Pojęcie i istota zjawiska autoplagiatu w twórczości naukowej

Transkrypt

1 JOANNA SIEŃCZYŁO-CHLABICZ JOANNA BANASIUK Pojęcie i istota zjawiska autoplagiatu w twórczości naukowej 1. Problematyka autoplagiatu dotyczy zarówno działalności naukowej, jak i innych dziedzin twórczości. W szczególności w muzyce krytycy dopatrują się częstego zjawiska autopowtórzenia. Przykładowo, C.W. Gluck w operze Orfeusz i Eurydyka przejął znaczne fragmenty wcześniej stworzonego przez siebie baletu Don Juan. Główny przedstawiciel muzyki barokowej, J.S. Bach, był uważany za króla autoplagiatu w baroku 1. Dziewięć z jedenastu części muzyki żałobnej stworzonej na pogrzeb przyjaciela kompozytora, księcia Leopolda z Koethen, ma tę samą warstwę muzyczną co Pasja według świętego Mateusza. Przedmiotem licznych dyskusji jest także wcześniejsze dzieło wokalno-instrumentalne J.S. Bacha, Pasja Janowa, której premiera odbyła się w 1724 r. Z nieznanych do końca przyczyn kompozytor opracował ją na nowo i w nowej formie utwór został zaprezentowany publiczności trzy lata po prawykonaniu. Wydaje się, że jednym z pierwszych przypadków sądowego stwierdzenia autoplagiatu była rozstrzygana przez amerykański sąd sprawa Gross v. Seligmann 2. Fotograf wykonał zdjęcie nagiej modelce, a następnie przeniósł prawa autorskie do dzieła. Dwa lata później sfotografował w identycznej pozie tę samą kobietę. Podmiot praw majątkowych do pierwszego zdjęcia zgłosił roszczenia z tytułu naruszenia praw autorskich i zarzucił twórcy popełnienie autoplagiatu. Zdaniem sądu, we wskazanym przypadku nie mamy do czynienia z prostym, dwukrotnym sfotografowaniem tej samej osoby, a twórca zdjęcia nie wykonał w drugim przypadku nowej fotografii. Sąd uznał, że wprawdzie znawca z dziedziny fotografii mógłby dopatrzyć się różnic między dwoma zdjęciami, jednakże zakres podobieństwa obu fotografii wynikający z wykorzystania tej samej pozy, modelki, światła i cienia spowodował, iż 1 M. Bisges: Das Selbstplagiat im Urheberrecht, UFITA nr 3/2008, s Wyrok Sądu Apelacyjnego, Second Circuit, z 10 III 1914, 212 F. 930, PAŃSTWO i PRAWO 3/2012

2 działanie pozwanego zostało zakwalifikowane jako duplikacja oryginalnego zdjęcia. Próbując wyjaśnić przyczyny popełniania autoplagiatu w twórczości naukowej, podkreśla się, że niektórzy autorzy nie są świadomi negatywnych konsekwencji powtórnego wykorzystania swojej twórczości bez wskazania pierwotnego źródła. Ponadto naukowcy przejawiają naturalne dążenie do przedstawienia swoich wyników badań jak najszerszej publiczności, tak aby zaistnieć w gronie specjalistów i jednocześnie powiększyć swój dorobek naukowy 3. Niekiedy twierdzi się nawet, że im więcej, tym lepiej 4. Z przeprowadzonych na początku XXI w. badań na Uniwersytecie Kalifornijskim w San Francisco wynika, że 75% wydawców i 94% autorów twierdzi, iż powtórna, zbyteczna publikacja (redundant publication) jest efektem presji uczelni wyższych, by publikować, oraz braku odpowiedniej reakcji ze strony wydawców, którzy nie podejmują skutecznych środków w celu zmniejszenia tego zjawiska i nie nakładają sankcji na autorów 5. Ponadto, zdaniem 70% twórców, na zjawisko autoplagiatu ma wpływ fakt, że reprezentatywni przedstawiciele środowisk akademickich nie potępili jednoznacznie takiego postępowania. W konsekwencji na pytanie, czy dopuszczalne jest opublikowanie jednego tekstu w dwóch czasopismach, 2/3 autorów odpowiedziało twierdząco, natomiast 69% wydawców było odmiennego zdania. Problematyka autoplagiatu w twórczości naukowej stała się przedmiotem dyskusji, gdy w 1969 r. dr F. Ingelfinger oświadczył, że wydawca periodyku naukowego New England Journal of Medicine nie przyjmie do publikacji tekstu rozpowszechnionego już na łamach innego czasopisma. Ponadto, zdaniem wydawcy, twierdzenia naukowe powinny być zawsze uaktualnione przed publikacją i nie mogły zostać rozpowszechnione przed ukazaniem się w czasopiśmie 6. Zapoczątkowało to tzw. zasadę Ingelfingera i naukową wymianę poglądów na ten temat. Należy podkreślić, że owa zasada nie została jednomyślnie przyjęta entuzjastycznie przez środowiska naukowe. Zdaniem niektórych przedstawicieli doktryny 7, może ona mieć negatywne konsekwencje. W szczególności zwraca się uwagę, że może spowolnić i/lub ograniczyć wymianę istotnych nauko- 3 F. Habibzadeh, M.A. Winker: Duplicate publication and plagiarism: causes and cures, Notfall Rettungsmed nr 12/2009, s A. Gromkowska-Melosik: Plagiat. Konteksty edukacyjne i społeczno-kulturowe, Nauka nr 2/2009, s L. Berlin: Plagiarism, salami slicing, and Lobachevsky, Skeletal Radiology nr 1/2009, s J. Toy: The Ingelfinger Rule: Franz Ingelfinger at the New England Journal of Medicine , Science Editor nr 6/2002, s L.K. Altman: The Ingelfinger rule, embargeos and journal peer review, cz. 2, Lancet North American Edition 1996, vol. 347, s (podaję za: L.D. Claxton: Scientific authorship, cz. 2. History, recurring issues, practices, and guidelines, Mutation Research 2005, vol. 589, s ). PAŃSTWO i PRAWO 3/2012 7

3 wych informacji oraz wpływać na karierę, hamując publikowanie w wysoko punktowanych czasopismach. Z uwagi na powyższe, niezbędne wydaje się przeprowadzenie rozważań dotyczących problematyki autoplagiatu. Konieczna jest też próba zdefiniowania tego zjawiska i określenia różnych jego postaci występujących w działalności naukowej. Rzetelna analiza zagadnienia wymaga odwołania się przede wszystkim do wolności tworzenia zagwarantowanej w Konstytucji RP. Jako zasadę należy tu bowiem przyjąć swobodę twórcy (co zostało uwzględnione expressis verbis przez ustrojodawcę). Jednakże wymaga podkreślenia, iż swoboda tworzenia nie jest wartością absolutną, a zatem twórca, korzystając z tej swobody, nie powinien jej nadużywać. Wyprowadzone wnioski zostały wykorzystane przy analizowaniu poglądów przedstawicieli doktryny w zakresie problematyki autoplagiatu. Z uwagi na fakt, że zagadnienie to nie było dotychczas przedmiotem szerszych opracowań w polskiej literaturze prawniczej, konieczne było skorzystanie z dorobku naukowego przedstawicieli doktryny niemieckiej i amerykańskiej. Zagadnieniami wymagającymi rozstrzygnięcia były: określenie, czym jest autoplagiat, konstrukcja tego pojęcia, jak również rozważenie relacji między zjawiskami autoplagiatu i plagiatu. Istotnym problemem było wskazanie przesłanek, których spełnienie umożliwia zakwalifikowanie danego zjawiska jako autoplagiatu. Pozwoliło to na wskazanie i omówienie najczęstszych postaci autoplagiatu w twórczości naukowej. 2. Pierwotnie termin twórczość był wiązany z działalnością Boga i boskim atrybutem w postaci tworzenia, kreowania świata z niczego (creatio ex nihilo). Pojęcie twórcy (Stwórcy) odnosiło się w tym ujęciu do osoby Boga. Istotę koncepcji twórczości w tym ujęciu wyraża stanowisko Kasjadora: facta et creata habent aliquam differentiam: facere enim possumus nos qiu creare non possumus ( rzeczy zrobione i stworzone różnią się między sobą, bo robić możemy my, którzy tworzyć nie możemy ). Nowa koncepcja twórczości pojawiła się w XIX w. i akcentowała silny związek twórczości z artystą. Stosownie do tego ujęcia, twórczością mogły zajmować się jedynie nieliczne, wyróżniające się talentem i zdolnościami jednostki, spod których ręki wychodziły utwory literackie, plastyczne czy dzieła muzyczne. W XX w. wykształciło się współczesne rozumienie pojęcia twórczość. Wiąże się ona w tym ujęciu z nowością (wydaje się, że w prawie autorskim odpowiada ono cesze oryginalności jako nowości subiektywnej), a pojęcie twórca stało się synonimem człowieka (osoby fizycznej). Twórczość we współczesnym rozumieniu nie jest zarezerwowana wyłącznie dla artystów. Twórcą może być także osoba działająca w innych obszarach kultury. Wynika to z faktu powiązania twórczości z nowością, która jest właściwa nie tylko dla sztuki, 8 PAŃSTWO i PRAWO 3/2012

4 ale także nauki i techniki 8. W tym kontekście zagadnienie twórczości naukowej stanowi doniosłą problematykę badawczą. Świadczy o tym fakt, że staje się ono przedmiotem rozważań nie tylko prawa, ale także innych dziedzin nauki, np. filozofii. Jak zauważał W. Tatarkiewicz, osiągnięcia naukowe są efektem zarówno szczególnych zdolności, jak i umiejętnego wysiłku. Zaletą umysłu, mającą istotne znaczenie dla twórczości naukowej, jest umiejętność nowego, odrębnego patrzenia na rzeczy oraz dar ładu. Zdaniem autora, od uczonego (nie tylko artysty) należy domagać się smaku. W przeciwnym wypadku praca będzie trywialna 9. Problematyka twórczości i gwarancji jej swobody została dostrzeżona przez polskiego ustrojodawcę. Swoboda tworzenia została zagwarantowana w art. 73 Konstytucji, wśród wolności i praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych, adresowanych do każdej osoby fizycznej. Zaliczane są one do praw tzw. drugiej generacji, z uwagi na to, że w toku rozwoju konstytucjonalizmu ukształtowały się później od klasycznych wolności i praw osobistych i działania politycznego 10. Zgodnie z art. 73 Konstytucji, każdemu zapewnia się wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolność nauczania, a także wolność korzystania z dóbr kultury. Wykładnia literalna tego przepisu prowadzi do wniosku, że obejmuje on kilka wolności, które mają cechę wspólną, mianowicie twórczy charakter: a) wolność twórczości artystycznej (wolność sztuki); b) wolność badań naukowych, uzupełnianą przez wolność ogłaszania wyników badań naukowych oraz wolność nauczania; c) wolność korzystania z dóbr kultury 11. Dla prowadzonych rozważań szczególne znaczenie mają pierwsze dwie wolności swoboda twórczości artystycznej i wolność badań naukowych. Należy podkreślić, że nie jest to wolność absolutna, a zatem może być ograniczona w razie spełnienia przesłanek z art. 31 ust. 3 Konstytucji, umożliwiających limitację w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw 12. W tym kontekście należy zauważyć, że wolność badań naukowych dotyczy także prawa do błędu i fałszywych teorii naukowych, które także podlegają ochronie wynikającej z art. 73 Konstytucji. Zarazem swoboda badań naukowych nie może stanowić usprawiedliwienia dla naruszania praw i wolności innych osób, 8 W. Tatarkiewicz: Dzieje sześciu pojęć: sztuka, piękno, forma, twórczość, odtwórczość, przeżycia estetyczne, Warszawa 1988, s , W. Tatarkiewicz: Zapiski do autobiografii [w:] W. Tatarkiewicz: O filozofii i sztuce, Warszawa 1986, s L. Garlicki: Komentarz do art. 73 [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. III, red. L. Garlicki, Warszawa 2003, s Tamże, s J. Rychlik [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz encyklopedyczny, red. W. Skrzydło, S. Grabowska, R. Grabowski, Warszawa 2009, s PAŃSTWO i PRAWO 3/2012 9

5 w szczególności godności, prawa do prywatności, wolności sumienia i wyznania 13. Problematyka ograniczenia wolności i praw była przedmiotem analizy Trybunału Konstytucyjnego, m.in. w wyroku z 26 IV 1995 r. 14 Ograniczenia te mogą być wprowadzane tylko w niezbędnym zakresie. Wyraża to ogólną ideę praw i wolności jako sfery swobodnego działania jednostki, w którą państwo (ustawodawca) może ingerować tylko w razie konieczności i tylko w koniecznym wymiarze. Istotą tak rozumianego zakazu nadmiernej ingerencji jest uznanie, że ustawodawca nie może ustanawiać ograniczeń przekraczających pewien stopień uciążliwości, a zwłaszcza zapoznających proporcję między stopniem naruszenia uprawnień jednostki a rangą interesu publicznego, który ma w ten sposób podlegać ochronie. W tym ogólnym ujęciu zakaz nadmiernej ingerencji pełni funkcję ochronną w stosunku do wszystkich praw i wolności jednostki, choć oczywiście kryteria nadmierności muszą być relatywizowane, m.in. z uwagi na charakter poszczególnych praw i wolności. Adresatem zakazu jest państwo, które powinno działać wobec jednostki w sposób wyznaczony rzeczywistą potrzebą. 3. Termin autoplagiat (ang. self-plagiarism, duplicate publication; niem. Selbstplagiat, Eigenplagiat) nie jest terminem prawnym, ponieważ nie został użyty przez ustawodawcę w jakimkolwiek akcie normatywnym. Brakuje również powszechnie przyjętej, jednolitej definicji autoplagiatu. Pojęcia tego użyto natomiast w wielu dokumentach wyznaczających zasady etycznego postępowania w twórczości naukowej. Przykładowo, Międzynarodowe Stowarzyszenie Wydawców Medycznych (World Association of Medical Editors) w Zasadach etycznych dotyczących publikacji z dziedziny medycyny (Publication Ethics Policies for Medical Journals) 15 mianem autoplagiatu określa wykorzystanie przez autora fragmentu swojego dzieła na ten sam temat w innej publikacji, bez wskazania źródła. Komitet Etyki tej organizacji jednocześnie podkreśla, że nie ma jednoznacznego stanowiska, czy jest to forma naukowego wykroczenia (scientific misconduct). Autoplagiat, w ocenie przedstawicieli Komitetu, nie może być oceniany tak samo jak plagiat 16. Podobnie w Wytycznych Europejskiego Stowarzyszenia Redaktorów Naukowych dla autorów i tłumaczy artykułów naukowych publikowanych w języku angielskim (EASE Guidelines for Authors and Translators of Scientific Articles to be Published in English 13 L. Garlicki, jw., s K 11/94, OTK 1995, cz. I, s Zob. -for-medical-journals. 16 Zob PAŃSTWO i PRAWO 3/2012

6 2010) 17 wskazuje się, że w zakresie zawartości merytorycznej tekstu należy wyraźnie odróżnić swoje oryginalne wyniki i hipotezy od wcześniejszych publikacji oraz podać wszystkie źródła. Zaniechanie tego obowiązku powoduje, że autor dopuszcza się autoplagiatu. W doktrynie podkreśla się, że z językowego punktu widzenia pojęcie autoplagiatu jest sprzeczne samo w sobie 18. Jest to błąd logiczny, który polega na zestawieniu dwóch wzajemnie wykluczających się lub negujących wyrazów, mianowicie określanego i określającego (contradictio in adiecto). Wynika to z faktu, że plagiat jest przywłaszczeniem cudzego dobra intelektualnego, przywłaszczeniem autorstwa. Natomiast w przypadku autoplagiatu nie mamy do czynienia z przypisaniem sobie autorstwa cudzego utworu. W konsekwencji nikt nie może być plagiatorem własnego dzieła 19. Pojęcie autoplagiatu można traktować jako oksymoron, bo nie można okraść siebie samego. Rozważenia wymaga, jak należy rozumieć pojęcie autoplagiatu w twórczości naukowej. Liczni przedstawiciele doktryny, podejmując próbę zdefiniowania autoplagiatu, starają się wskazać najistotniejsze elementy charakterystyczne dla tego zjawiska 20. Elementem wspólnym dla większości stanowisk jest łączenie zjawiska autoplagiatu z ponownym wykorzystaniem rozpowszechnionego wcześniej utworu naukowego. Zdaniem L. Berlin, autoplagiat to ponowne wykorzystanie przez autora fragmentów swojego tekstu w następnym utworze 21. Stanowisko to potwierdza i rozwija J. Giles, uznając, że autoplagiatem lub publikacją duplikatową jest sytuacja, kiedy autor wykorzystuje ponownie znaczące fragmenty wcześniej opublikowanych utworów bez odniesień do wcześniejszej publikacji 22. Podkreślany jest szeroki kontekst zjawiska autoplagiatu 23. Zdaniem przedstawicieli doktryny zwracających 17 Zob M. Bisges, jw., s ; U. Loewenheim [w:] Urheberrecht. Kommentar, red. G. Schricker, München 1999, s M. Bisges, jw., s J. Barta: Plagiat muzyczny, ZNUJ PWiOWI 1987, z. 17, s. 58; S.B. Bird, M.L.A. Silvotti: Self-plagiarism, recycling fraud, and the intend to mislead, Journal of Medical Toxicology nr 2/2008, s. 69; M. Bisges, jw., s. 650; J.G. Baggs: Issues and Rules for Authors Concerning Authorship Versus Acknowledgements, Dual Publication, Self Plagiarism, and Salami Publishing, Research in Nursing & Health nr 4/2008, s. 296; J. Giles: Taking on the cheats, Nature nr 435/2005, s ; L. Berlin, jw., s. 1; U. Loewenheim, jw., s. 450; V. Rieble: Das Wissenschaftsplagiat. Vom Versagen eines Systems, Frankfurt am Main 2010, s. 32; E.R. Smith: Plagiarism, self-plagiarism and duplicate publication, Canadian Journal of Cardiology nr 2/2007, s. 146; M. Rehbinder: Urheberrecht, München 2008, s L. Berlin, jw., s J. Giles, jw., s S.B. Bird, M.L.A. Silvotti, jw., s. 69; M. Bisges, jw., s. 650; M. Rehbinder, jw., s. 146; U. Loewenheim, jw., s PAŃSTWO i PRAWO 3/

7 na to uwagę, autoplagiat można określić jako ponowne wykorzystanie własnej twórczości 24, wykorzystanie swojego wcześniejszego dzieła w późniejszym 25. Autoplagiat utożsamiany jest również z publikacją duplikatową. W tym znaczeniu jest to publikacja tego samego lub bardzo podobnego artykułu w kilku czasopismach. Zdaniem E.R. Smith, z autoplagiatem mamy do czynienia w sytuacji, gdy autor publikuje tekst z fragmentami albo całymi akapitami wziętymi z utworu już opublikowanego 26. Niektórzy autorzy podkreślają fakt przejmowania i kopiowania elementów dzieła. Zdaniem J. Barty, autoplagiat polega na recypowaniu własnych, wcześniej stworzonych utworów lub ich części do dzieł później powstających 27. J.G. Baggs podkreśla, że autoplagiat to skopiowanie języka lub informacji zamieszczonych w jednym utworze do innego utworu 28. Zasadnicza większość przedstawicieli doktryny 29 twierdzi, że zjawisko autoplagiatu należy odróżnić od plagiatu. Jak podkreśla V. Rieble, autoplagiat nie jest plagiatem, ponieważ tekst pochodzi od osoby, która jest oznaczona jako twórca dzieła 30. Odosobnioną opinię w tej mierze prezentuje E.R. Smith, uznając, że jeśli autor publikuje ten sam artykuł dwukrotnie, można mu zarzucić nie tylko publikację duplikatową, ale także plagiat w takiej sytuacji autor plagiatuje sam siebie 31. Wydaje się, że w świetle przytoczonych stanowisk i wykładni językowej pojęcia autoplagiatu należy zdecydowanie odrzucić ten pogląd. Trafna wydaje się propozycja, aby w celu uniknięcia wywołania błędu skojarzenia z przestępstwem plagiatu określić autoplagiat jako oszukańcze powtórne wykorzystanie (recycling fraud), powtórne wykorzystanie tekstu (text recycling) lub ponowne wykorzystanie tekstu (text reuse) 32, autopowtórzenie, zapożyczenie. Analiza poglądów przedstawicieli nauki prawa prowadzi do wniosku, że mianem autoplagiatu określa się najczęściej: a) ponowne wykorzystanie własnego utworu w późniejszym dziele 33 ; b) ponowną pu- 24 S.B. Bird, M.L.A. Silvotti, jw., s. 69; M. Bisges, jw., s M. Rehbinder, jw., s. 146; U. Loewenheim, jw., s E.R. Smith, jw., s J. Barta, jw., s J.G. Baggs, jw., s V. Rieble, jw., s. 32; U. Loewenheim, jw., s V. Rieble, jw., s E.R. Smith, jw., s S.B. Bird, M.L.A. Silvotti, jw., s L. Berlin, jw., s. 1; J. Giles, jw., s ; S.B. Bird, M.L.A. Silvotti, jw., s. 69; M. Bisges, jw., s PAŃSTWO i PRAWO 3/2012

8 blikację rozpowszechnionego już utworu 34 ; c) recypowanie, przejęcie fragmentów dzieła do nowego utworu 35. Wydaje się jednak, że niezbędne jest uzupełnienie tej definicji. Po pierwsze, należy podkreślić, że na tle autoplagiatu nieodzowne jest odróżnienie kwestii ogólnojęzykowej od prawniczej. W pierwszym przypadku ze zjawiskiem autoplagiatu łączy się zarzut niemoralności. Druga sytuacja ma węższy zakres i dotyczy tylko takich sytuacji, którym można przypisać znamiona bezprawności. W konsekwencji, z punktu widzenia prawa, autoplagiatem będzie bezprawne, niedozwolone odwoływanie się w swoim dziele do stworzonego przez siebie wcześniej utworu 36. Po drugie, autoplagiat polega na przejęciu całości lub części wcześniej rozpowszechnionych własnych utworów do dzieł powstałych później, bez wskazania autorstwa. W przypadku zaś prawidłowego zacytowania źródła i podania własnego autorstwa przejętego utworu lub jego fragmentu mamy do czynienia ze zgodnym z prawem korzystaniem z własnej twórczości naukowej, nie zaś z autoplagiatem. Stanowisko to podziela m.in. M. Roig, według którego autoplagiatem jest ponowne wykorzystanie własnych rozpowszechnionych pomysłów, tekstu, wyników badań naukowych, bez oznaczenia źródła ich publikacji 37. Można więc stwierdzić, że jednym z warunków popełnienia autoplagiatu jest recypowanie elementów twórczych z już rozpowszechnionego własnego utworu do dzieła opublikowanego później. Jednakże postawienie nauczycielowi akademickiemu zarzutu popełnienia autoplagiatu wymaga spełnienia określonych przesłanek. Po pierwsze, musi dojść do wykorzystania własnego utworu w całości lub w części w późniejszej twórczości naukowej, bez podania autorstwa. Po drugie, następuje wówczas wprowadzenie w błąd wydawcy i odbiorców co do faktu, że opublikowany utwór ma charakter oryginalny i indywidualny oraz jest wydawany po raz pierwszy. Po trzecie, działanie twórcy polegające na świadomym recypowaniu własnej twórczości naukowej do kolejnych publikowanych utworów w celu powiększenia dorobku naukowego oraz wprowadzenia w błąd i stworzenia wrażenia wydania dzieła po raz pierwszy można zakwalifikować jako czyn stanowiący oszustwo naukowe. Należy zachować szczególną ostrożność, zanim sformułuje się wobec nauczyciela akademickiego zarzut popełnienia autoplagiatu. Takie 34 E.R. Smith, jw., s. 146; R.J. Rohrich, D. Sullivan: Plagiarism and Dual Publication: Review of the Issues and Policy Statement, Plastic and Reconstructive Surgery Journal of American Society of Plastic Surgeons nr 4/2009, s. 1335; F. Habibzadeh, M.A. Winker, jw., s. 415; H.F. Galley: Defining duplicate publication, Intensive Care Medicine nr 2/2007, s. 371; L.D. Claxton, jw., s. 36; J.G. Baggs, jw., s J. Barta, jw., s M. Bisges, jw., s M. Roig: Plagiarism and self-plagiarism: What every author should know, Biochemia Medica nr 3/2010, s. 295 i n. PAŃSTWO i PRAWO 3/

9 działania mogą prowadzić do niebezpiecznego zahamowania rozwijania twórczości naukowej i prowadzenia badań naukowych. Ponadto nie można co, niestety, zdarza się w praktyce utożsamiać zjawiska autoplagiatu z plagiatem. W konsekwencji należy odróżnić autoplagiat od plagiatu i innych postaci przejmowania fragmentów cudzych utworów, takich jak kryptomnezja (podświadomy autoplagiat), twórczość paralelna i parodia 38. Zjawisko autoplagiatu pozostaje w tzw. szarej strefie. Uznanie, czy powtórne wykorzystanie tekstu jest nieetyczne, zależy od okoliczności konkretnej sprawy. W każdym z przypadków powinno zostać ujawnione Na gruncie literatury przedmiotu nie istnieje jeden, powszechnie przyjęty podział autoplagiatu na różne jego odmiany (rodzaje). Nieliczni przedstawiciele doktryny, podejmując rozważania na temat tego zjawiska i analizując przypadki autopowtórzeń, starają się sklasyfikować owe działania. W tym celu dokonują charakterystyki poszczególnych zjawisk, grupują je i w ten sposób przyporządkowują do poszczególnych, najczęstszych odmian autoplagiatu. Istotny wkład w dyskusję na temat rodzajów autoplagiatu wniósł amerykański profesor z St. John s University w stanie Nowy Jork M. Roig, który jest autorem licznych prac poświęconych zjawiskom plagiatu, autoplagiatu i autorstwa utworów naukowych. M. Roig dokonuje klasyfikacji autoplagiatu i wskazuje trzy zasadnicze jego rodzaje. Opierając się na kryterium zakresu ponownego wykorzystania własnego tekstu i sposobu publikacji wyników badań naukowych, wyróżnia się następujące rodzaje autoplagiatu: a) zbyteczną publikację (redundant publication), której najczęstszą formą jest publikacja duplikatowa (duplicate publication); b) ponowne wykorzystanie fragmentów własnego utworu (text reuse); c) fragmentację publikacji (segmented publication, salami, piecemeal, fragmented publication, partitioning of a study into several manuscripts) 40. Najczęściej wskazywanym rodzajem autoplagiatu jest publikacja duplikatowa 41. Występuje wówczas, gdy dany artykuł zostaje opublikowany bez większych zmian w więcej niż jednym czasopiśmie. Oznacza to, że tekst przedłożony do drugiego wydania może zawierać nieco zmienio- 38 M. Bisges, jw., s L. Berlin, jw., s M. Roig: Re-using text from one s own previously published papers: an exploratory study of potential self-plagiarism, Psychological Reports nr 97/2005, s Wyróżniają ją: F. Habibzadeh, M.A. Winker, jw., s. 415; R.J. Rohrich, D. Sullivan, jw., s. 1335; H.F. Galley, jw., s. 371; L.D. Claxton, jw., s. 36; J.G. Baggs, jw., s. 295; D. David, jw., s. 29; F.J. Ingelfinger: Definition of sole contribution, New England Journal of Medicine nr 281/1969, s ; E. von Elm, G. Poglia, B. Walder, M.R. Tramèr: Different Patterns of Duplicate Publication. An Analysis of Articles Used in Systematic Reviews, JA- MA The Journal of the American Medical Association nr 8/2004, s PAŃSTWO i PRAWO 3/2012

10 ny tytuł, zmianę oznaczenia autorstwa (np. inna kolejność wskazywania autorów) lub niewielkie zmiany w treści, jednak dane i analiza są zasadniczo tożsame z wykorzystanymi w tekście pierwotnym 42. Jak wskazuje M. Roig, publikacja duplikatowa występuje również w sytuacji, gdy twórca próbuje ukryć fakt, że ponownie wykorzystuje opublikowany już tekst. Tak się dzieje, gdy autor dokonuje znaczących zmian w poszczególnych partiach tekstu np. w wykazie wykorzystanej literatury, w zestawieniach danych czy grafach tak, by sprawiało to wrażenie odmiennego opracowania danych. Według H.F. Galleya, z publikacją duplikatową mamy do czynienia, gdy autor przekazuje tekst do publikacji, który zdaniem wydawcy i czytelników jest oryginalny, ale w rzeczywistości był opublikowany gdzie indziej 43. Autor podkreśla, że jeśli nawet drugi artykuł zawiera dodatkowe informacje, jest nadal określany mianem publikacji duplikatowej. Stanowi to nie tylko naruszenie praw autorskich, ale jest także oszustwem naukowym. L.D. Claxton twierdzi, że publikacja duplikatowa ma miejsce wówczas, gdy autor lub grupa autorów publikuje te same rozważania w więcej niż jednym czasopiśmie (książce, gazecie, stronie internetowej) ze wskazaniem lub bez wskazania podwójnej publikacji. Najczęściej motywacją jest zwiększenie liczby publikacji 44. Jak zauważa J.G. Baggs, w przypadku publikacji duplikatowej bardzo często odnosi się wrażenie, że powielane są wyniki badań naukowych, a nie sam tekst jako taki 45. Podejmując próbę zdefiniowania publikacji duplikatowej, D. David zwraca uwagę na brak wskazania źródła i zgody podmiotu uprawnionego w zakresie praw autorskich. Zdaniem autora, publikacja duplikatowa, inaczej zwana oszustwem ponownego wykorzystania tekstu (recycling fraud), ma miejsce w sytuacji, gdy autor wykorzystuje powtórnie własny tekst (materiał audiowizualny, wykresy, tabele lub jakikolwiek inny materiał) bez powoływania źródła publikacji i/lub bez uzyskania pozwolenia na reprodukcję materiału od podmiotu praw autorskich 46. W związku z tym należy zgodzić się z twierdzeniem, że odpowiednie oznaczenie zapożyczonych fragmentów z wcześniejszych publikacji, z uwzględnieniem zgody podmiotu praw autorskich, jest akceptowalne i ma duże zalety edukacyjne 47. Pojęcie publikacji duplikatowej zostało także zdefiniowane przez Międzynarodowy Komitet Wydawców Czasopism Medycznych (International Commitee of Medical Journal Editors) w dokumencie pt. Uniform 42 M. Roig: Plagiarism..., jw., s. 295 i n. 43 H.F. Galley, jw., s L.D. Claxton, jw., s J.G. Baggs, jw., s D. David, jw., s R.J. Rohrich, D. Sullivan, jw., s PAŃSTWO i PRAWO 3/

11 Requirements for Manuscripts Submitted to Biomedical Journals: Writing and Editing for Biomedical Publication 48. Zdaniem Komitetu, chodzi o zbędną publikację tekstu, który pokrywa się treściowo z tekstem już opublikowanym. Czytelnicy czasopism zasługują na to, aby móc zaufać, że to, co czytają, jest oryginalne, chyba że istnieje wyraźne odniesienie do źródeł, gdzie dany tekst był publikowany. Uzasadnieniem jest tu odniesienie do prawa autorskiego, zasad etyki i prawidłowego wykorzystania źródeł. Wynika to z faktu, że cały system publikacji naukowych opiera się na zaufaniu, uczciwości, dobrej wierze i honorowym zachowaniu. W związku z tym publikacja duplikatowa jest nie do usprawiedliwienia. Autorzy dopuszczający się autoplagiatu powinni zostać ujawnieni i potępieni 49. W związku z powyższym, należy uznać, że publikacja duplikatowa stanowi formę zbędnej, niepotrzebnej publikacji (redundant publication) artykułu, którego zawartość pokrywa się treściowo z artykułem już opublikowanym, w formie papierowej lub elektronicznej 50. Jednakże nie każdy przypadek powtórnego rozpowszechnienia tekstu należy oceniać negatywnie. Publikacja duplikatowa może być dopuszczalna w określonych sytuacjach jeżeli np. powtórne opublikowanie tekstu ma na celu dotarcie do nowej grupy czytelników lub jest tłumaczeniem pierwotnego tekstu. Jednakże zawsze należy zamieścić odesłanie do wcześniej opublikowanego dzieła, wskazać, że materiał był już rozpowszechniony w konkretnym czasopiśmie 51. Ukryta ponowna publikacja (covert duplicate publication) jest zjawiskiem odbieranym negatywnie 52. Ponowne wykorzystanie fragmentów własnego utworu (text reuse) ma miejsce np. w sytuacji, kiedy metodą kopiuj-wklej (copy-paste) wykorzystywane są ponownie fragmenty wstępu, metod badawczych i dyskusji w więcej niż jednym tekście 53. Jednakże M. Roig podkreśla, że w praktyce naukowej poszczególni badacze wypracowują swój własny styl, język pisania, konstrukcje zdaniowe. W konsekwencji dopuszcza się występowanie pewnego stopnia podobieństwa w tekstach o charakterze naukowym. Niektórzy autorzy wskazują na zjawisko fragmentacji publikacji. Zdaniem M. Roiga, fragmentacja publikacji dotyczy przypadków, gdy zamiast opublikowania wyników badań naukowych w ramach jednej publikacji, twórca dzieli rezultat swoich badań, analizując i publikując osobno poszczególne dane. Zdaniem autora, jest to działanie nieetyczne 54. Do te- 48 Zob L.F. Rogers: In Any Language, American Journal of Roentgenology nr 6/2000, s F. Habibzadeh, M.A. Winker, jw., s M. Roig: Plagiarism..., jw., s. 295 i n. 52 F.J. Ingelfinger, jw., s M. Roig: Re-using..., jw., s M. Roig: Plagiarism..., jw., s. 295 i n. 16 PAŃSTWO i PRAWO 3/2012

12 go stanowiska przychyla się zasadniczo J.G. Baggs, uznając, że działanie takie wynika z chęci stworzenia większej liczby publikacji na podstawie jednych badań 55. Zjawisko określane mianem krojenia salami (salami slicing) to dzielenie wyników badań naukowych na tyle publikacji, na ile jest to możliwe, w celu zwiększenia dorobku naukowego 56. Należy zatem uznać, że cechy wspólne wszystkich odmian autoplagiatu można ująć w ramach przesłanek pozytywnej i negatywnej. Przesłanką pozytywną jest występowanie znacznego podobieństwa treści między poszczególnymi publikacjami. Przesłanką negatywną jest brak występowania odesłania do wcześniej opublikowanego tekstu. Obie przesłanki muszą wystąpić łącznie, aby autopowtórzenie można było zakwalifikować jako naganne. 5. Autoplagiat jest zjawiskiem występującym zarówno w środowisku studentów, jak i nauczycieli akademickich. Jeśli chodzi o studentów, polega najczęściej na kilkakrotnym oddawaniu jednego tekstu jako pracy zaliczeniowej różnym wykładowcom na potrzeby różnych przedmiotów. W przypadku działalności nauczycieli akademickich autoplagiat sprowadza się do kopiowania fragmentów tych samych, napisanych przez siebie tekstów, ich uporządkowania w nieco inną narrację oraz opublikowania pod częściowo zmienionym bądź zupełnie innym tytułem po raz kolejny 57. Zjawisko autoplagiatu rzadko było przedmiotem analizy polskich sądów. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie w wyroku z 7 XII 2007 r. 58, rozpoznając sprawę ze skargi na decyzję Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów, uznał, że kandydat do tytułu przygotował bardzo nierzetelnie i niedbale dokumentację wniosku profesorskiego, co utrudniało recenzentom zapoznanie się z jego dorobkiem. W wykazie publikacji pomieszano prace oryginalne oraz popularnonaukowe, publicystyczne i dydaktyczne, opublikowane i złożone do druku, pierwotne i wtórne (autoplagiaty). Większość w tym wykazie stanowiły drobne teksty o charakterze nienaukowym. Właśnie to było powodem odmowy nadania osobie tytułu profesora. Na podstawie analizy przypadków autoplagiatu, w szczególności opisanych przez M. Wrońskiego w czasopiśmie Forum Akademickie, można wskazać otwarty katalog działań kwalifikowanych jako autoplagiat, w szczególności: a) przedstawienie jako habilitacji połowy pracy doktorskiej 59 ; b) przepisanie po kilkadziesiąt stron z jednej książki do drugiej 55 J.G. Baggs, jw., s L. Berlin, jw., s A. Gromkowska-Melosik, jw., s I SA/Wa 1067/07, LEX nr M. Wroński: Koniec słowackiego eldorado?, Forum Akademickie nr 3/2010, PAŃSTWO i PRAWO 3/

13 i wydanie drugiej pod nowym tytułem; w tym przypadku strony były dosłownie skopiowane, co oznacza, że zawierały dokładnie tę samą treść i te same przypisy, ponadto ten sam tekst odnosił się do skopiowanych tytułów rozdziałów i podrozdziałów, a w żadnej z książek autor nie wskazał, że zamieszczony tekst został już wcześniej opublikowany w innym miejscu; w tym wypadku mamy do czynienia z przykładem autoplagiatu ukrytego 60 ; c) kilkakrotne oddawanie jednego tekstu jako pracy zaliczeniowej różnym wykładowcom na potrzeby różnych przedmiotów 61 ; d) wykorzystanie znacznych fragmentów opublikowanego komentarza do ustawy na potrzeby publikacji komentarza do innego aktu normatywnego 62. * Zasadą w dziedzinie twórczości naukowej jest swoboda twórczości i badań naukowych, zagwarantowana w Konstytucji wśród innych wolności i praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych. Znaczenie swobody twórczości przejawia się w gwarancji jej niezależności i pozostawieniu jej wolnej od ingerencji władz publicznych. Forma i sposób, w jaki twórca odbiera rzeczywistość i kształtuje swoje dzieła, nie może być mu narzucona. Proces twórczy powinien być wolny. Elementem uzupełniającym tę wolność jest swoboda ogłaszania wyników badań naukowych w dowolnej formie, gdy chodzi o publikacje. W szczególności dotyczy to rozpowszechniania rezultatów badań w ramach prowadzonych zajęć dydaktycznych, konferencji oraz ogłaszania drukiem. Jednakże należy podkreślić, iż swoboda twórczości i badań naukowych nie jest wartością o charakterze absolutnym i może podlegać ograniczeniom wynikającym m.in. z konieczności poszanowania innych praw i wolności. Powtórzmy, że autoplagiatu nie można utożsamiać z plagiatem. Wynika to z faktu, że plagiatem jest przywłaszczenie autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania. W przypadku autoplagiatu nie mamy do czynienia z przypisaniem sobie autorstwa cudzego utworu. Nikt nie może być bowiem plagiatorem własnego dzieła. Ponadto, formułując zarzut popełnienia autoplagiatu, należy mieć na względzie następujące okoliczności. Po pierwsze, z punktu widzenia prawa za autoplagiat może być uznane wyłącznie bezprawne, niedozwolone odwoływanie się w swoim dziele do własnego, wcześniej powstałego utworu. Oznacza to, że z autoplagiatem możemy mieć do czynienia jedynie w przypadku przejęcia całości lub części wcześniej rozpowszechnionych własnych utworów do 60 Por. M. Wroński: Profesorskie plagiaty, Forum Akademickie nr 6/2010, forumakademickie.pl/fa/2010/06/profesorskie-plagiaty. 61 A. Gromkowska-Melosik, jw., s Wyrok Wyższego Sądu Krajowego (Oberlandesgericht) w Hamburgu z 19 IX 2002, 3 U 175/00, NJW 2003, PAŃSTWO i PRAWO 3/2012

14 dzieł powstałych później bez wskazania autorstwa. Sytuację, w której uwzględnia się źródło i podanie własnego autorstwa przejętego utworu lub jego fragmentu, należy określić nie jako autoplagiat, ale jako zgodne z prawem korzystanie z własnej twórczości naukowej. Po drugie, należy zachować szczególną ostrożność, zanim sformułuje się wobec nauczyciela akademickiego zarzut popełnienia autoplagiatu. Takie działania mogą prowadzić do zahamowania rozwoju twórczości naukowej i prowadzenia badań naukowych. Przy założeniu, że autoplagiat można uznać przy spełnieniu określonych przesłanek za jedną z postaci oszustwa naukowego i uchybienia dobrym obyczajom w nauce, zastosowanie mają tu przepisy dotyczące odpowiedzialności dyscyplinarnej nauczycieli akademickich. Po trzecie, w przypadku autoplagiatu nie można mówić o naruszeniu autorskich praw osobistych przysługujących twórcy utworu. Należy zatem uznać, że wykorzystanie własnego wcześniejszego dzieła jest dozwolone 63. Autor może i powinien mieć swobodę tworzenia, a prawo autorskie nie może go ograniczać w zakresie nowego opracowania i ukształtowania tematu. Jednakże wskutek takiego działania twórcy może dojść do naruszenia autorskich praw majątkowych wydawcy, który wskutek zawarcia umowy wydawniczej nabył w określonym zakresie autorskie uprawnienia majątkowe. Twórca z reguły oświadcza w umowie wydawniczej, że prawa autorskie do danego dzieła przysługują wyłącznie jemu i nie są niczym ograniczone. Natomiast w rzeczywistości autorskie prawa majątkowe do pewnej części utworu stanowiącej autoplagiat będą przysługiwać w określonym zakresie już innemu niż twórca podmiotowi. W związku z autoplagiatem dzieła, którym twórca już wcześniej rozporządził na rzecz innego podmiotu, dochodzi do odpowiedzialności z tytułu naruszenia autorskich praw majątkowych i odpowiedzialności ex contractu wobec wydawcy, który uprzednio nabył prawa autorskie do utworu na mocy zawartej umowy wydawniczej 64. Ta problematyka nie tyle jednak dotyczy praw autorskich w ogólności, ale jest związana z umowami autorskoprawnymi. Po czwarte, nie każdy przypadek ponownego wykorzystania wcześniej opublikowanego tekstu będzie można zakwalifikować jako autoplagiat. Wydaje się, że dopuszczalne jest ponowne rozpowszechnienie materiału, gdy: nowa publikacja służy dotarciu do nowego kręgu odbiorców; jest tłumaczeniem wcześniej wydanego artykułu; zachodzi konieczność zweryfikowania wyników badań naukowych w świetle nowych ustaleń; chodzi o wydanie poprawione, wznowienie, przedruk. W każdym ze wskazanych przypadków należy jednak zaznaczyć, że publikowany materiał był już wcześniej rozpowszechniony. 63 M. Bisges, jw., s J. Barta, jw., s. 58. PAŃSTWO i PRAWO 3/