ILUSTROWANA ENCYKLOPEDIA BIBLIJNA. Pod redakcją Tima Dowleya

Transkrypt

1 ILUSTROWANA ENCYKLOPEDIA BIBLIJNA Pod redakcją Tima Dowleya

2 Tytuł oryginału: Candle Illustrated Bible Encyclopedia Imprimatur: Za zgodą Kurii Metropolitalnej Warszawskiej z dnia /Nr/D/2017. Przekład: Tomasz Fortuna Redakcja: Ireneusz Bareła Konsultacja naukowa: Ks. prof. dr hab. Mirosław Wróbel Korekta: Zespół VOCATIO Projekt okładki: Joanna Złonkiewicz Redakcja techniczna: Małgorzata Biegańska-Bartosiak Copyright 2005 Lion Hudson Plc. / Tim Dowley &Associates all rights reserved. All rights reserved. Materiał opracowano za zgodą Bill Noller International Publishing San Dimas, CA Zdjęcia: Tim Dowley (s. 12, 13, 14, 21, 27, 32 u dołu, 44, 53, 54, 57, 75, 81, 89, 92, 100, 102, 106, 117, 120, 121, 124, 126, 132, 142, 143 u góry, 160, , 181, 188, 192, 193, 201, 218, 221, 222, 229, 230); Peter Wyart (s. 9, 17, 19, 26, 32 u góry, 33, 74, 82, 85, 96, 99, 105, 108 u góry, 115, 116 u góry, 121 (zdjęcie posągu Artemidy), 122, 128, 143 u dołu, 165, , 186, 198, 205, 223, 228); Mapy: Hardlines; Tablice chronologiczne: Tony Cantale; Ilustracje: Frank Baber (s. 162 u góry); Brian Bartles (s , 219); Shirley Bellwood (s. 97); Peter Dennis (s. 1, 2, 3, 9, 10 u dołu, 13, 15, 16 u góry, 17, 18, 19, 22, 23 u góry); Jeremy Gower (s. 31, 154 u góry); James Macdonald (s. 56, 67, 78, 94, 102, 229, 236); Bob Moulder (s ); Trevor Parkin (s. 45, 58, ); Alan Parry (s. 74, 81, 93, 95, 130, 131, 133, 134, 135, 136, 137, , 148, 149, 151, 154 u dołu, 155, , , 162 u dołu, 163, , ); Kate Pascoe (s. 187); Francis Phillipps (s. 4, 80); David Price (s. 23 u dołu); Richard Scott (s. 8, 10 u góry, 16 u dołu, 47, 57, 70, 71, 91, 106, 117, 118, 141, 142, 166, 167, 180, 181, 195, 196, 197, 199, 200, 202, 203, 204, 205, 206, 208, 209, 210, 211, , 213, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 220, 221, 234, 235); Annabel Spenceley (s. 83, 233); Paul Wyart (s. 186). Ilustracje na okładce: Peter Dennis, Hardlines (mapa), Alan Parry, Richard Scott, Peter Wyart. Copyright for the Polish edition 2017 by Oficyna Wydawnicza VOCATIO All rights to the Polish edition reserved Wszelkie prawa do wydania polskiego zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. W sprawie zezwoleń należy zwracać się do: Oficyna Wydawnicza VOCATIO Warszawa, ul. Polnej Róży 1 vocatio@vocatio.com.pl Redakcja: tel. (22) Dział handlowy: tel. (22) , fax (22) , handlowy@vocatio.com.pl Księgarnia internetowa: sklep@vocatio.com.pl ISBN

3 Spis treści Skąd pochodzi Biblia... 5 Historia czasów biblijnych Wprowadzenie do Starego Testamentu Wprowadzenie do Nowego Testamentu Życie w czasach biblijnych Religia w czasach biblijnych Postaci biblijne Fakty i liczby w Biblii Indeks

4 Lecz On był przebity za nasze grzechy, zdruzgotany za nasze winy. Spadła Nań chłosta zbawienna dla nas, a w Jego ranach jest nasze zdrowie. (...) Zacny mój Sługa usprawiedliwi wielu, ich nieprawości On sam dźwigać będzie. Iz 53,5.11 Podano Mu księgę proroka Izajasza. Rozwinąwszy księgę, natrafi ł na miejsce, gdzie było napisane: Duch Pański spoczywa na Mnie. Łk 4,17-18

5 Skąd pochodzi Biblia Czym jest Biblia?... 6 Na czym spisano Biblię?... 7 Języki Biblii... 8 Kto napisał Biblię? Zwoje znad Morza Martwego Narodziny Księgi Metody kopiowania Biblii Pierwsze tłumaczenia Bezcenne księgi Biblia dla zwykłych ludzi Koniec z kopiowaniem! Dwaj wielcy tłumacze Dawne przekłady Biblii na język polski Współczesne przekłady Biblii na język polski (XX XXI wiek) Zmienia się świat zmienia się język... 26

6 Czym jest Biblia? Biblia to biblioteka składająca się z 66 ksiąg 39 ksiąg Starego Testamentu i 27 ksiąg Nowego Testamentu (wg katolików Biblia składa się z 73 ksiąg - 46 Starego Testamentu i 27 ksiąg Nowego Testamentu). Początkowo księgi STAREGO TESTAMENTU miały postać oddzielnych zwojów spisanych w języku hebrajskim i aramejskim; nie wiadomo, jak ani gdzie po raz pierwszy zebrano je w jedną księgę. Księgi Starego Testamentu mają różnych autorów i odmienną stylistykę. Można je podzielić na cztery główne grupy: Prorocy EWANGELIE: IZAJASZA JEREMIASZA LAMENTACJE EZECHIELA DANIELA OZEASZA JOELA AMOSA ABDIASZA JONASZA Historia WG. ŚW. MATEUSZA WG. ŚW. MARKA LISTY ŚW. PAWŁA: MICHEASZA NAHUMA Dwadzieścia siedem ksiąg NOWEGO TESTAMENTU powstało w języku greckim. Można je podzielić na następujące grupy: Historia Do tej grupy należą cztery Ewangelie oraz Dzieje Apostolskie. Ewangelie to jednak nie tylko przekazy historyczne. Mają one HABAKUKA SOFONIASZA AGGEUSZA ZACHARIASZA MALACHIASZA Prawo Czasami zwane Pięcioksięgiem. Historia Księgi opowiadające historię narodu wybranego od momentu wejścia do ziemi obiecanej aż do okresu wygnania. KSIĘGI: Księgi Deuterokanoniczne Do grupy tej należą księgi Starego Testamentu, które powstały w okresie od III w. przed Chr. do I w. po WG. ŚW. ŁUKASZA WG. ŚW. JANA DZIEJE APOSTOLSKIE DO RZYMIAN 1 DO KORYNTIAN 2 DO KORYNTIAN DO GALATÓW DO EFEZJAN DO FILIPIAN DO KOLOSAN 1 DO TESALONICZAN 2 DO TESALONICZAN 1 DO TYMOTEUSZA 2 DO TYMOTEUSZA DO TYTUSA DO FILEMONA DO HEBRAJCZYKÓW LIST ŚW. JAKUBA 1 LIST ŚW. PIOTRA 2 LIST ŚW. PIOTRA 1 LIST ŚW. JANA 2 LIST ŚW. JANA 3 LIST ŚW. JANA LIST ŚW. JUDY RODZAJU Listy 1 MACHABEJSKA 2 MACHABEJSKA WYJŚCIA KAPŁAŃSKA LICZB POWTÓRZONEGO PRAWA APOKALIPSA ŚW. JANA Prawo MĄDROŚCI SYRACHA TOBIASZA JUDYTY BARUCHA przekonać czytelników do wiary w Jezusa i przekazać im obraz Jezusa-Mesjasza. JOZUEGO SĘDZIÓW RUT 1 SAMUELA 2 SAMUELA 1 KRÓLEWSKA Poezja i Mądrość Księgi pełne przysłów, zagadek, przypowieści, przestróg i sentencji mądrościowych. Prorocy Prorocy wyjaśniali wydarzenia z przeszłości, otwarcie przeciwstawiali się złu w teraźniejszości i przepowiadali Boże dzieła w przyszłości. Historia 2 KRÓLEWSKA 1 KRONIK 2 KRONIK EZDRASZA NEHEMIASZA ESTERY Księgi Deuterokanoniczne HIOBA PSALMÓW PRZYSŁÓW KOHELETA PIEŚŃ NAD PIEŚNIAMI Poezja i mądrość Chr. Żydzi, a w większości również protestanci, nie uznają ich za część kanoniczną Pisma świętego. Księgi Deuterokanoniczne to wartościowe i interesujące dokumenty historyczne. Można wśród nich znaleźć zarówno oparte na faktach, jak i wymyślone, symboliczne opowieści. Listy Listy św. Pawła do kościołów w różnych miastach oraz do poszczególnych chrześcijan, a także listy napisane przez innych apostołów. Apokalipsa św. Jana Apostoła Księga ta zawiera listy do siedmiu kościołów w Azji Mniejszej oraz zatrważające, ale też niosące pokrzepienie wierzącym, wizje czasów ostatecznych. 6

7 Na czym spisano Biblię? Kamień Pierwszym trwałym materiałem piśmienniczym był kamień. W Biblii pierwsza wzmianka o piśmie pojawia się w momencie przekazania Izraelitom Dziesięciu Przykazań, które wyryto w kamieniu. Pierwsze tablice zapisał sam Bóg. Gdy Mojżesz potłukł te tablice, musiał je ponownie zapisać. Użył do tego dłuta. Gliniane tabliczki W starożytnej Babilonii glinę przeznaczoną na materiał piśmienniczy formowano w cienkie, płaskie, prostokątne tabliczki. Słowa odciskano w miękkiej glinie specjalnym rylcem z trójkątną główką. Następnie tabliczki wystawiano na słońce, aby glina stwardniała. Archeologowie odnaleźli całe biblioteki złożone z takich tabliczek. Ludzie często zapisywali notatki, rachunki, a nawet listy zakupów na kawałkach potłuczonych naczyń (skorupach). Atrament wyrabiano z sadzy zmieszanej z olejem lub gumą. Papirus Jeszcze zanim powstały piramidy, Egipcjanie nauczyli się wytwarzać papier papirusowy z miękiszu (wnętrza łodygi) trzciny papirusowej porastającej bagniste tereny w całym Egipcie. Grube, ociekające wodą łodygi układano na sobie rzędami, a potem tłuczono je pałkami, aż złączyły się w płaską płachtę papieru (dzisiejsze słowo papier pochodzi od papirusu). Po wyschnięciu płachty te mogły służyć do pisania. Papirus był drogi, ale można go było używać ponownie po zmyciu lub zdrapaniu zapisanych wcześniej liter. Egipcjanie pisali trzcinowymi pędzelkami, zaś atrament wytwarzali z roślin i owadów. Woskowane płytki Do pisania służyły również pokryte woskiem płytki wykonane z drewna lub kości słoniowej. Korzystali z nich Asyryjczycy, Grecy i Rzymianie. Czasami sczepiano ze sobą dwie takie płytki. Za pióro mógł posłużyć każdy zaostrzony patyk. Skóra Skóry owiec, kozłów, cieląt i antylop suszono na słońcu, a następnie garbowano i czyszczono, co w efekcie dawało gładki materiał zwany pergaminem (hebrajskie słowo księga w dosłownym tłumaczeniu znaczy skrobać ). Potem skóry były rozciągane i wyrównywane, aby można było na nich pisać. Pisano trzcinami z ukośnie naciętym i rozdzielonym końcem. 7

8 Języki Biblii ALFABET HEBRAJSKI Słowo pisane Pierwsze pismo składało się z prostych rysunków ideogramów. Każdy rysunek odpowiadał jednemu słowu. Tego rodzaju pismo, z ponad 800 rysunkami, odnaleziono w Babilonii (dzisiejszym Iraku). Powstało ponad 5000 lat temu. Hieroglify Egipcjanie stworzyli własne małe rysunki, które odpowiadały słowom lub częściom słów. Zapisywali je na papirusach i na ścianach. Pismo klinowe Babilończycy nie mieli dostępu do papirusu, a pisanie na glinie sprawiało wiele trudności. Dlatego też stworzone wcześniej rysunki były stopniowo coraz bardziej upraszczane, aż w końcu słowa zaczęto zapisywać w postaci standardowych kształtów, które wyciskano w glinie za pomocą klinów trójkątnie zakończonych kawałków drewna (stąd nazwa pismo klinowe ). Alfabet Ok r. przed Chr. jakiś mieszkaniec kraju Kanaan (dzisiejszy Izrael) wpadł na dobry pomysł, aby stworzyć symbole (litery) odpowiadające wszystkim głoskom mowy. Okazało się, że potrzeba do tego ok. 25 liter, czyli tzw. fonogramów. Od tamtej pory nie trzeba już było uczyć się setek rysunków odpowiadających poszczególnym słowom. Każde słowo można było zapisać, kierując się jego brzmieniem i dopasowując litery do głosek. Tę prostą ideę szybko przejęli również użytkownicy innych języków. Żydowski rabin uczy chłopców odczytywania Pisma świętego. Uczniowie piszą na tabliczkach; rabin czyta ze zwoju alef bet gimel dalet he waw zajin chet tet jod kaf a b g d h w z ch t j h l m n s oe p c k r z t lamed mem nun samech ajin pe cade kof resz sin/szin taw 8

9 Język hebrajski Stary Testament opowiada historię Izraelitów. Izraelici posługiwali się językiem hebrajskim, a więc większość ksiąg Starego Testamentu powstała właśnie w tym języku. Alfabet hebrajski składa się z 22 spółgłosek, bez żadnych samogłosek (dźwięki samogłosek dodaje się w trakcie czytania). Tekst zapisany w języku hebrajskim odczytuje się od prawej do lewej, w związku z czym pierwsza strona Biblii hebrajskiej jest ostatnią stroną w naszej Biblii. Zwój w języku hebrajskim Język aramejski Językiem aramejskim posługiwali się Persowie, którzy sprawowali władzę na Bliskim Wschodzie przez 200 lat od ok. 550 r. przed Chr. Aramejski stał się językiem kupców z tego regionu. Niektóre księgi Starego Testamentu (Daniela, Ezdrasza, Jeremiasza i Estery) napisano częściowo właśnie w tym języku. W czasach nowotestamentowych aramejski był w powszechnym użyciu wśród Żydów i zapewne posługiwał się nim również Jezus. Jednakże hebrajski pozostał językiem modlitwy i ceremonii religijnych. Wykształceni ludzie znali hebrajski, lecz kiedy podczas nabożeństw w synagogach ALFABET GRECKI przykładowe litery A alfa B beta G gamma D delta E epsilon U ypsilon Z dzeta E eta TH teta I jota K kappa L lambda M mi N ni KS ksi O omikron P pi R ro S sigma T tau odczytywano fragmenty Biblii hebrajskiej, często tłumaczono je równolegle na język aramejski. NAJWCZEŚNIEJSZE DOWODY Najstarszy znany fragment Nowego Testamentu, nazywany papirusem Johna Rylandsa, to skrawek papirusu o wymiarach zaledwie 6 na 9 cm, na którym zapisano kilka wersetów Ewangelii wg św. Jana. Tekst jest w języku greckim, a sam rękopis datuje się na ok. 130 r. po Chr. Do dzisiaj zachowały się rękopisy fragmentów przekładów Starego Testamentu na język aramejski, zwane targumami. Dzięki nim można odtworzyć słowa hebrajskiego oryginału. Język grecki W 331 r. przed Chr. władca grekojęzycznego imperium macedońskiego, Aleksander Wielki, podbił Persję. Tym samym Aleksander objął władzę nad całym ówczesnym światem, a ludowa greka stała się językiem potocznym. Kiedy pierwsi chrześcijanie tworzyli Nowy Testament, pragnęli, aby cały świat mógł usłyszeć Dobrą Nowinę o Chrystusie, pisali więc po grecku, tłumacząc aramejskie słowa Jezusa na grekę. W kilku miejscach zachowali oryginalne słowa, np. abba co znaczy tata po aramejsku. Jezus powiedział do córki Jaira Talitha, kum tak właśnie brzmiały jego słowa w języku aramejskim. Ewangeliści podali greckie tłumaczenie, które po polsku brzmi Dziewczynko, mówię ci, wstań! (Mk 5,41). Grecki alfabet składa się z 24 liter i jest pierwszym alfabetem, w którym pojawiły się symbole oznaczające samogłoski. Zdania i księgi spisano od lewej do prawej. W Apokalipsie św. Jana Bóg mówi: Ja jestem Alfa i Omega [pierwsza i ostatnia litera greckiego alfabetu] ( ) Który jest, Który był i Który przychodzi (Ap 1,8). 9

10 Kto napisał Biblię? Dzisiejsza Biblia to zwykle jedna bardzo gruba księga z ponad tysiącem stron. Jednak poszczególne części Biblii powstawały przez bardzo długi czas ok lat i pisali je różni autorzy. Dopiero później wszystkie części połączono w jedną księgę. Tradycja ustna Pierwsze opowiadania biblijne pochodzą z czasów prehistorycznych, kiedy nie istniało jeszcze pismo. Przekazywano je tak samo jak dzisiejsze opowiadania rodzinne przez ciągłe powtarzanie. Taki sposób przekazywania opowieści nazywa się zwykle tradycją ustną. Przy ognisku, podczas nabożeństw, w pracy i na wojnie ludzie śpiewali pieśni i opowiadali historie, których nauczyli się w dzieciństwie. Były to opowieści o Bogu, więc traktowano je z ogromnym szacunkiem. Liczyło się każde słowo i nie wolno było niczego przekręcać. Na piśmie Uczeni nie mają pewności, kiedy księgi Starego Testamentu po raz Żydowski skryba pierwszy utrwalono na piśmie; działo się to zapewne w ciągu kilku stuleci. Najpewniej dużą część Pisma świętego zebrali i zredagowali podczas okresu niewoli skrybowie (np. Ezdrasz). W III w. przed Chr. Żydzi uznawali już niektóre swoje księgi za święte i natchnione przez Boga. Ofi cjalnie uzgodniono ich liczbę na synodzie w Jabne w 90 r. po Chr.; w ten sposób powstał zbiór ksiąg, które nazywamy Starym Testamentem choć obecnie księgi te ułożone są w innej kolejności. Co z Nowym Testamentem? Jezus z Nazaretu narodził się ok lat temu, czyli setki lat po tym, jak powstały wspomniane wcześniej księgi. Opowiadania o Jezusie początkowo były również przekazywane ustnie. Ewangeliści św. Mateusz, Marek i Łukasz spisali swoje Ewangelie na podstawie relacji naocznych świadków. Jan pisał z własnego doświadczenia. Tak więc opowiadania o narodzinach Jezusa w Betlejem, jego życiu i cudach, które obecnie stanowią treść czterech Ewangelii, na pewno spisano przed 100 r. po Chr. Św. Paweł Apostoł i inni pisali listy objaśniające pierwszym chrześcijanom prawdy wiary i pouczali ich o postępowaniu godnym wyznawcy Chrystusa. Pierwsze z tych listów powstały jeszcze przed Ewangeliami, począwszy od ok. 50 r. po Chr. Po śmierci Apostołów i pierwszego pokolenia chrześcijan młodsi wyznawcy Chrystusa zaczęli zbierać autentyczne pisma, w których utrwalono fakty o życiu Jezusa oraz Jego naukę. Około 100 r. po Chr. większość pism, które obecnie tworzą Nowy Testament, była wykorzystywana przez Kościół jako natchniona, zaś w r. 397 po Chr. na soborze w Kartaginie zaakceptowano ostateczną, dzisiejszą wersję Nowego Testamentu, złożoną z 27 ksiąg. 10

11 RÓŻNE WERSJE STAREGO TESTAMENTU Biblia żydowska, Septuaginta (wczesne tłumaczenie Starego Testamentu na język grecki), katolicki i protestancki Stary Testament różnią się nieznacznie liczbą ksiąg i ich kolejnością. Poniższa tabela pozwala porównać cztery wersje Starego Testamentu (zob. także s. 76). KANON HEBRAJSKI 24 KSIĘGI SEPTUAGINTA 51 KSIĄG KANON RZYMSKOKATOLICKI 46 KSIĄG KANON PROTESTANCKI 39 KSIĄG Prawo Księga Rodzaju Księga Wyjścia Księga Kapłańska Księga Liczb Księga Powtórzonego Prawa Prawo Księga Rodzaju Księga Wyjścia Księga Kapłańska Księga Liczb Księga Powtórzonego Prawa Prawo Księga Rodzaju Księga Wyjścia Księga Kapłańska Księga Liczb Księga Powtórzonego Prawa Prawo Księga Rodzaju Księga Wyjścia Księga Kapłańska Księga Liczb Księga Powtórzonego Prawa Prorocy Prorocy dawniejsi: Księga Jozuego Księga Sędziów 1 i 2 Księga Samuela 1 i 2 Księga Królewska Prorocy późniejsi: Księga Izajasza Księga Jeremiasza Księga Ezechiela Dwunastu Proroków Mniejszych Księga Ozeasza Księga Joela Księga Amosa Księga Abdiasza Księga Jonasza Księga Micheasza Księga Nahuma Księga Habakuka Księga Sofoniasza Księga Aggeusza Księga Zachariasza Księga Malachiasza Pisma Poezja Księga Psalmów Księga Przysłów Księga Hioba Zwoje zwoje świąteczne Pieśń nad pieśniami Księga Rut Lamentacje Jeremiasza Księga Koheleta Księga Estery Inne (Historia) Księga Daniela Księgi Ezdrasza i Nehemiasza 1 i 2 Księga Kronik Historia Księga Jozuego Księga Sędziów Księga Rut 1 Księga Królewska (1 Księga Samuela) 2 Księga Królewska (2 Księga Samuela) 3 Księga Królewska (1 Księga Królewska) 4 Księga Królewska (2 Księga Królewska) 1 Paralipomena (1 Księga Kronik) 2 Paralipomena (2 Księga Kronik) 1 Księga Ezdrasza (apokryf) 2 Księga Ezdrasza (=Ezd + Ne) Księga Estery (z dodatkami deuterokanonicznymi) Księga Judyty Księga Tobiasza 1 Księga Machabejska 2 Księga Machabejska 3 Księga Machabejska 4 Księga Machabejska Poezja Księga Psalmów Ody (z Modlitwą Manassesa) Księga Przysłów Księga Koheleta (Eklezjastes) Pieśń nad pieśniami Księga Hioba Księga Mądrości (Salomona) Mądrość Syracha (Eklezjastyk lub Mądrość Jezusa, syna Syracha) Psalmy Salomona Prorocy Księga Ozeasza Księga Amosa Księga Micheasza Księga Joela Księga Abdiasza Księga Jonasza Księga Nahuma Księga Habakuka Księga Sofoniasza Księga Aggeusza Księga Zachariasza Księga Malachiasza Księga Izajasza Księga Jeremiasza Księga Barucha Lamentacje List Jeremiasza Księga Ezechiela Księga Daniela (z dodatkami deuterokanonicznymi: Modlitwa Azariasza, Pieśń trzech młodzieńców, Opowiadanie o Zuzannie, Opowiadanie o Belu i wężu) Historia Księga Jozuego Księga Sędziów Księga Rut 1 Księga Samuela (1 Księga Królewska) 2 Księga Samuela (2 Księga Królewska) 1 Księga Królewska (3 Księga Królewska) 2 Księga Królewska (4 Księga Królewska) 1 Księga Kronik (Paralipomena) 2 Księga Kronik (2 Paralipomena) Księga Ezdrasza Księga Nehemiasza Księga Tobiasza Księga Judyty Księga Estery (z dodatkami) 1 Księga Machabejska 2 Księga Machabejska Poezja Księga Hioba Księga Psalmów Księga Przysłów Księga Koheleta (Eklezjastes) Pieśń nad pieśniami Księga Mądrości Mądrość Syracha (Mądrość Jezusa, syna Syracha) Prorocy Księga Izajasza Księga Jeremiasza Lamentacje Księga Barucha (z Listem Jeremiasza) Księga Ezechiela Księga Daniela (z dodatkami deuterokanonicznymi: Opowiadanie o Zuzannie, Pieśń trzech młodzieńców, Opowiadanie o Belu i wężu) Księga Ozeasza Księga Joela Księga Amosa Księga Abdiasza Księga Jonasza Księga Micheasza Księga Nahuma Księga Habakuka Księga Sofoniasza Księga Aggeusza Księga Zachariasza Księga Malachiasza Historia Księga Jozuego Księga Sędziów Księga Rut 1 Księga Samuela 2 Księga Samuela 1 Księga Królewska 2 Księga Królewska 1 Księga Kronik 2 Księga Kronik Księga Ezdrasza Księga Nehemiasza Księga Estery Poezja Księga Hioba Księga Psalmów Księga Przysłów Księga Koheleta Pieśń nad pieśniami Prorocy Księga Izajasza Księga Jeremiasza Lamentacje Księga Ezechiela Księga Daniela Księga Ozeasza Księga Joela Księga Amosa Księga Abdiasza Księga Jonasza Księga Micheasza Księga Nahuma Księga Habakuka Księga Sofoniasza Księga Aggeusza Księga Zachariasza Księga Malachiasza 11

12 Zwoje znad Morza Martwego W 1947 r. młody beduiński pasterz czuwający nad swoim stadem na pustynnych wzgórzach na zachód od Morza Martwego zauważył grotę w klifi e skalnym. Wrzucił do środka kamień i usłyszał odgłos pękającego glinianego naczynia. Zaciekawiony postanowił zbadać grotę i znalazł w niej kilka glinianych dzbanów, a w środku zwoje pergaminów pokryte pismem w języku hebrajskim. Z początku nikt nie okazywał zainteresowania tym znaleziskiem aż do chwili, gdy zwoje trafiły w ręce archeologów; wtedy natychmiast wzbudziły one sensację. Ostatecznie w grotach nieopodal miejsca zwanego Qumran odnaleziono ok. 400 zwojów. Okazało się, że jest to biblioteka członków żydowskiej sekty religijnej zwanych esseńczykami, zawierająca fragmenty wszystkich ksiąg hebrajskiego Starego Testamentu z wyjątkiem Księgi Estery. Ascetyczna wspólnota esseńska osiedliła się w okolicach Qumran w II w. przed Chr. i zbudowała własną osadę. W wyniku prac archeologicznych odkryto tam wieżę strażniczą, refektarz, skryptorium miejsce, gdzie zapewne kopiowano odnalezione zwoje łaźnie rytualne, wyroby garncarskie i cmentarz. Datowanie węglem C14 wykazało, że zwoje znad Morza Martwego powstały pomiędzy 200 r. przed Chr. a 68 r. po Chr. Niemal kompletny Zwój Izajasza jest o 1000 lat starszy od drugiego w kolejności egzemplarza tej księgi, który przetrwał do dzisiejszych czasów. Mimo dzielącego je czasu oba egzemplarze są prawie identyczne. Jest to dowód na dokładność kopistów i na to, jak poważnie podchodzili do swojej pracy. Qumran Sadzawka do obmyć rytualnych Główne wejście Skryptorium W tych grotach w okolicach Qumran beduiński pasterz odnalazł zwoje znad Morza Martwego Qumran Plan osady 12

13 Niektóre zwoje z Qumran są obecnie przechowywane w Muzeum Księgi w Jerozolimie Część zwojów znad Morza Martwego wykonano z miedzi Odsłonięte pozostałości osady wspólnoty esseńskiej w Qumran, w okolicach Morza Martwego Fragment Zwoju Izajasza najstarszego i najdłuższego ze zwojów znad Morza Martwego ZWÓJ W czasach, kiedy spisywano księgi Pisma świętego, nie istniały jeszcze książki. Zamiast tego pisano na zwojach wytwarzanych z arkuszy papirusu, pergaminu, a nawet miedzi, pozszywanych lub sklejonych w długi pas, długi nawet na 10 metrów i szeroki na 30 centymetrów. Każdy z końców owijano na drewnianym pręcie. Czytelnik podczas lektury odwijał zwój jedną ręką, a zwijał drugą. Nieużywane zwoje owijano w płótno i przechowywano w wysokich dzbanach. Św. Paweł Apostoł prosił Tymoteusza w liście z rzymskiego więzienia, aby przywiózł ze sobą jego zwoje, a zwłaszcza pergaminy (2 Tm 4,13). W takich dzbanach odnaleziono zwoje z Qumran Pierwsze pisma chrześcijańskie zapisywano na zwojach z papirusu 13

14 Narodziny Księgi Zwoje były nieporęczne, a ponadto na długim zwoju trudno było znaleźć wybrany fragment Biblii. W II w. po Chr. chrześcijanie skompletowali wszystkie księgi Nowego Testamentu. Prawdopodobnie to właśnie oni jako pierwsi wpadli na pomysł, aby zebrać kilka arkuszy papirusu lub pergaminu, złożyć je na pół, zszyć wzdłuż zagięcia, a potem dołączać kolejne arkusze, a czasami również twardą okładkę. Ten pierwowzór dzisiejszej księgi nazywano kodeksem. Constantine Tischendorf, odkrywca Kodeksu Synajskiego Poniżej: Widok ogólny klasztoru Klasztor św. Katarzyny na półwyspie Synaj 14

15 Kodeks Synajski Najwcześniejszy znany nam dzisiaj kompletny egzemplarz Nowego Testamentu powstał ok. 300 r. po Chr. Znany jest pod nazwą Kodeksu Synajskiego, ponieważ został odnaleziony u podnóża góry Synaj, w klasztorze św. Katarzyny. W 1844 r. niemiecki uczony Constantine Tischendorf odwiedził ten odległy klasztor i odnalazł tam Karty z Kodeksu Synajskiego pergaminy ze starogreckim tekstem. Okazało się, że na pergaminach, datowanych na IV w. po Chr., zapisano fragmenty Starego Testamentu. Podekscytowany swoim odkryciem, Tischendorf ponownie wybrał się do klasztoru św. Katarzyny i ostatecznie odnalazł resztę pergaminów, które złożyły się na prawie kompletną Biblię. Obecnie Kodeks Synajski jest przechowywany w londyńskim British Museum. Spośród innych ważnych wczesnych greckich rękopisów Biblii warto wymienić Kodeks Watykański, który trafił do Biblioteki Watykańskiej w Rzymie, oraz Kodeks Aleksandryjski, który można oglądać w British Museum. Karta z Kodeksu Synajskiego 15

16 Metody kopiowania Biblii Żydowscy skrybowie Żydowscy skrybowie zajmowali ważną pozycję w społeczeństwie, ponieważ w dawnych czasach często tylko oni potrafili czytać i pisać. Skrybowie spisywali testamenty i inne dokumenty prawne, a także prowadzili księgowość. Podczas pracy nad nowymi kopiami zwojów Starego Testamentu każde słowo było przepisywane ręcznie. Skrybom przypadło w udziale święte zadanie utrwalania, kopiowania i objaśniania treści Starego Testamentu. Aby upewnić się, że każdy skryba podchodzi do swojej pracy z należytą powagą i uniknąć błędów w przepisywaniu, przestrzegano surowych zasad. Oto kilka z nich: Każdy dzień pracy skryba rozpoczynał modlitwą. Jeśli w kopiowanym tekście pojawiało się imię Boga, skryba zostawiał w tym miejscu przerwę; puste miejsca uzupełniał potem inny skryba, atramentem o wyższej czystości. Po przepisaniu części księgi skryba liczył wersety, słowa i litery w oryginale i porównywał ich liczbę z kopią; poza tym sprawdzał, czy zgadza się środkowe słowo każdej części. Błędów nie udało się uniknąć. Jednak, jak obliczono, błąd zdarzał się tylko raz na ok liter. skim posługiwali się greką. Septuaginta powstała w Aleksandrii, w Egipcie, i trafiła do tamtejszej sławnej biblioteki. Mnisi Słowo mnich pochodzi od greckiego wyrażenia monachos samotnik. Pierwszym mnichem chrześcijańskim był św. Antoni Wielki, który żył samotnie na pustyni w Egipcie od ok. 270 do 290 r. po Chr. Inni poszli w jego ślady. Mnisi, najczęściej mężczyźni (i osobno kobiety) tworzyli wspólnotę w klasztorze, poświęcając się modlitwie, studiowaniu Biblii i pożytecznym pracom, takim jak uprawa roli czy opieka nad chorymi. Kopiści W średniowieczu, po upadku imperium rzymskiego, mnisi chronili i przekazywali Pismo święte następnym pokoleniom. Kiedy egzemplarz Biblii uległ zniszczeniu, poświęcali lata pracy, aby stworzyć nowy. Każdy kodeks był kopiowany ręcznie. Był to długi i żmudny proces. Kopiowanie było żmudne i czasochłonne Czasami mnisi popełniali błędy, ze zmęczenia lub z powodu słabego światła w miejscu pracy. Zdarzało się nawet, że kopiści specjalnie zmieniali treść Biblii, ponieważ chcieli ją wyrazić własnymi słowami lub dopasować do swojego punktu widzenia. Mnisi pracowali zwykle w skryptorium, w ciszy, każdy przy swoim pulpicie. Aby zminimalizować ryzyko zaprószenia ognia, w skryptorium nie było ogrzewania ani oświetlenia. Praca była męcząca. Powstało nawet powiedzenie: Choć tylko dwa palce trzymają pióro, trudzi się całe ciało. Średniowieczny mnich kopiuje stronę z Biblii Septuaginta Stary Testament po raz pierwszy przetłumaczono z hebrajskiego na grekę na przełomie III i II w. przed Chr. Tłumaczenie to jest nazywane Septuagintą (od łacińskiego słowa oznaczającego liczbę 70 zgodnie z tradycją, tłumaczenia dokonało 70 [lub 72] uczonych). Czasami nazwę tę zapisuje się jako LXX (70 w zapisie rzymskim). Żydzi rozproszyli się po całym basenie Morza Śródziemnego i często zamiast językiem hebraj- 16

17 Pierwsze tłumaczenia Do V w. po Chr. Nowy Testament został przetłumaczony na kilka języków, w tym na łacinę i język syryjski, którym posługiwano się na obszarze dzisiejszej Turcji. Biblia syryjska otrzymała nazwę Peszitta ( prosta ). Syryjscy misjonarze zanieśli Ewangelię a z nią również i Biblię do tak odległych regionów jak Chiny, Indie, Armenia i Gruzja. Przypuszcza się, że alfabety języka armeńskiego i gruzińskiego stworzono specjalnie w celu umożliwienia przekładu Biblii na te języki. Biblię przetłumaczono również na język koptyjski (odmianę staroegipskiego) język chrześcijan z Afryki Północnej oraz na saidzki dialekt koptyjskiego. Księga dla Gotów Język germańskiego ludu Ostrogotów nie został spisany do początków IV w. po Chr. Dopiero ok. 350 r. po Chr. biskup Wulfi la przetłumaczył Biblię na język gocki i utrwalił ją na papierze. Św. Hieronim Uczony o imieniu Hieronim, urodzony na terenie dzisiejszych Betlejem: to tu św. Hieronim stworzył tłumaczenie Biblii zwane Wulgatą północnych Włoch ok. 345 r. po Chr., zajął się problemem błędów popełnianych przez kopistów przy przepisywaniu Biblii. Podróżował po wielu krajach, poznając kolejne języki i przepisując duże fragmenty Pisma świętego. Oprawiony w skórę egzemplarz Wulgaty Około 382 r. po Chr. papież Damazy zlecił mu wykonanie zupełnie nowego tłumaczenia Ewangelii, Księgi Psalmów i innych ksiąg Starego Testamentu w celu wyeliminowania dotychczasowych błędów. Wulgata W tamtych czasach chrześcijanie na Zachodzie posługiwali się przeważnie łaciną i mieli problemy ze zrozumieniem greckiego oryginału Nowego Testamentu. Powstały wprawdzie liczne tłumaczenia łacińskie, ale brak im było stylistycznego piękna i dokładności. Widząc to, Hieronim, żyjący od 386 r. w pustelni w okolicach Betlejem, postanowił przetłumaczyć na łacinę całe Pismo święte z języków oryginalnych, czyli hebrajskiego i greckiego. Z pomocą znajomego rabina nauczył się hebrajskiego, dzięki czemu mógł tłumaczyć Stary Testament bezpośrednio z oryginału. Pracy nad przekładem Hieronim poświęcił 23 lata życia. Tłumaczenie Hieronima stopniowo zyskiwało na popularności. Od VIII w. po Chr. aż do 1609 r. przekład ten, znany pod nazwą Wulgata, czyli wersja powszechna, był jedyną wersją Biblii używaną w Kościele rzymskokatolickim. Św. Hieronim przetłumaczył Biblię z pomocą znajomego rabina 17

18 Bezcenne księgi Irlandzcy mnisi przeprawili się do Szkocji, przynosząc ze sobą wiarę i Biblię Ozdabianie księgi Księgi wykonywano z pergaminu (cielęcej, owczej lub koźlej skóry) lub z welinu (bardzo gładkiego pergaminu). Gdy mnich kończył przepisywać łacińskie słowa swoim pięknym, eleganckim charakterem pisma, efekty jego pracy były sprawdzane. Z czasem oprócz przepisywania słów mnisi zaczęli ozdabiać kopiowane strony. Tak ozdobione księgi są zwane manuskryptami iluminowanymi. Czasami kopiści ozdabiali stronę obwódką z misternym wzorem. Powiększali także pierwszą literę akapitu lub rozdziału, tak że zajmowała niemalże całą stronę, a następnie dekorowali ją ozdobnymi wzorami, kwiatami lub nawet rysunkami postaci. Mnisi tworzyli misterne, przeplatające się wzory z łuków, spirali, zwojów, tarcz i miniaturowych kunsztownych rysunków zwierząt i ptaków. Używali farb akwarelowych własnej produkcji, a czasami, dla większego efektu, pokrywali wybrane strony złotem. Pisali wyłącznie zaostrzonymi gęsimi piórami i prostymi pędzelkami, ale rezultaty ich pracy są imponujące. Tradycja irlandzka W V i VI w. po Chr. irlandzcy mnisi przeprawili się do Szkocji i północnej Anglii. Wędrowali z miejsca na miejsce, głosząc wiarę w Chrystusa i zakładając klasztory. Zakonnicy ci posiedli umiejętność tworzenia pięknych i pomysłowych wzorów celtyckich. W klasztorach leżących na ponurych skałach i odosobnionych wyspach powstawały bogato zdobione księgi. Zdarzało się, że mnich poświęcał całe swoje życie pracy nad jedną księgą, w ten sposób dając dowód swej miłości do Boga. Ręczne kopiowanie strony z Pisma świętego Księga z Kells W irlandzkiej Księdze z Kells jeden niewielki rysunek, o powierzchni zaledwie 1,6 cm 2, składa się z 158 mikroskopijnych splecionych ze sobą kształtów. Ta iluminowana księga zawierająca Ewangelie w języku łacińskim to zapewne najwspanialsze arcydzieło sztuki celtyckiej i anglosaskiej. Prace nad Księgą z Kells rozpoczęto w VII w. w klasztorze na wyspie Iona w zachodniej Szkocji. Po łupieżczym ataku Wikingów przeniesiono ją w bezpieczne miejsce do klasztoru w Kells w Irlandii, gdzie została ukończona. Księga składa się z 339 bogato zdobionych arkuszy o wielkości 33 na 25 cm. Obecnie Księga z Kells jest przechowywana w Trinity College w Dublinie. Ewangeliarz z Lindisfarne W 635 r. na małej wysepce Lindisfarne u północno-wschodnich wybrzeży Anglii założono klasztor. To właśnie tam ok. 700 r. skopiowano i ozdobiono Ewangeliarz z Lindisfarne, wspaniały przykład manuskryptu iluminowanego. Około 300 lat później duchowny o imieniu Aldred dopisał staroangielskie tłumaczenie pomiędzy łacińskimi wersetami tekstu księgi. Pierwsza strona Ewangelii wg św. Łukasza z Ewangeliarza z Lindisfarne 18

19 Zdobiona strona z Ewangeliarza z Lindisfarne Średniowieczny mnich odczytuje treść iluminowanego egzemplarza Biblii przykutego łańcuchem do pulpitu Ruiny klasztoru na wyspie Lindisfarne w północno-wschodniej Anglii Złote Ewangeliarze Złote Ewangeliarze to seria kunsztownie zdobionych rękopisów Ewangelii, które powstały we Francji w VII w. pod nadzorem mnicha Alkuina z Yorku w Anglii. Rękopisy te, wykonane na barwionym na purpurowo welinie, zapisano złotymi literami i ozdobiono srebrem i złotem. Podobnie pochodzący z VI w. egzemplarz tłumaczenia Biblii na język Gotów autorstwa Wulfi li zapisano złotymi i srebrnymi literami na purpurowym pergaminie. Biblie zakute w łańcuchy Egzemplarze Biblii w większości przypadków były dużo skromniejsze niż Księga z Kells czy złote Ewangeliarze. Jednak nawet najzwyklejsze księgi ogromne i ciężkie, oprawione w skórzane twarde okładki powstawały przez długie lata. Były bardzo cenne, więc często zdarzało się, że nowy egzemplarz Biblii przykuwano łańcuchem do pulpitu w kaplicy lub katedrze, aby zapobiec kradzieży. 19

20 Biblia dla zwykłych ludzi W średniowieczu egzemplarze Biblii choć pięknie wykonane były zwykle napisane po łacinie, czyli w języku niezrozumiałym dla przeciętnego człowieka. Pojawili się jednak ludzie, którzy postanowili to zmienić, tłumacząc Biblię na języki lokalne. Wersja Piotra Waldo Około 1175 r. Piotr Waldo, zamożny kupiec z Lyonu we Francji, nawrócił się na chrześcijaństwo. Pojmując naukę Jezusa w sposób dosłowny, rozdał ubogim cały swój majątek. Zwolennicy Waldo, zwani waldensami, przetłumaczyli Biblię na język prowansalski, a najpewniej także na włoski, niemiecki, piemoncki (dialekt północnowłoski) i kataloński (w użyciu na północnym wschodzie Hiszpanii). Alfabet dla Rosji W IX w. Cyryl i Metody, dwaj bracia-zakonnicy z Salonik w Grecji, wyruszyli na misję ewangelizacyjną do Słowian w Europie Wschodniej. W ramach swojej działalności przetłumaczyli Biblię na język staro-cerkiewno-słowiański. Aby zapisać swoje tłumaczenie, stworzyli nowy alfabet, poprzednik dzisiejszej cyrylicy (zawdzięczającej swą nazwę Cyrylowi) używanej w krajach Europy Południowo-Wschodniej i w Rosji. Piotr Waldo JOHN WYCLIF Pierwszym tłumaczeniem fragmentu Biblii na język staroangielski był przekład Księgi Psalmów, wykonany ok. 700 r. przez biskupa Aldhelma z Sherborne. Później Beda Czcigodny, opat klasztoru w Jarrow w północnowschodniej Anglii, przed swoją śmiercią w 735 r. przetłumaczył część Ewangelii wg św. Jana. Herezja! John Wyclif ( ) pragnął, aby Słowo Boże zawarte w Biblii było dostępne również dla zwykłych ludzi, którzy nie znali łaciny. Nie chciał pogodzić się z tym, że to duchowni decydowali, które fragmenty Biblii odczytywać i jak je interpretować. Wyclif wykładał na Uniwersytecie Oksfordzkim, aż do momentu, gdy został wyrzucony z pracy za wytykanie władzom kościelnym tych i innych braków. 20

21 Oto imiona autorów czterech Ewangelii w języku rosyjskim, zapisane cyrylicą: JAN HUS W piętnastowiecznej Pradze, stolicy dzisiejszych Czech, Jan Hus ( ), rektor Uniwersytetu Karola, otwarcie sprzeciwił się chciwości, rozpuście i wybujałym ambicjom duchownych. Hus był pod wielkim wrażeniem poglądów głoszonych przez Johna Wyclifa. Z powodu swoich śmiałych wystąpień Hus został oskarżony o herezję, wtrącony do więzienia, a w końcu spalony na stosie. Mimo to zwolennikom Husa udało się przetłumaczyć Biblię na język czeski. Czeska wersja Nowego Testamentu ukazała się w 1475 r. Jan Hus, czeski reformator religijny Wyclif był następnie sądzony za herezje, a niektóre z jego cennych książek spalono publicznie na stosie. Biblia Wyclifa Zwolennicy Wyclifa, m.in. Mikołaj z Hereford i John Purvey, przetłumaczyli całą Biblię na język angielski. Pracę nad przekładem ukończyli w 1384 r. W 1408 r. Biblia Wyclifa została zakazana, ale w tajemnicy sporządzono i sprzedano setki egzemplarzy. Zwykli ludzie rzadko kiedy potrafili czytać, więc zwolennicy Wyclifa ubodzy duchowni zwani lollardami podróżowali od miasta do miasta, odczytując i wyjaśniając Biblię. Niektórych z nich skazano na śmierć pod zarzutem herezji; spłonęli na stosie z egzemplarzami Biblii przywiązanymi do szyi. Mimo to do dzisiejszych czasów przetrwało ok. 170 egzemplarzy Biblii Wyclifa. 21

22 Druk Biblii na prostej prasie drukarskiej Jedna z pierwszych drukowanych Biblii 22 Koniec z kopiowaniem! W 1450 r. doszło do wydarzenia, które radykalnie zmieniło historię Biblii: wynaleziono druk (można też powiedzieć, że było to ponowne odkrycie, ponieważ Chińczycy drukowali książki już od 868 r.). W Moguncji w Niemczech Jan Gutenberg odkrył metodę drukowania na pergaminie za pomocą drewnianych czcionek zanurzonych w farbie drukarskiej. Ta metoda pozwoliła Gutenbergowi drukować setki książek zamiast pojedynczych ręcznie przepisywanych książek. Następnie Gutenberg zaczął eksperymentować z metalowymi czcionkami. Oznaczało to początek ery druku. Gutenberg wydrukował swoją pierwszą kompletną książkę w 1456 r.; była to Biblia w języku łacińskim. W 1978 r. jeden z nielicznych egzemplarzy Biblii Gutenberga, który przetrwał do czasów współczesnych, sprzedano za funtów. Mimo że sam Gutenberg i mieszkańcy Moguncji próbowali utrzymać nowy wynalazek w sekrecie, w niedługim czasie prasy drukarskie zaczęły pojawiać się w całej Europie, od Rzymu do Paryża i od Krakowa po Londyn. Pierwszą prasę drukarską w Anglii zbudował w 1476 r. William Caxton. Po niedługim czasie drukowane Biblie trafiły do powszechnego użytku. Pierwszy egzemplarz Starego Testamentu w języku hebrajskim ukazał się w 1488 r. w Soncino we Włoszech, z inicjatywy grupy włoskich Żydów. GRECKI NOWY TESTAMENT Znany holenderski uczony Erazm z Rotterdamu opracował pierwszą drukowaną edycję Nowego Testamentu w języku greckim, wydaną w Bazylei w Szwajcarii w 1516 r. Stała się ona podstawą dla wielu współczesnych europejskich tłumaczeń Nowego Testamentu, w tym ważnych przekładów na język angielski i niemiecki. Erazm z Rotterdamu (ok )

23 Dwaj wielcy tłumacze William Tyndale Wielki reformator W XV i XVI w. w Europie zaszły ogromne zmiany. Coraz więcej osób zdobywało wykształcenie i formowało swoje własne poglądy na kwestie społeczne i religijne. W Kościele działo się źle: wielu duchownych grzeszyło nieuczciwością i lenistwem, a niektórzy z nich głosili własną naukę, w całkowitym oderwaniu od Słowa Bożego. W 1483 r. przyszedł na świat człowiek, który miał w przyszłości sprzeciwić się takiemu stanowi rzeczy późniejszy niemiecki duchowny Marcin Luter. Jako zakonnik Luter próbował żyć zgodnie z zasadami wiary, ale odnosił wrażenie, że nigdy nie sprosta w pełni wymaganiom Boga. Podczas lektury Listu do Rzymian Luter nagle odkrył, że łaska jest darem Boga. To była przełomowa chwila w jego życiu. W październiku 1517 r. Marcin Luter zawiesił na drzwiach kościoła w Wittenberdze listę 95 reform, które, jego zdaniem, należało wprowadzić w Kościele (w tamtych czasach drzwi kościołów często wykorzystywano jako tablice ogłoszeń). Z racji swoich poglądów Luter zyskał sobie miano reformatora, a jego działania doprowadziły do zasadniczych zmian w Kościele, nazywanych Reformacją. Uciekinier Luter został wyjęty spod prawa za swoje poglądy i musiał szukać schronienia w zamku w Wartburgu. Tam właśnie rozpoczął prace nad tłumaczeniem Biblii na język niemiecki; pragnął, aby inni, podobnie jak on, również mogli odnaleźć w Piśmie świętym radość życia. Luter uważał, że aby przekład Biblii mógł być naprawdę dobry, trzeba go dokonać bezpośrednio z języków oryginalnych, w mowie potocznej. Kompletna Biblia Lutra ukazała się w 1534 r. Jako jedna z pierwszych została napisana w języku zwykłych ludzi. Przekład Lutra do dzisiaj jest cenionym niemieckim tłumaczeniem Pisma świętego, które przyczyniło się do uformowania współczesnego języka niemieckiego. Biblia dla oraczy Istniał już wprawdzie angielski przekład Pisma świętego Biblia Wyclifa był on jednak napisany ręcznie i zawierał liczne błędy tłumaczeniowe i pisarskie. Choć wynaleziono już druk, wciąż jeszcze nie powstała żadna drukowana angielskojęzyczna wersja Biblii. Przywódcy Kościoła i państwa nie chcieli, aby zwykli ludzie sami czytali Pismo święte i decydowali o swojej wierze. Dlatego też zakazali tłumaczenia i drukowania jakiegokolwiek fragmentu Biblii. Jednak Anglik William Tyndale zapowiedział pewnemu duchownemu: Jeśli Bóg pozwoli ( ) sprawię, że parobek, który orze pługiem, będzie znał Pismo święte lepiej niż wy. Marcin Luter Przemytnicy Biblii William Tyndale ( ) to najwybitniejszy angielski tłumacz Pisma świętego. Żyjąc na wygnaniu w Niemczech, przetłumaczył Nowy Testament z greckiego oryginału. W 1526 r. drukowane egzemplarze tego przekładu przemycono do Anglii w workach ze zbożem i skrzynkach z rybami; król Henryk VIII nakazał ich spalenie. Zanim Tyndale zdążył przetłumaczyć Stary Testament, został zdradzony, schwytany i spalony na stosie w Belgii. Umierając, modlił się: Boże, otwórz oczy królowi Anglii. 23

24 Dawne przekłady Biblii na język polski Tekst hebrajski i grecki Przekład łaciński Wulgata, ok. 400 r. Przekłady czeskie Przekłady częściowe z XIII-XIV w., zwłaszcza Psałterze Biblia Królowej Zofi i r. Psałterz Dawidów W. Wróbel, 1539 r. katolicki Psałterz Dawidów M. Rej 1541 r. XVI wiek Nowy Testament M. Bielski, 1556 r. katolicki Nowy Testament S. Murzynowski 1551 r. luterański Biblia Leopolity 1561 r. katolicki Biblia Brzeska (Radziwiłłowska) 1563 r. kalwiński Psałterz Dawidów J. Kochanowski 1579 r. katolicki Biblia ks. Jakuba Wujka r. Biblia Nieświeska Sz. Budny r. ariański Biblia Gdańska D. Mikołajewski 1632 r. kalwiński 24

25 1900 Nowy Testament Uwspółcześniona wersja części Biblii ks. Wujka Jezusa Chrystusa (bp. A. Szlagowski) I.Cylkow Dosłowny przekład żydowski. Wydanie hebrajsko-polskie. Stary Testament 1914 W. Szczepański Przekład synoptyczny. Ewangelie Pismo Święte t. 1-5 Uwspółcześniona wersja Biblii ks. Wujka, wydana w Poznaniu Pismo Święte Uwspółcześniona wersja Biblii ks. Wujka, wydana w Krakowie Starego i Nowego Testamentu (jezuici S. Styś i J. Rostworowski) E. Dąbrowski Przekład Wulgaty, ponad 2 mln egzemplarzy. Nowy Testament 1957 S. Kowalski Przekład z greckiego, językowo udany, lecz swobodny. Nowy Testament 1965 Biblia Tysiąclecia Przekład zbiorowy z języków oryginalnych, główni redaktorzy Biblia Tyniecka A. Jankowski, L. Stachowiak, K. Romaniuk. Pismo Święte Starego Główny przekład katolicki, używany w liturgii. i Nowego Testamentu Kolejne wydania były poprawiane Biblia Poznańska Przekład zbiorowy z języków oryginalnych, pod tekstem obszerny Pismo Święte Starego komentarz. i Nowego Testamentu t.1-3 Nowsze wydanie t Biblia Warszawska Przekład protestancki, wydany przez Brytyjskie i Zagraniczne Biblia, to jest Pismo Święte Towarzystwo Biblijne (obecnie Towarzystwo Biblijne w Polsce). Starego i Nowego Testamentu Nowy przekład 1974 K. Romaniuk Przekład z greckiego. Nowy Testament R. Brandstaetter Przekład literacki, poetyckie księgi Starego Testamentu, większość Nowego Testamentu (bez Listów) Cz. Miłosz Przekład literacki, poetyckie księgi ze Starego Testamentu, Mk, Ap. 1993* R. Popowski, M. Wojciechowski Wydanie interlinearne, przekład etymologiczny, dosłowny, Nowy Testament podpisany pod tekstem greckim. Objaśnienia gramatyczne. 1998* Biblia w przekładzie Opracowanie Biblii ks. Wujka, po raz pierwszy sięgające ks. Jakuba Wujka z 1599 r. do jego pierwotnego przekładu (transkrypcja typu B). J. Frankowski 2000* R. Popowski Literacki przekład z języka greckiego. Nowy Testament * Przekład zbiorowy Przekład interlinearny, etymologiczny z kodami gramatycznymi, Hebrajsko-polski i grecko- transliteracją oraz indeksem słów oryginalnych. -polski Stary Testament 2012 Biblia Paulistów. Częstochowa Katolicki przekład Pisma świętego, dokonany przez biblistów z Towarzystwa Świętego Pawła. 2014* R. Popowski, Septuaginta Pierwszy przekład Septuaginty na język polski Biblia Ekumeniczna Pierwszy ekumeniczny przekład Pisma świętego na język polski. 2017/2018 Nowy Przekład Dynamiczny Pierwszy prawdziwie polski przekład dynamiczny Pisma świętego (NPD) Biblii Wydawnictwo NPD cechujący się współczesnym językiem i formą targumiczną. *Ofi cyna Wydawnicza VOCATIO. Ważniejsze przekłady Biblii na język polski (XX XXI wiek) 25

26 Zmienia się świat zmienia się język Od 450 lat Polacy mają do dyspozycji przekład Pisma świętego zwany Biblią Wujka. W ostatnich czasach ukazują się liczne nowe przekłady. W jakim celu powstają? Jednym z powodów są zmiany języka. Obecnie bibliści często dokonują przekładów Pisma świętego od podstaw, z języków oryginalnych. Dbają przy tym o to, aby ich tłumaczenia były jak najdokładniejsze oraz, aby jak najlepiej oddawały ducha i myśl ksiąg świętych. Wspomagają ich często językoznawcy. Takie przekłady potrafią ożywić tekst Pisma świętego, dzięki czemu przekład brzmi bardziej naturalnie i jest lepiej zrozumiały. Język biblijny nie powinien wydawać się czytelnikowi przestarzały lub niezrozumiały. Dlatego też nowe przekłady w popularnych językach, takich jak angielski, hiszpański, francuski czy chiński, są często wykonywane w mowie potocznej. Biblia powinna być dla dzisiejszych czytelników tak samo świeża i zrozumiała jak dla ludzi, którzy przeczytali ją po raz pierwszy po grecku dwa tysiące lat temu. Biblia powinna być obecnie tak samo zrozumiała jak dla pierwszych czytelników WERSET J 3,16 W RÓŻNYCH JĘZYKACH ŚWIATA Polski Biblia Tysiąclecia Tak bowiem Bóg umiłował świat, że Syna swego Jednorodzonego dał, aby każdy, kto w Niego wierzy, nie zginął, ale miał życie wieczne. Angielski Good News Bible For God loved the world so much that he gave his only Son, so that everyone who believes in him may not die but have eternal life. Niemiecki Gott liebte die Menschen so sehr, dass er seinen einzigen Sohn hergab. Nun wird jeder, der sich auf den Sohn Gottes verlässt, nicht zugrunde gehen, sondern ewig Leben. Malajski Karena demikianlah Allah mengashi isi doienia ini sewhingga dikaroeniakannja Anaknja jang toenggal itoe, soepaja barang siapa jang partjaja akan Dia djangan binasa, melainkan beroléh hidoep jang kekal. Francuski Car Dieu a tellement aimé le monde qu il a donné son Fils unique, afin que tout homme qui croit en lui ne meure pas mais qu il ait la vie éternelle. Hiszpański Pues Dios amó tanto al mundo, que dio a su Hijo único, para que todo aquel que cree en él, no perezca, sino que tenga vida eterna. Tahitański I aroha mai te Atua I to te ao, e ua tae roa I te horoa mai I ta na Tamaiti fanau tahi, ia ore ia pohe te faaroo ia na ra, roiaa ra te ora mure ore. Tswana Gonne Modimo o ratile lehatshe yalo, oa ba oa naea Morwa òna eo o tsecweň a le esi, gore moňwe le moňwe eo o dumèlaň mo ge èna a se ka e hèla, me a nè le botshelò yo bo sa khurleň. Ajmara Cunalaycutejja Diosaji uqhama acapacharu muni, jupa sapa jathata Yokaparu churi, take qhitití juparu iyausisqui ucajja, jan chhakhtasiňapataqui, ucatsipana wiňaya jacaňaniňapataqui. J 3,16 (NPD) Bóg tylko w jeden sposób okazał światu swoje zmiłowanie dając za grzech tego świata swego Jedynego Prawowitego Syna, aby każdy, kto trwa w ufności do Niego, nie zginął, lecz otrzymał Jego odwieczne i nieskończone Życie. 26