodny z Programem nauczania języka polskiego w dwuletnim uzupełniającym liceum ogólnokształcącym lub trzyletnim technikum uzupełniającym po zasadniczej szkole zawodowej i został dopuszczony do użytku szkolnego przez Ministra Edukacji Narodowej i Sportu oraz wpisany do wykazu programów szkolnych przeznaczonych do kształcenia ogólnego języka polskiego (w zakresie podstawowym i rozszerzonym) pod numerem DKOS /04. Założeniem zarówno programu, jak i podręcznika jest kształtowanie przede wszystkim umiejętności, dzięki którym uczniowie mogą odnaleźć się w świecie współczesnym. Szeroki wybór tekstów zamieszczonych w drugiej części podręcznika prezentuje literaturę od romantyzmu do Młodej Polski. Trzecia część obejmie problemy literackie, językowe i kulturowe XX wieku aż do współczesności. Nauczyciel, pracując z uczniem, rozpozna jego potrzeby i zorganizuje kształcenie tak, aby wykorzystać zawartą w podręczniku literaturę. Została ona wzbogacona ilustracjami dopełniającymi słowo, ponieważ nauczanie przedmiotu, jakim jest język polski, nie ogranicza się tylko do wiedzy o języku i literaturze, ale sięgać musi również do innych dziedzin sztuki i nauki. Podręcznik proponuje obszerne fragmenty tekstów dotyczących różnych zjawisk związanych z epoką oraz prezentuje zagadnienia, których znajomość przez ucznia jest konieczna. Znakiem graficznym ( ) wyróżniono teksty i umiejętności na poziomie rozszerzonym. Utwory literackie zostały wybrane tak, aby prezentowały różne formy, gatunki i rodzaje, dzięki czemu mogą służyć jako wzór do pisania własnych wypowiedzi. Istotnym wyznacznikiem wyboru tekstów kultury była również ich wartość moralna i estetyczna. Czytając i porównując utwory, omówienia i komentarze, uczeń oceni ich wartość. W ten sposób pozna siebie, określi swoje miejsce we współczesnej rzeczywistości. Realizując program nauczania, nauczyciel wraz z uczniem dokona wyboru tekstu, który stanie się punktem odniesienia dla problemu omawianego na zajęciach. Inne lektury pozostaną komentarzem, mogą być wykorzystane w pracy samodzielnej. Przy omawianiu zagadnień językowych wykorzystane zostały teksty literackie, co sprzyja utrwaleniu wiedzy i kształtowaniu umiejętności, ponieważ te same treści są analizowane w różny sposób. 11

12 WSTĘP Istotne jest, aby uświadomić sobie, że kultura to ciągłość tradycji, z której korzystamy i którą współtworzymy. W każdej też epoce poszukujemy odpowiedzi na interesujące nas pytania. Podręcznik do nauki języka polskiego jest rodzajem przewodnika po krainie literatury, języka i kultury. Dlatego w podrozdziałach tej książki znajdują się krótkie komentarze, które mam nadzieję ułatwią pracę, ukierunkują lekturę, wyznaczą drogę w literackiej przestrzeni. W podręczniku prezentowany jest także wybór tekstów z objaśnieniami oraz omówienia, które pomogą poznać zdanie innych i podjąć dyskusję. Celem nadrzędnym niniejszej pracy jest kształtowanie wartości ważnych dla człowieka, jak również przygotowanie uczniów do egzaminów zewnętrznych. Umiejętne korzystanie z podręcznika i wykonanie ćwiczeń pozwoli zdobyć wiedzę, samodzielność, rozwinąć własne zdolności i zainteresowania, co sprawi, że matura nie będzie trudna i przyniesie satysfakcję z poczucia dobrze wykonanej pracy, która zaprocentuje w dalszej nauce i w życiu. Autorka 12

13 Nowy bohater literacki I. ROMANTYZM Nazwa romantyzm jest zarówno określeniem epoki, jak i prądu umysłowego. Okres ten przeciwstawiano racjonalizmowi oświecenia. Dostrzegano w romantyzmie wartość indywidualizmu. Na romantyków oddziaływała także filozofia twórcy sentymentalizmu Jeana Jacquesa Rousseau [żana żaka ruso], który docenił rolę uczucia i natury. W Europie już w XVIII wieku pojawiły się zwiastuny nowej epoki, np. w Niemczech ruch burzy i naporu, który podkreślał znaczenie natury i intuicji. Postulował odrzucenie obcych wzorów i poszukiwanie własnej tożsamości, której źródłem miała być kultura ludowa. Ważnym dziełem stała się powieść jednego z przedstawicieli prądu burzy i naporu Johanna Wolfganga Goethego [getego] Cierpienia młodego Wertera (1774), która proponowała spojrzenie na świat przez pryzmat emocji oraz podkreślała wartość młodości i buntu wobec zastanych form. Romantyzm kształtowały wydarzenia historyczne, które wstrząsnęły Europą: rewolucja francuska (1789), wojny napoleońskie obejmujące cały kontynent. Dawny porządek został zburzony, zanegowano przekonanie o możliwościach ludzkiego rozumu, dlatego szukano innych sposobów poznawania świata. W epoce romantyzmu nie oddzielano filozofii od sztuki, romantyczny poeta mocą intuicji, wyobraźni docierał w miejsca, których dotąd nie poznano, tam gdzie graniczą Stwórca i natura, jak pisał Mickiewicz w Improwizacji z III części Dziadów. Na początku XIX wieku idee romantyzmu pojawiają się w poezji angielskiej i w filozofii niemieckiej. Dużą rolę w kształtowaniu nowej myśli odegrał August Wilhelm Schlegel [szlegel], który zajmował się problematyką dramatu. Romantycy, odrzuciwszy klasyczne reguły, znaleźli nowy sposób tworzenia. Chętnie nawiązywali do twórczości Williama Szekspira ( ), powołując się na słowa Hamleta: Więcej jest rzeczy na ziemi i w niebie, Niż się ich śniło waszym filozofom 1. W Polsce za datę romantycznego przełomu uważa się rok 1822, w którym Adam Mickiewicz wydał pierwszy tom swoich Poezji, koniec zaś wyznacza klęska powstania styczniowego ( ). 1 William Szekspir, Hamlet, przełożył Józef Paszkowski, Warszawa 1958, akt I scena 5. 13

14 ROMANTYZM Nowy bohater literacki Romantyzm ukształtował nowy typ bohatera. Łączyło się to zwłaszcza z pojmowaniem indywidualizmu jako szczególnej wartości. Bohater romantyczny był obdarzony niezwykłą wrażliwością, zawsze nieprzeciętny, często samotny i cierpiący z powodu niezrozumienia u innych. Cenił nade wszystko wolność, chciał rzeczy wielkich, buntował się przeciw złu, dlatego był skłócony ze światem. Takiego bohatera wprowadził do swojej powieści poetyckiej George Gordon Byron [bajron], angielski poeta, którego życie otoczyła legenda. Twórcy polskiego romantyzmu wykreowali postać pełną sprzecznych uczuć, obcą wśród świata. Bohater tytułowy dramatu Juliusza Słowackiego Kordian, nosi imię utworzone od łacińskiego wyrazu cor, cordis oznaczającego serce. Imię określa charakter postaci. Ze zdwojoną siłą bohater przeżywa pogardę dla zwykłego życia, ma wiele pragnień. Rozmyśla, nękają go wątpliwości, szarpią sprzeczności, nie znajduje jednak odpowiedzi na pytania, które go dręczą, usiłuje popełnić samobójstwo. George Gordon Byron ( ) angielski poeta epoki romantyzmu. Wywodził się z arystokracji, przysługiwał mu tytuł lorda. W 1809 roku odbył podróż na Wschód, której plonem był poemat Wędrówki Childe Harolda [czytaj: czajld ]. Tworzył powieści poetyckie, jedną z nich (wydaną w 1813 r.), pt. Giaur, przełożył na język polski Adam Mickiewicz. Gdy Byron dowiedział się, że Grecy walczą o wolność, wyruszył do Grecji, aby wziąć udział w powstaniu przeciw Turkom. Tam zmarł na malarię. George Gordon Byron, Giaur (fragm.) Kto tam grzmi konno po skalistej drodze? Wygięty naprzód, na wiatr puścił wodze, Kopyt tętenty jak grzmoty po grzmotach Wciąż budzą echa drzemiące po grotach. Koń jak kruk czarny, a po bokach piana, Jak gdyby świeżo z morza zszumowana. Wieczór już uśpił fale morskich toni, Ale nie serce tej dzikiej pogoni. Groźnie na jutro niebo się zachmurza, 14

15 Nowy bohater literacki Ale groźniejsza w sercu Giaura burza. Nie znam cię, rodu twego nienawidzę, Ale w twych licach takie rysy widzę, Które w pamięci kiedy raz się wrażą, Z czasem się lepiej werzną, lecz nie zmażą. Tyś młody, blady, lecz namiętne bole Gorzały długo na twym smagłym czole. [...] I długo w uchu huk kopyt słyszałem Czarnego konia lecącego cwałem. Spiął ostrogami, wbiegł na wierzch opoki Ocieniającej głębinę zatoki, Obleciał wkoło, znowu na dół gonił, Skałą od moich oczu się zasłonił. Zgadłem, dlaczego; temu, co ucieka; Jest obrzydliwą źrenica człowieka; On najpiękniejsze na niebiosach gwiazdy Klnie, że zdradzają ścieżki jego jazdy. Zbiegając z góry, nim konia nawrócił, Spojrzenie straszne jak ostatnie rzucił. [...] Sześć lat minęło, jak przybył w te strony. Wszedł do klasztoru, czy światem znudzony, Czy za grzech jakiś pokutę odprawia, Ale przed nikim grzechu nie objawia.[...] Spod mnichowskiego czarnego kaptura Świeci jak z grobu źrenica ponura, Czasem z ukosa błyskawicę ciśnie I całą burzą dawnych lat zabłyśnie; Barwa tych oczu co chwila się mieni. Chcą ją uważać widzowie zdziwieni I wnet uczują ten urok spojrzenia Wymowny, trudny do wypowiedzenia, Cechę umysłu, co niezgięty w dumie Zna swoją wyższość i pokazać umie. [...] Przełożył Adam Mickiewicz 15

16 ROMANTYZM Powieść poetycka ukształtowany w okresie romantyzmu gatunek, łączący elementy liryki i epiki. Rozbudowany wierszowany utwór, w którym narrator opowiada o losach bohatera, ujawnia własne przeżycia i komentuje działania postaci. Zdarzenia przedstawione są fragmentarycznie, chronologia zostaje zaburzona, co podkreśla tajemniczość postaci. Na podstawie Słownika terminów literackich pod redakcją Janusza Sławińskiego Werteryzm Juliusz Słowacki zob. s. 36. Juliusz Słowacki, Kordian (fragm.) Akt I scena I Kordian, młody 15-letni chłopiec, leży pod wielką lipą na wiejskim dziedzińcu, Grzegorz, stary sługa, nieco opodal czyści broń myśliwską. Z jednej strony widać dom wiejski, z drugiej ogród... za ogrodzeniem dziedzińca staw, pola i lasy sosnowe. Kordian zadumany Zabił się młody 1... Zrazu jakaś trwoga Kładła mi w usta potępienie czynu, Była to dla mnie posępna przestroga, Abym wnet gasił myśli zapalone; Dziś gardzę głupią ostrożnością gminu, Gardzę przestrogą, zapalam się, płonę, Jak kwiat liściami w niebo otwartemi Chwytam powietrze, pożeram wrażenia. Myśl Boga z tworów wyczytuję ziemi I głazy pytam o iskrę płomienia. Ten staw odbite niebo w sobie czuje I myśli nieba błękitem. Ta cicha jesień, co drzew trzęsie szczytem, Co na drzewach liście truje I różom rozwiewa czoła. Podobna do śmierci anioła, Ciche wyrzekła słowa do drzew: Gińcie drzewa! 1 Zabił się młody Kordian rozmyśla o samobójczej śmierci przyjaciela; fragment może stanowić aluzję do samobójczej śmierci Ludwika Spitznagla, przyjaciela Słowackiego. 16

17 Zwiędły opadły. Myśl śmierci z przyrodzenia w duszę się przelewa Posępny, tęskny, pobladły, Patrzę na kwiatów skonanie I zdaje mi się, że mię wiatr rozwiewa. Cicho. Słyszę po łąkach trzód błędnych wołanie. Idą trzody po trawie chrzęszczącej od szronu I obracają głowy na niebo pobladłe, Jakby pytały nieba: Gdzie kwiaty opadłe? Gdzie są kwitnące maki po wstęgach zagonu? Cicho, odludnie, zimno... Z wiejskiego kościoła Dzwon wieczornych pacierzy dźwiękiem szklannym bije, Ze skrzepłych traw modlitwy żadnej nie wywoła, Ziemia się modlić będzie, gdy słońcem ożyje... Otom ja sam, jak drzewo zwarzone od kiści, Sto we mnie żądz, sto uczuć, sto uwiędłych liści; Ilekroć wiatr silniejszy wionie, zrywa tłumy. Celem uczuć zwiędnienie; głosem uczuć szumy Bez harmonii wyrazów... Niech grom we mnie wali! Niech w tłumie myśli jaką myśl wielką zapali... Boże! zdejm z mego serca jaskółczy niepokój, Daj życiu duszę i cel duszy wyprorokuj... Jedną myśl wielką roznieć, niechaj pali żarem, A stanę się tej myśli narzędziem, zegarem, Na twarzy ją pokażę, popchnę serca biciem, Rozdzwonię wyrazami i dokończę życiem. po chwili Jam się w miłość nieszczęsną całym sercem wsączył... Nowy bohater literacki Werteryzm model postawy bohatera literackiego o wybujałej uczuciowości, szczególnej wrażliwości, ze skłonnością do autorefleksji oraz patrzenia na świat przez pryzmat marzeń i poezji, niegodzącego się z zasadami, które panują w społeczeństwie. Pojęcie ukształtowało się na podstawie powieści w listach Goethego Cierpienia młodego Wertera i stało się wzorcem zachowań nie tylko bohaterów literackich. Na podstawie Słownika terminów literackich pod redakcją Janusza Sławińskiego 17

18 ROMANTYZM Johann Wolfgang Goethe ( ) wybitny poeta niemiecki, którego twórczość wywarła duży wpływ na literaturę europejską doby romantyzmu. Tworzył w epoce zwanej okresem burzy i naporu. W 1829 roku odwiedził go w Weimarze Adam Mickiewicz, który wysoko cenił niemieckiego poetę. Znaczące dla kultury europejskiej okazały się m.in. takie utwory Goethego, jak: Cierpienia młodego Wertera, Faust. Johann Wolfgang Goethe, Cierpienia młodego Wertera (fragm.) 4 maja 1771 r. O, jakże cieszę się, że wyjechałem! Powiesz, drogi przyjacielu, że niewdzięczne jest serce człowieka? [...] Ale wiem, że mi przebaczysz, bo czyż los nie uczynił wszystkiego, co mogłoby mnie udręczyć? Czyż wolno człowiekowi skarżyć się na losy swoje? Przyjacielu mój drogi, przyrzekam poprawę! Nie będę już, jak to czyniłem do tej pory, bezustannie przeżuwał owych nikłych zaprawdę przeciwności, jakie przyniosło mi przeznaczenie. Chcę używać tego, co mam przed sobą, a zapomnieć o tym, co było i przeminęło. Zaprawdę, masz słuszność, mój drogi: pośród ludzi mniej byłoby trosk, gdyby o, czemuż się tak dzieje gdyby nie wytężali całej wyobraźni na wywoływanie zjawy minionych cierpień, a raczej znosili obojętnie to, co niesie chwila bieżąca.[...] Powiedz, proszę cię, matce mojej, że dołożę wszelkich starań, by należycie załatwić jej sprawy i rychło doniosę o wszystkim. [...] Jest mi tutaj zresztą bardzo dobrze. Samotność to balsam nieoceniony dla mego skołatanego serca. Miejscowość, gdzie przebywam, to raj prawdziwy, a wiosna tu w pełni uroczych ponęt swych i rozkwitu. 16 czerwca Jakże jest naiwna przy całym swym rozumie, jakże dobra, mimo stałości charakteru, jakże spokojna jest jej dusza, mimo ożywienia i ustawicznej ruchliwości! Wszystko, co o niej piszę, to czcza gadanina, to same abstrakcje, niezdolne oddać ni jednego rysu jej istoty. Innym razem nie, nie innym razem, teraz ci muszę opowiedzieć wszystko. Gdybym zaniechał, nie stałoby się to już nigdy. Prawdę mówiąc, od chwili rozpoczęcia tego listu, już trzy razy miałem ochotę rzucić pióro, kazać osiodłać konia i jechać. Przysięgłem sobie mianowicie, że przed południem nie pojadę do niej i oto teraz, co chwila zbliżam się do okna, by zobaczyć, czy słońce jeszcze wysoko... Nie mogłem się przezwyciężyć, musiałem być u niej. Wróciłem już teraz, zabieram się do swej skromnej wieczerzy i do pisania do ciebie. O, jakąż mi to sprawia rozkosz patrzeć na nią, krzątającą się pośród miłych, żwawych dzieciaków, pośród ośmiorga rodzeństwa, jakie posiada!...[...] 18

19 19 Nowy bohater literacki 30 listopada [...] O Boże! Łzy mi się cisną do oczu! Stworzyłeś człowieka tak biednym i opuszczonym, po cóż mu tedy przydałeś jeszcze bliźnich, którzy okradają go z tego ubóstwa, z tej odrobiny zaufania, jakie żywi ku tobie, o Boże miłości! Czymże jest bowiem wiara w moc leczniczą jakiegoś korzonka, jakichś tam łez winorośli, jeśli nie zaufaniem, że tchnąłeś we wszystko, coś stworzył wokół, siłę leczniczą i ukojną, których nam tak bardzo i tak ciągle potrzeba? Ojcze nieznany! Ojcze, któryś mieszkał zawsze w duszy mojej, a teraz jeno odwróciłeś ode mnie oblicze... zawołaj mnie, każ mi przyjść do siebie! nie milcz dłużej, milczenia bowiem twojego nie usłyszy dusza moja i nie wstrzyma się. Czyżby człowiek-ojciec mógł trwać dalej w gniewie, gdyby mu rzucił się na szyję niespodziewanie przybyły syn i zawołał: Wróciłem, ojcze mój! Nie gniewaj się, że przerwałem wędrówkę, w której dłużej wytrwać miałem wedle woli twojej. Świat jest cały jednaki, wszędzie jest praca, trud i nagroda, zapłata i radość, ale cóż mi z tego? Dobrze mi tam, gdzie ty jesteś i w obliczu twoim chcę cierpieć i radować się... Czyż ty, drogi ojcze niebieski, mógłbyś odprawić z niczym syna swego? Przełożył Franciszek Mirandola Nowy bohater literacki. Pytania i zadania Bajronizm George Gordon Byron, Giaur (fragm.) 1. Kto opowiada historię Giaura? Wyszukaj komentarze do postępowania postaci. 2. Jak ukazany jest bohater? Określ jego cechy. 3. Czego dowiadujemy się o bohaterze, co jest dla niego największą wartością? 4. Zdefiniuj pojęcie bajronizm na podstawie utworu i informacji o autorze. 5. Uzasadnij na podstawie Giaura, że powieść poetycka służyła dobrze idei romantyzmu. Werteryzm Juliusz Słowacki, Kordian (fragm.) 1. Jakie refleksje snuje Kordian? 2. Czego pragnie w życiu? 3. Wyszukaj sprzeczności w jego wypowiedzi, o czym one świadczą? 4. Opisz postawę Kordiana, analizując podany fragment. Johann Wolfgang Goethe, Cierpienia młodego Wertera (fragm.) 1. Wskaż i nazwij stany uczuciowe, które przeżywa bohater. 2. Co fascynuje Wertera w Lotcie? 3. Z czym nie może pogodzić się bohater?