przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej

Transkrypt

1

2 przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej Warszawa 2013

3

4 Spis treści Spis treści Wykaz skrótów... 9 Wstęp Krzysztof Amielańczyk Iniuria. Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej w prawie rzymskim 15 (Iniuria. Some remarks about the offence of violation of bodily integrity in Roman law Summary) Arkadiusz Bereza Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej w dawnej Polsce 32 (Offences against dignity and bodily integrity in early Poland Summary) Grzegorz Smyk Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności osobistej w prawie karnym II Rzeczypospolitej 51 (The offences against dignity and bodily integrity in the penal law of the II Polish Republic Summary) Marek Kulik Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej w wybranych państwach europejskich 65 (Offences against dignity and bodily integrity in chosen European countries Summary)

5 Spis treści Wiaczesław Nawrocki, Mikołaj Seńko Przesłanki kryminalizacji zniesławienia na Ukrainie 95 (The conditions for criminalising defamation in Ukraine Summary) Joanna Piórkowska Flieger Odpowiedzialność karna za przestępstwo zniesławienia (art. 212 k.k.) 119 (Criminal liability for the offence of defamation (art. 212 of the Polish penal code) Summary) Ryszard A. Stefański Zniewaga: pojęcie i kryteria 147 (Insult, term and criteria Summary) Marek Mozgawa Uwagi na temat przestępstwa naruszenia nietykalności cielesnej (art. 217 k.k.) 164 (Some remarks about the offence of violation of bodily integrity (art. 217 of the Polish penal code) Summary) Patrycja Kozłowska Kalisz Typy zmodyfikowane przestępstw przeciwko czci i nietykalności cielesnej (zarys problematyki) 203 (Modified types of offences against dignity and bodily integrity (outline of the problem) Summary) Wiesław Kozielewicz Odpowiedzialność sędziego za sformułowania zawarte w uzasadnieniu orzeczenia 235 (The responsibility of the judge for expressions used in the reasons for judgement Summary) Jacek Sobczak Kontratyp dozwolonej krytyki 250 (Justification of admissible criticism Summary)

6 Spis treści Katarzyna Dudka Procesowa problematyka przestępstw przeciwko czci i nietykalności cielesnej 313 (Procedural aspects of offences against dignity and bodily integrity Summary) Blanka J. Stefańska Ujawnienie zatartego skazania a przestępstwo zniesławienia 331 (Disclosure of erased conviction and the offence of defamation Summary) Marek Marczewski Obraz statystyczny przestępstw przeciwko czci i nietykalności cielesnej 344 (The statistical picture of offences against dignity and bodily integrity Summary) Agnieszka Szczekala Ochrona czci w prawie cywilnym (wybrane zagadnienia) 360 (Protection of dignity in civil law (chosen aspects) Summary) Magdalena Budyn Kulik Psychologiczne mechanizmy powstawania plotki 385 (Psychological mechanisms of gossip creation Summary) Iwona Anna Wieleba Kilka uwag o godności pracowniczej 406 (Some remarks about worker s dignity Summary)

7

8 Wykaz skrótów Wykaz skrótów Akty prawne EKPC europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) k.p. ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) k.p.a. ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz z późn. zm.) k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) k.p.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) k.r.o. ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 788 z późn. zm.) k.w. ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275 z późn. zm.) 9

9 Wykaz skrótów pr. aut. pr. pr. p.u.s.p. StGB StPO ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.) ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24 z późn. zm.) ustawa dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz z późn. zm.) Straf gesetz buch Strafprozessordnung Periodyki Annales UMCS Annales Universitatis Mariae Curie Skłodowska AUWr. Acta Universitatis Wratislaviensis Biul. PK Biuletyn Prawa Karnego Biul. SAKa Biuletyn Sądu Apelacyjnego w Katowicach i sądów okręgowych apelacji katowickiej Biul. SN Biuletyn Informacyjny Sądu Najwyższego CPH Czasopismo Prawno Historyczne Cz.PKiNP Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych Dz. U. Dziennik Ustaw Dz. U. RP Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej ( ) GSP Gdańskie Studia Prawnicze KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego KZS Krakowskie Zeszyty Sądowe. Biuletyn Sądu Apelacyjnego w Krakowie w sprawach karnych M. Praw. Monitor Prawniczy NP Nowe Prawo OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna OSNCK Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna i Izba Karna OSN(K) Orzeczenia Sądu Najwyższego (Izba Karna) OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa OSNP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych 10

10 Wykaz skrótów OSNPG OSNSD OSNwSK OSP OSPiKA OTK-A Pal. PiP PiZS PnD PPH Prok. i Pr. Prok. i Pr.-wkł. PS PUG RPEiS RPiE SI St.Pr.PiPSp. TPP TR WPP Zb. Orz. ZNIBPS ZNUJ ZOIK Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Wydawnictwo Prokuratury Generalnej Orzecznictwo Sądu Najwyższego w sprawach dyscyplinarnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego; zbiór urzędowy, Seria A Palestra Państwo i Prawo Praca i Zabezpieczenie Społeczne Paragraf na drodze. Prawne i kryminalistyczne problemy ruchu drogowego Przegląd Prawa Handlowego Prokuratura i Prawo Prokuratura i Prawo wkładka Przegląd Sądowy Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Ruch Prawniczy i Ekonomiczny Studia Iuridica Studia z zakresu prawa pracy i polityki społecznej Transformacje Prawa Prywatnego Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis Wojskowy Przegląd Prawniczy Zbiór Orzecznictwa Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Zbiór Orzeczeń Izby Karnej Sądu Najwyższego Inne BSE ETPC LEX Biuro Studiów i Ekspertyz Europejski Trybunał Praw Człowieka System Informacji Prawnej LEX 11

11 Wykaz skrótów NSA NSW OGH SA SN SR TK UKSW WSA Naczelny Sąd Administracyjny Najwyższy Sąd Wojskowy Obergerichtshoff (austriacki Sąd Najwyższy) Sąd Apelacyjny Sąd Najwyższy Sąd Rejonowy Trybunał Konstytucyjny Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Wojewódzki Sąd Administracyjny 12

12 Wstęp Wstęp 10 grudnia 2012 r. w Lublinie odbyła się konferencja naukowa pt. Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej, zorganizowana przez Katedrę Prawa Karnego Porównawczego Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie w ramach IV Lubelskiego Seminarium Karnistycznego. W niniejszej książce prezentowane są naukowe rezultaty tej konferencji. W pierwszej części konferencji obradom przewodniczył sędzia Sądu Najwyższego Wiesław Kozielewicz, a zaprezentowane zostały następujące referaty: prof. dr. hab. Krzysztofa Amielańczyka (UMCS Lublin) pt. «Iniuria». Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej w prawie rzymskim ; dr. hab. Arkadiusza Berezy (UMCS Lublin) pt. Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej w dawnej Polsce ; dr. hab. Grzegorza Smyka (UMCS Lublin) pt. Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej w prawie karnym II Rzeczypospolitej ; dr. Marka Kulika (UMCS Lublin) pt. Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej w wybranych państwach europejskich oraz prof. dr. hab. Wiaczesława Nawrockiego i dr. Mikołaja Seńko (Lwowski Państwowy Uniwersytet Spraw Wewnętrznych) pt. Przesłanki kryminalizacji zniesławienia na Ukrainie. W drugiej części konferencji obradom przewodniczył Prokurator Prokuratury Generalnej Jacek Radoniewicz, a referaty wygłosili: dr Joanna Piórkowska Flieger (UMCS Lublin) pt. Odpowiedzialność karna za przestępstwo zniesławienia (art. 212 k.k.) ; prof. dr hab. Ryszard A. Stefański (Uczelnia Łazarskiego Warszawa) pt. Zniewaga: pojęcie i kryteria ; prof. dr hab. Marek Mozgawa (UMCS Lublin) pt. Uwagi na temat przestępstwa naruszenia nietykalności cielesnej (art. 217 k.k.) ; dr Patrycja Kozłowska Kalisz (UMCS Lublin) pt. Typy zmodyfikowane przestępstw przeciwko czci i nietykalności cielesnej (zarys problematyki). 13

13 Wstęp W trzeciej części seminarium obradom przewodniczył prof. dr hab. Wiaczesław Nawrocki (Lwowski Państwowy Uniwersytet Spraw Wewnętrznych), a przedstawiono następujące wystąpienia: sędziego SN Wiesława Kozielewicza pt. Odpowiedzialność sędziego za sformułowania zawarte w uzasadnieniu orzeczenia ; sędziego SN, prof. dr. hab. Jacka Sobczaka (SWPS Warszawa) pt. Kontratyp dozwolonej krytyki ; dr hab. prof. Katarzyny Dudki (UMCS Lublin) pt. Procesowa problematyka przestępstw przeciwko czci i nietykalności cielesnej ; Blanki Stefańskiej (adw. Warszawa) pt. Ujawnienie zatartego skazania a przestępstwo zniesławienia. W czwartej, ostatniej części seminarium obradom przewodniczył sędzia SN Jacek Sobczak, a zaprezentowano następujące wystąpienia: dr. Marka Marczewskiego (IWS Warszawa) pt. Obraz statystyczny przestępstw przeciwko czci i nietykalności cielesnej, dr Agnieszki Szczekali (UMCS Lublin) pt. Ochrona czci w prawie cywilnym (wybrane zagadnienia) ; dr Magdaleny Budyn Kulik (UMCS Lublin) pt. Psychologiczne mechanizmy powstawania plotki oraz dr Iwony Wieleby (UMCS Lublin) pt. Kilka uwag o godności pracowniczej. Przedstawione referaty podkreśliły wielopłaszczyznowość podniesionej problematyki, jak również złożoność zagadnień, które pojawiają się zarówno w procesie analizy dogmatycznej poszczególnych problemów, jak i w praktycznym stosowaniu prawa. Wolno mi sądzić, że konferencja była dobrą płaszczyzną do wymiany poglądów dotyczących zróżnicowanych aspektów ochrony czci i nietykalności cielesnej. Oczywiście z uwagi na ramy czasowe seminarium nie było możliwe poruszenie wszystkich zagadnień związanych z jego tematem, jednakże przedstawione (i opublikowane) referaty być może staną się bodźcem dla dalszej jeszcze głębszej analizy poszczególnych problemów (zarówno w ujęciu czysto teoretycznym, jak i empirycznym). Jak przy każdym kolejnym wydaniu materiałów konferencyjnych, żywię nadzieję, że i to (czwarte już) wzbudzi nie mniejsze zainteresowanie Czytelników niż poprzednie. Mogę jedynie obiecać, że temat kolejnego (piątego) Lubelskiego Seminarium Karnistycznego, zaplanowanego na grudzień 2013 r., będzie nie mniej interesujący niż poprzednie. Prof. dr hab. Marek Mozgawa 14

14 Iniuria. Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej w prawie rzymskim Krzysztof Amielańczyk Iniuria. Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej w prawie rzymskim 1. Iniuria (zniewaga). Uwagi ogólne Iniuria w prawie rzymskim uważana była zarówno za delikt prawa prywatnego, jak i przestępstwo prawa publicznego crimen. Rodziła zarówno prywatnoprawne, jak i publicznoprawne konsekwencje. Trzeba na wstępie zaznaczyć, że Rzymianie nie stworzyli osobnego systemu ius poenale czy ius criminale 1. Potrzeby wyodrębnienia prawa karnego z rzymskiego ius nie widzieli przede wszystkim sami juryści 2, którzy niewiele miejsca poświęcali dyskusji na temat instytucji, które dziś składają się na system prawa karnego 3. Wyjątkiem jednak zdają się być te konstrukcje przestępstw, które poza prawem publicznym miały także bliższy lub dalszy związek z ulubionym przez iuris prudentes prawem prywatnym. Oprócz problematyki: s.c. Silanianum dotyczącej odpowiedzialności niewolników z tytułu niepodjęcia należytej obrony ich pana w sytuacji zagrożenia jego 1 Por. A. Wiliński, Das römische Recht. Geschichte und Grundbegriff des Privatrechts mit einem Anhang über Strafrecht, Leipzig 1966, s L. Garofalo, Pojęcia i żywotność rzymskiego prawa karnego, Zeszyty Prawnicze UKSW 2003, nr 3.1, s. 17; M. Kuryłowicz, Ustawodawstwo rzymskie w sprawach karnych, Annales UMCS 1988, t. 35, s Najlepsze wyobrażenie o proporcjach daje tekst Digestów Justyniana. Składa się on z 50 ksiąg, a prawa karnego dotyczą tylko 2 księgi (47 i 48), tzw. libri terribiles ( odstraszające księgi ). Por. M. Kuryłowicz, Libri terribiles. Z historii rzymskiego prawa karnego (w:) W kręgu teorii i praktyki prawa karnego. Księga poświęcona pamięci Profesora Andrzeja Wąska, pod red. L. Leszczyńskiego, E. Skrętowicza, Z. Hołdy, Lublin 2005, s. 745 i n. W nieco korzystniejszych proporcjach prawo karne reprezentowane jest w Kodeksie Teodozjańskim i Kodeksie Justyniana (po jednej księdze na 12 ksiąg całości). 15

15 Krzysztof Amielańczyk życia (D. 29, 5) 4, przestępstwa fałszerstwa falsum, zawierającego w sobie fałszerstwo testamentów, dokumentów, monet, a także miar i wag (D. 48, 10) 5, konfiskaty majątku osób skazanych i tych, które popełniły samobójstwo (D. 48, 20 21) 6, przestępstwa kradzieży (D. 47, 2) 7 oraz odpowiedzialności za zabicie lub zranienie cudzego niewolnika lub zwierzęcia, jak też zniszczenie cudzej rzeczy rozpatrywanej na gruncie lex Aquilia (D. 9, 2) 8, przedmiotem szczególnego zainteresowania jurysprudencji stała się także tytułowa iniuria (D. 47, 10) 9. Iniuria w najdawniejszym prawie rzymskim miała dość niejasno określone granice i oznaczała, być może, nawet tyle co szeroko rozumiane: bezprawie, naruszenie prawa, a więc przeciwieństwo ius. Oczywiście nie każdy czyn bezprawny określany był jako iniuria, jednak stanowiły ją dość liczne i czasami dalekie od wzajemnego podobieństwa czyny sprowadzające się do naruszenia zarówno sfery nietykalności cielesnej, jak i sfery nietykalności mienia chronionej przez prawo osoby. W prawie archaicznym nie wszystkie one musiały prowadzić do naruszenia czci (godności) człowieka. Nie wszystkie więc stanowiły zniewagę, nie wszystkie znieważały ofiarę przestępstwa. Iniuria ewoluowała jednak w kierunku przy- 4 Problematyka dotycząca s.c. Silanianum, choć w zasadzie ma charakter prawnokarny, przez kompilatorów justyniańskich zamieszczona została w Digestach pod tytułem: De senatus consulto Silaniano et Claudiano: quorum testamenta ne aperiantur (D. 29, 5), w Kodeksie Justyniana pod tytułem: De his quibus ut indignis auferuntur et ad senatus consultum Silanianum (C. 6, 35). Uchwale osobny komentarz poświęcił Paulus: Ad senatus consultum Silanianum (P.S. 3, 5). Por. np. E. Loska, Obowiązek niewolników obrony swojego właściciela, Zeszyty Prawnicze UKSW 2004, z. 4.1, s Por. np. M. Kuryłowicz, Ustawodawstwo rzymskie w sprawie fałszywych miar i wag, Folia Societatis Lublinensis 1991, 33, Hum. 1 2, s. 73 i n. 6 Por. np. J. Rominkiewicz, Samobójstwo w prawie rzymskim, AUWr. No 2616, Prawo CCLXXXVIII, Wrocław 2004, s Por. np. K. Amielańczyk, Plagium. Od deliktu kradzieży do przestępstwa karnego uprowadzenia niewolnika w prawie rzymskim, GSP 2012, t. 27, s Por. artykuł P. Święcickiej, Uprawniona reakcja na czyn niedozwolony w starożytnym Rzymie na przykładzie bezprawnego spowodowania szkody na mieniu. Szkic historyczny (w:) Leges sapere. Studia i prace dedykowane Profesorowi Januszowi Sondlowi w pięćdziesiątą rocznicę pracy naukowej, pod red. W. Uruszczaka, P. Święcickiej, A. Kremera, Kraków 2008, s Różne aspekty rzymskiej iniurii przedstawiali m.in.: A. Koch, Ewolucja deliktu iniuria w prawie rzymskim epoki republikańskiej, CPH 1967, t. 19, nr 2, s. 51 i n.; P. Birks, The early History of Iniuria, TR 1969, t. 37, s. 163 i n.; A. Watson, Personal Injurie in the XII Tables, TR 1975, t. 43, s. 213 i n.; J. Plescia, The Development of «iniuria», Labeo 1977, t. 23, s. 271 i n.; A. Völkl, Die Verfolgung von Körperverletzungen im frühen römischen Recht, Wien Köln Graz 1984; M. Kuryłowicz, Paul. Dig. 47, 10, 26 i obyczajowo-prawne zagadnienia rzymskiej iniurii, Annales UMCS 1984, sec. G, t. 31, s. 275 i n.; tegoż, Ochrona nietykalności cielesnej we wczesnym prawie rzymskim. Uwagi w związku z książką Artura Völkl, CPH 1987, t. 39, nr 1, s. 197 i n.; E. Pólay, Iniuria Types in Roman Law, Budapest 1986; M. Balzarini, Ancora sulla «Lex Cornelia de iniuriis» e sulla repressione di talune modalità di diffamazione, Madrid

16 Iniuria. Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej w prawie rzymskim znania jej także wąskiego znaczenia jako czynu prowadzącego do ujmy na honorze, czyli infamii. Przedmiotem niniejszego krótkiego opracowania będzie historia przestępstwa iniurii w jednym tylko jego typologicznym wymiarze, który określić można umownie jako znieważające naruszenie nietykalności cielesnej. Taki zabieg uzasadniony jest koniecznością ograniczenia rozważań z uwagi na rozległość problematyki rzymskiej iniurii oraz potrzebą poszukiwania i ostatecznego wskazania historycznej genezy przestępstwa stypizowanego współcześnie w przepisie art. 217 k.k. Historia ta rozpoczyna się od Ustawy XII Tablic, kończy zaś na kodyfikacji Justyniana, która zaakceptowała rozwiązania przyjęte w edyktach pretorskich i lex Cornelia de iniuriis. 2. Uszkodzenie ciała, naruszenie nietykalności cielesnej oraz inne przykłady iniurii w Ustawie XII Tablic Na temat iniurii w najdawniejszym spisanym prawie rzymskim, tj. Ustawie XII Tablic, wiadomo stosunkowo dużo, dzięki zachowanym relacjom o kilku jej przepisach. Bogata jest także w tym zakresie literatura 10. Przepisy te zostaną przedstawione ze szczególnym uwzględnieniem tych unormowań, które mogłyby składać się na najdawniejszy typ przestępstwa naruszenia nietykalności cielesnej. Przyznać trzeba jednak, że analiza zrekonstruowanej Ustawy XII Tablic musi być obarczona dodatkowym ryzykiem popełnienia błędu. Nie ma bowiem pewności, czy wszystkie odtworzone normy rzeczywiście znajdowały się w ustawie. Niektóre z nich, być może, są tylko efektem późniejszej historycznie interpretacji ustawy, która mogła zasadniczo zmienić jej treść. Oczywiste są również liczne braki w rekonstruowanym przez naukę tekście. W rezultacie uprawnione mogą być rozmaite koncepcje, w których wydłuża się lub skraca katalog czynów (stanów faktycznych) traktowanych jako iniuria w dobie Ustawy XII Tablic. W dużej mierze taka czy inna kwalifikacja tych czynów zależy od przyjęcia założenia, czy i na ile rzymski prawodawca porzucił już wówczas tradycyjne rozumienie iniuriae jako bezprawia oraz na ile świadomie przeprowadził już wówczas rozróżnienie na czyny wymierzone przeciwko życiu i zdrowiu i czyny wymierzone przeciwko czci i nietykalności cie- 10 Por. przede wszystkim: A. Watson, Personal Injurie, s. 213 i n.; E. Pólay, Iniuria, s. 3 i n.; A. Koch, Ewolucja deliktu iniuria, s. 54 i n. 17

17