Budynek Polskiej Stacji Polarnej. Antena tv sat. Elektrownia

Transkrypt

1

2 Fugleberget, 568 m n.p.m. Pawilon badań środowiskowych Domki magnetyczne Rurociąg z ujęciem do wody Antena internetowa Hala magazynowa Elektrownia Budynek Polskiej Stacji Polarnej Antena tv sat. Lodowiec Hansa Zbiorniki z paliwem Garaż sprzętu pływającego Banachówka Zatoka Isbjørnhamna (fiord Hornsund) Stacja meteorologiczna Vaisala Adam Nawrot Polarników dzień powszedni Tekst: Andrzej Araźny Polski dom pod biegunem jest placówką, w której podczas zimy pracuje dziesięć osób. Proces rekrutacji członków wyprawy prowadzony jest każdego roku przez nowego kierownika, wyznaczonego w drodze konkursu oraz przez Zakład Badań Polarnych i Morskich Instytutu Geofizyki PAN w Warszawie. Chętnych do wyjazdu na Północ nigdy nie brakuje. Jednym z powodów tego zainteresowania jest znakomite wyposażenie Polskiej Stacji Polarnej Hornsund im. Stanisława Siedleckiego, stwarzające szerokie możliwości prowadzenia prac badawczych. W głównym budynku stacji znajduje się 13 jednoosobowych pokoi i cztery większe pokoje wieloosobowe, przygotowane na przyjęcie 27 naukowców wiosną i latem w Hornsundzie pojawia się bowiem kilkadziesiąt osób z różnych ośrodków naukowych z kraju i zagranicy. Polarnicy pracują w dziewięciu nowocześnie wyposażonych, specjalistycznych laboratoriach. W stacji znajdują się ponadto salon-mesa, biblioteka, kuchnia, jadalnia, centrum łączności, ambulatorium, są cztery łazienki, cztery toalety, a także magazyny: żywności, sprzętu gospodarczego, sportowego oraz broni. Infrastruktura i logistyka Stacja polarna w Hornsundzie jest w pełni autonomiczna. Kilkadziesiąt metrów od głównego budynku stoi elektrownia z dwoma agregatami diesla. Pracują one na zmianę, nieprzerwanie przez całą dobę, zapewniając stacji prąd i ogrzewanie. Wszystkie budynki są ogrzewane elektrycznie, a zastosowane rozwiązania odzysku ciepła z układu oraz z układu chłodzenia służą do ogrzewania pomieszczeń magazynowych. Codzienne życie ułatwia instalacja wodna. Latem woda doprowadzana jest rurociągiem z pobliskiego jeziorka, a w zimie pozyskuje się ją ze śniegu i lodu. Spokojny sen zapewnia polarnikom instalacja przeciwpożarowa. Instalacja czujników temperatury badanie tempa zanikania wieloletniej zmarzliny ( Adam Nawrot) Wokół stacji znajdują się zabudowania pomocnicze: dwa domki do pomiarów geomagnetycznych oraz pawilon badań środowiskowych, wyposażony między innymi w aparaturę do pomiaru stężenia radionuklidu 7 Be. W najbliższym sąsiedztwie stoi biologiczna oczyszczalnia ścieków. Nad brzegiem Isbjørnhamna Zatoki Białego Niedźwiedzia ulokowano hangar dla łodzi i sprzętu pływającego oraz zbiorniki na paliwo dla elektrowni. W placówce znajdują się również warsztaty mechaniczne, w których w razie potrzeby można dokonać napraw sprzętu, oraz ekologiczna instalacja do utylizacji odpadów wraz z sortownią śmieci. Łączność ze światem zapewniają anteny satelitarne dzięki nim załoga może korzystać z transmisji danych i Internetu. Transport ludzi i zaopatrzenia odbywa się drogą morską. Dwa razy w roku do Hornsundu przypływa z Polski statek przeważnie Horyzont II, jednostka Akademii Morskiej w Gdyni. W rejsie letnim, zwykle na początku lipca, płynie na stację nowa załoga zimująca, letnia grupa naukowa i techniczna oraz paliwo, sprzęt i żywność. Tym samym statkiem wracają do kraju polarnicy z poprzedniej, całorocznej wyprawy. Natomiast podczas rejsu jesiennego, najczęściej we wrześniu, dostarczane jest uzupełnienie zapasów na zimę. W drodze powrotnej statek zabiera uczestników grupy letniej. Ponieważ w Hornsundzie nie ma nabrzeża, rozładunek statku odbywa się z pomocą dwóch pły /2015

3 Prace badawcze w fiordzie Hornsund ( Witold Kaszkin) Polarny gość w sąsiedztwie stacji ( Adam Nawrot) Andrzej Araźny podczas obsługi stacji meteorologicznej na Treskelenie ( Witold Kaszkin) Konrad Dobrzyński na stanowisku przy agregacie prądotwórczym ( Andrzej Araźny) Msze św. odbywają się pod krzyżem na Przylądku Wilczka ( Piotr Łepkowski) Krzysztof Grabiec przy terenowej stacji meteorologicznej na Lodowcu Hansa ( Krzysztof Grabiec) wających transporterów gąsienicowych (PTS), asekurowanych przez pontony. XXXVII Wyprawa Polarna PAN Obecna, XXXVII Wyprawa Polarna PAN, zorganizowana przez Instytut Geofizyki Polskiej Akademii Nauk, jest kolejną z wypraw prowadzących w trybie ciągłym obserwacje i badania geofizyczne. To jej zasadniczy cel, służący między innymi tworzeniu międzynarodowych baz danych w szczególności meteorologicznych i magnetycznych. W ramach całorocznych prac prowadzone są obserwacje glacjologiczne, geodezyjne i hydrochemiczne. Badanie istniejących na Spitsbergenie lodowców daje odpowiedź na pytanie, jak kształtowała się historia naszej planety. To swoista podróż w czasie w Hornsundzie możemy z bliska zobaczyć to, co na polskich ziemiach działo się w epoce lodowcowej. Szczegółowo badany jest bilans masy pobliskiego Lodowca Hansa jednego z 60 wybranych lodowców na świecie, umożliwiających śledzenie współczesnych zmian klimatycznych. Dane te przekazywane są do światowego monitoringu lodowców (WGMS). W stacji wykonywane są analizy składu chemicznego wód powierzchniowych i opadowych. Prowadzona jest tzw. służba magnetyczna, polegająca na ciągłej rejestracji zmian wektorów natężenia pola magnetycznego Ziemi, co pomaga w interpretacji zjawisk elektromagnetycznych i długotrwałych Edward Łaszyca w pokoju obserwatora meteorologicznego ( Andrzej Araźny) Zorza polarna nad Hornsundem ( Witold Kaszkin) zmian pola. Od 2002 roku obserwatorium magnetyczne w Hornsundzie należy do światowej sieci badawczej INTERMAGNET. Naukowcy obserwują także zjawiska jonosferyczne w obrębie czaszy polarnej, dzięki czemu można określić strukturę jonosfery i magnetosfery Ziemi. W laboratorium sejsmologicznym w trybie ciągłym pracuje aparatura rejestrująca lokalne trzęsienia ziemi pochodzenia tektonicznego i lodowcowego. Wykonywane są pomiary wstrząsów tektonicznych ich celem jest określenie sejsmiczności lokalnej i regionalnej oraz rozpoznanie struktury i ewolucji geodynamicznej litosfery. Nie mniej istotne są badania związane ze zjawiskami pogodowymi. Prowadzone w Hornsundzie obserwacje meteorologiczne pomagają wyjaśnić zmiany zachodzące w klimacie. Członkowie Wyprawy dokonują pomiarów i obserwacji podstawowych elementów meteorologicznych według standardów WMO (Światowej Organizacji Meteorologicznej). Są one na bieżąco przekazywane drogą elektroniczną w postaci depesz SYNOP do norweskiej zbiornicy na Wyspie Niedźwiedziej. Stacja meteorologiczna w Hornsundzie pracuje w sieci stacji norweskich i jest zarejestrowana w WMO pod numerem W innych laboratoriach wykonujemy obserwacje z zakresu elektryczności atmosfery, zjawisk rezonansu Schumanna i sondowania atmosfery laserem za pomocą lidaru. Mierzymy też promieniowanie słoneczne zarówno całkowite, jak i w wybranych zakresach widmowych. Dane te trafiają w trybie on-line do wielu ośrodków na całym świecie. Oprócz badań objętych całorocznym planem naukowym, wiosną i latem ze stacji korzystają inni naukowcy, realizujący w Hornsundzie własne projekty z zakresu biologii, geologii, geodezji, geomorfologii, glacjologii czy oceanologii. Członkowie XXXVII Wyprawy dodatkowo sprawują pieczę nad polskimi i międzynarodowymi projektami badawczymi. W ostatnich latach, w oparciu o Polską Stację Polarną Hornsund im. Stanisława Siedleckiego co roku realizowano po dwa, trzy projekty z 5., 6. i 7. Programu Ramowego UE oraz około ośmiu innych programów międzynarodowych, nie licząc projektów bilateralnych. Ponadto, każdego Tylko dla roku stacja jest prenumeratorów oparciem dla Zewu Północy ponad 10 Nasi prenumeratorzy otrzymali wraz z magazynem prezent od hornsundzkiej załogi pieczątkę Polskiej Stacji Polarnej Hornsund, będącą kolekcjonerskim rarytasem. 11

4 Hornsundzkie ciekawostki * Współrzędne geograficzne stacji w Hornsundzie to 77 00` N, 15 33` E. Na tej samej długości geograficznej (15 33` E) leżą trzy miasta w Polsce: Recz i Węgorzyno (zachodniopomorskie) oraz Zwierzyn (lubuskie). * Na stacji w Hornsundzie pracują dwa psy Brzydal i Ragna, których zadaniem jest ostrzeganie polarników przed niedźwiedziami (szczególnie w czasie nocy polarnej). One też są pierwszym obiektem ataku ze strony niedźwiedzia chroniąc ludzi, mogą przypłacić to życiem. * Dwa razy w roku z norweskiego Tromsø przylatuje ksiądz katolicki. Prawie zawsze towarzyszy mu pastor z Longyearbyen. Wizyty odbywają się przed Świętami Bożego Narodzenia i przed Wielkanocą. Podczas odwiedzin duchownych, w arktycznej katedrze na Przylądku Wilczka odbywają się msze polowe. * Liczba obserwowanych niedźwiedzi w Hornsundzie spada z roku na rok. Podczas zimowań w latach 70. i 80. stację odwiedzało ponad 200 niedźwiedzi w ciągu roku. Obecnie jest ich znacznie mniej około 30. * Najniższa zanotowana w Hornsundzie temperatura to -40,3 C, ale trzeba pamiętać o tym, że stacja położona jest nad morzem. Na lodowcach jest znacznie chłodniej różnica temperatur może przekroczyć 10 stopni. * Lodowiec Hansa, którego czoło znajduje się w sąsiedztwie stacji, cofa się średnio w tempie około 17 metrów na rok. W głębi fiordu lodowce topią się jeszcze szybciej np. Lodowiec Horn traci nawet 120 metrów w ciągu roku * Do Polskiej Stacji Polarnej można dotrzeć z Longyearbyen głównego osiedla Spitsbergenu statkiem, śmigłowcem lub skuterem śnieżnym. Przy bardzo dobrych warunkach atmosferycznych i śnieżnych, gdy fiordy ją zamarznięte, podróż skuterem trwa tylko cztery godziny, ale były też przejazdy trwające 126 godzin, z przymusowym nocowaniem w namiocie lub jamie śnieżnej. * Statek Horyzont II, który przypływa z Polski do Hornsundu dwa razy w roku, przy dobrej pogodzie trasę na Spitsbergen pokonuje w osiem dni. Cały rejs z reguły trwa ponad trzy tygodnie. * Zadaniem dwóch pływających transporterów gąsienicowych (PTS) jest ułatwienie rozładunku statku, który stoi na kotwicy w zatoce. To, co dawniej przewożono łodziami, pontonami lub szalupami przez tydzień, amfibiom zajmuje jeden dzień. * Oprócz amfibii, stacja ma na wyposażeniu także trzy traktory, 20 skuterów śnieżnych i quada, które służą polarnikom do poruszania się w terenie. * Adres internetowy stacji: Na podstawie informacji uzyskanych od prof. Piotra Głowackiego i dr. Andrzeja Araźnego oraz informacji własnych. XXXVII Wyprawa Polarna PAN stoją od lewej: Wojciech Mateja (środowisko biotyczne), Edward Łaszyca (meteorolog), Joanna Perchaluk (meteorolog), Andrzej Araźny (kierownik, bioklimatolog), Adam Aziewicz (konserwator). Siedzą od lewej: Witold Kaszkin (informatyk, z-ca kierownika), Krzysztof Grabiec (środowisko abiotyczne), Magdalena Bloch (geofizyk), Piotr Łepkowski (geofizyk) i Konrad Dobrzyński (mechanik) oraz psy: Ragna i Brzydal ( Witold Kaszkin) projektów badawczych własnych, zamawianych, specjalnych czy promotorskich. Jednym z przykładów jest projekt AWAKE-2. Uczestniczą w nim cztery placówki z Polski (Instytut Oceanologii PAN w Sopocie, Uniwersytet Śląski i Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz Instytut Geofizyki PAN w Warszawie) oraz cztery instytucje z Norwegii (Norweski Instytut Polarny, Norweski Instytut Meteorologiczny, Uniwersytet Svalbard oraz Centrum Nansena NERSC). Badania w ramach AWAKE-2 mają na celu poznanie wzajemnych oddziaływań pomiędzy głównymi elementami systemu klimatycznego w okolicach Hornsundu: oceanem, atmosferą i lodem, co pomoże w określenia mechanizmów międzyrocznej zmienności klimatu i trendów długoterminowych. Hornsundzkie who is who Zimującą załogę Hornsundu, czyli XXXVII Wyprawę Polarną PAN, tworzy 10 osób. Kierownikiem Wyprawy jest dr Andrzej Araźny geograf-bioklimatolog, zimujący w Hornsundzie po raz trzeci. Zastępcą kierownika jest Witold Kaszkin, sprawujący obowiązki informatyka (czwarte zimowanie w Hornsundzie). Funkcję głównego geofizyka Wyprawy pełni Piotr Łepkowski (drugie zimowanie), wykonując pomiary promieniowania słonecznego, elektryczności atmosfery i ziemskiego pola magnetycznego. Dodatkowo opiekuje się sprzętem pływającym. Drugim geofizykiem jest Magdalena Bloch doktorantka w Zakładzie Badań Polarnych i Morskich IGF PAN. Prowadzi pomiary w laboratorium sejsmologicznym, jonosferycznym i lidarowym. Ważną część badań wykonują obserwatorzy środowiskowi: abiotyczny i biotyczny. Krzysztof Grabiec zajmuje się pomiarami geodezyjnymi i glacjologicznymi w otoczeniu stacji oraz na Lodowcu Hansa. Pełni też funkcję meteorologa terenowego i opiekuje się magazynkiem sportowym. Drugim obserwatorem do spraw środowiska biotycznego jest Wojciech Mateja. Jako chemik z wykształcenia prowadzi monitoring, badania i analizy między innymi opadów atmosferycznych w okolicy stacji oraz na Lodowcu Hansa. Kolejne dwie osoby zajmują się ciągłymi obserwacjami i pomiarami w stacji meteorologicznej. Pierwszym meteorologiem jest Edward Łaszyca, sprawujący także nadzór nad ambulatorium. Drugim meteorologiem jest Joanna Perchaluk w czasie wolnym opiekuje się naszymi psami: Brzydalem i Ragną. Jedną z ważniejszych funkcji pełni mechanik na XXXVII Wyprawie jest nim Konrad Dobrzyński. Dzięki niemu w stacji jest prąd, ciepło i woda. Mechanik czuwa także nad pojazdami, dbając o skutery, traktory, PTS-y i quada. Skład Wyprawy uzupełnia Adam Aziewicz z funkcją konserwatora. Wykonuje on bieżące naprawy i konserwuje sprzęt w stacji. Swoją misję XXXVII Wyprawa Polarna PAN zakończy w lipcu 2015, przekazując obowiązki członkom kolejnej, XXXVIII Wyprawy. * Autor artykułu Andrzej Araźny jest doktorem nauk o Ziemi, związanym z Katedrą Meteorologii i Klimatologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, obecnie na kontrakcie w Instytucie Geofizyki PAN. W swojej pracy naukowej zajmuje się zmiennością bioklimatu oraz zróżnicowaniem topoklimatycznym obszarów polarnych. W Arktyce spędził około 50 miesięcy. Trzykrotnie zimował w Polskiej Stacji Polarnej Hornsund, dwukrotnie kierując Wyprawami Polarnymi PAN: XXX i obecną XXXVII. Jako podróżnik odwiedził kilkadziesiąt krajów na sześciu kontynentach /2015

5 Polski dom pod biegunem Rozmowa z prof. dr hab. Piotrem Głowackim, szefem Zakładu Badań Polarnych i Morskich w Instytucie Geofizyki PAN, przedstawicielem Polski w Forum Arctic Research Operators oraz Svalbard Science Forum, wiceprzewodniczącym Komitetu Badań Polarnych przy Prezydium PAN. Zakład Badań Polarnych i Morskich sprawuje pieczę nad Polską Stacją Polarną Hornsund im. Stanisława Siedleckiego na Spitsbergenie. Ile razy miał Pan okazję być na Spitsbergenie? Pierwszy raz postawiłem tam nogę w 1983 roku i szybko zapadłem na tzw. chorobę polarną. Polega ona na tym, że już w czasie powrotu z ekspedycji człowiek myśli i planuje następną. Do dziś byłem na Spitsbergenie chyba z pięćdziesiąt razy. Z czego wynika unikalność tej wyspy, zwłaszcza w kontekście badań naukowych? Przede wszystkim z jej lokalizacji przy jednoczesnym, w miarę łatwym, dostępie chodzi o transport. Położenie Stacji jest bardzo dogodne ze względu na możliwość prowadzenia kompleksowych badań arktycznych, zjawisk geofizycznych i przyrodniczych, mających znaczenie dla całej półkuli północnej. Dotyczy to w szczególności struktury litosfery i biosfery, procesów fizycznych zachodzących na lądzie, w atmosferze, w oceanie i w przestrzeni okołoziemskiej. Dlatego obszar ten często bywa nazywany bramą do Arktyki. Poza tym fiord Hornsund wraz z polską stacją został w 2002 roku uznany przez Unię Europejską za jedno z sześciu flagowych miejsc na naszym kontynencie do badań bioróżnorodności i dziedzictwa przyrodniczego, jako miejsce o wyjątkowo małym skażeniu i przekształceniu środowiska. Czego dotyczy owa reprezentatywność Spitsbergenu, czy szerzej Svalbardu? Jednym z przykładów są znajdujące się w sąsiedztwie stacji lodowce. Stanowią one międzynarodowy poligon badawczy do śledzenia zmian w powiązaniu ze zmieniającym się klimatem. Rejestracje sejsmologiczne stanowią podstawę badań sejsmiczności całej Arktyki, dostarczając wyjątkowych informacji o wstrząsach sejsmicznych nie tylko w rejonie Svalbardu, ale i na północnym Atlantyku, a także o sejsmicznych zjawiskach glacjalnych. Położenie Spitsbergenu jest optymalne z punktu widzenia badania zjawisk fizycznych zachodzących w obszarze zorzowym, tzw. lejku polarnym, do którego wpadają elementy pochodzące ze Słońca, a także z kosmosu. Pomiary składowych pola geomagnetycznego wraz z pomiarami elektryczności atmosfery i absorpcji jonosferycznej przynoszą dane niezbędne do poznania procesów zachodzących w magnetosferze i jonosferze Ziemi. Istotne jest również wyznaczanie parametrów fizycznych wpływających na dopływ promieniowania słonecznego do powierzchni ziemi w Arktyce, podobnie jak badania aerozoli, ozonu czy UV. W ostatnim dziesięcioleciu intensywnie prowadzone są tu także prace naukowe z zakresów biologii morza, biochemii i genetyki. Co można powiedzieć o roli Hornsundu w polskich i międzynarodowych badaniach polarnych? Swoją wysoką pozycję Stacja zawdzięcza unikatowej lokalizacji, długiej tradycji, permanentnej pracy w ciągu całego roku, nowoczesnym laboratoriom i przyrządom, możliwościom prac terenowych latem i zimą oraz osiągnięciom naukowym zespołów badawczych. W ciągu ostatniej dekady liczba publikacji naukowych związanych ze Spitsbergenem, z udziałem polskich autorów, przekroczyła tysiąc pozycji. Ponad jedna trzecia z nich znalazła się w czasopismach z tzw. listy filadelfijskiej lub w innych uznanych wydawnictwach międzynarodowych. Dzięki wieloletnim badaniom prowadzonym przez polskich naukowców współpracujących z renomowanymi ośrodkami zagranicznymi, rejon fiordu Hornsund jest jednym z lepiej rozpoznanych obszarów w europejskim sektorze Arktyki. Natomiast funkcjonowanie i osiągnięcia Polskiej Stacji Polarnej Hornsund czynią polską naukę w obszarze badań polarnych znakomicie rozpoznawalną na świecie. Jak wypada ocena Hornsundu na tle stacji polarnych innych państw? Polska Stacja Polarna uznawana jest za najbardziej przyjazną środowisku placówkę naukową w całej Arktyce. Pomieszczenia laboratoryjne i mieszkalne spełniają najwyższe standardy techniczne i użytkowe w warunkach polarnych. Na miejscu działa pełna oczyszczalnia ścieków oraz system spalania i utylizacji odpadów stałych. Trzy niezależne systemy łączności gwarantują całodobowy, nieograniczony dostęp do Internetu oraz transmisję danych do międzynarodowych baz danych i centrów nauki na całym świecie. Renomowane ośrodki badawcze, jak NASA czy World Meteorological Organization, wybrały naszą Stację jako stały punkt pomiarowy, wzbogacając wyposażenie Hornsundu o swoje najnowsze urządzenia i aparaturę. Wszystko to pozwala przebywać i pracować na miejscu jednocześnie aż czterdziestu osobom. Czy poza dorobkiem naukowym odnosimy dzięki stacji inne korzyści? W minionych latach Polska Stacja Polarna była swoistym oknem na świat dla naszej nauki. Tam, na tzw. Zachód, wyjeżdżaliśmy bez wiz. Nie było też barier dotyczących najnowszych technologii na Spitsbergenie polscy naukowcy mieli możliwość pracy z fachowcami z wiodących ośrodków, w tym z NASA. Obecnie mamy także pewne profity natury gospodarczej, np. przyznawane limity połowowe ryb na akwenach wokół Svalbardu czy bezpłatny dostęp do wielu baz danych i zdjęć satelitarnych. Nie możemy również zapomnieć o promocji w Skandynawii polskich firm, które modernizują infrastrukturę stacji. Jak wyglądają perspektywy polskiego domu pod biegunem? Dzięki infrastrukturze logistycznej i laboratoriom w Hornsundzie można rozwijać badania w wielu dyscyplinach, podejmować studia interdyscyplinarne w wielonarodowych zespołach, jak i międzynarodową współpracę dwustronną. W planach rozwoju polskich badań naukowych do roku 2018 przewidziano utworzenie Unikatowego Arktycznego Laboratorium Terenowego Hornsund. Będzie to jedno z podstawowych miejsc badań i kształcenia dla Centrum Studiów Polarnych Krajowego Ośrodka Naukowego Wiodącego w dziedzinie nauk o Ziemi. Pracy polskim polarnikom zatem nie zabraknie. Rozmawiał: Marcin Jakubowski Z polarnymi Redakcja Zewu Północy składa serdeczne podziękowanie naukowcom-polarnikom, którzy pomogli w przygotowaniu działu poświęconego Polskiej Stacji Polarnej Hornsund. Przede wszystkim panu profesorowi Piotrowi Głowackiemu za życzliwość i pomoc w zebraniu materiałów, panu profesorowi podziękowaniami Janowi Marcinowi Węsławskiemu i panu doktorowi Adamowi Krawczykowi za artykuł o historii stacji w Hornsundzie, panu doktorowi Andrzejowi Araźnemu za artykuł poświęcony współczesności stacji i udostępnienie zdjęć, panu doktorowi Adamowi Nawrotowi za opracowanie zarysu historii polskiego polarnictwa, udostępnienie zdjęć i konsultacje, panu Włodzimierzowi Sielskiemu za pomoc w kontakcie ze stacją a także całej załodze Hornsundu, w szczególności pani Joannie Perchaluk, która podjęła trud przygotowania pieczątek stacji dla naszych czytelników, oraz panom Witoldowi Kaszkinowi, Piotrowi Łepkowskiemu i Krzysztofowi Grabiec za udostępnienie zdjęć. Osobne podziękowania składamy na ręce pana doktora Krzysztofa Michalskiego za wielką pomoc, inspiracje i cenne wskazówki. 13