SKUTKI DŁUGOTRWAŁEGO BEZROBOCIA DLA ZDROWIA I JAKOŚCI ŻYCIA OSÓB W STARSZYM WIEKU PRODUKCYJNYM

Transkrypt

1 Nowiny Lekarskie 2013, 82, 4, SZYMON KOSTRZEWSKI, HALINA WORACH-KARDAS SKUTKI DŁUGOTRWAŁEGO BEZROBOCIA DLA ZDROWIA I JAKOŚCI ŻYCIA OSÓB W STARSZYM WIEKU PRODUKCYJNYM THE EFFECTS OF LONG-TERM UNEMPLOYMENT IN HEALTH AND QUALITY OF LIFE OF PEOPLE IN OLDER PRODUCTION AGE Oddział Zdrowia Publicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny w Łodzi Kierownik: prof. dr hab. n.med. Tomasz Kostka Streszczenie Wstęp. Wraz z wiekiem narasta liczba problemów zdrowotnych, współistnienie kilku chorób przewlekłych. W związku z tym występuje także zjawisko wielolekowości. Populacja osób powyżej 45 r.ż. doświadcza w większym stopniu niż grupy młodsze długotrwałych problemów zdrowotnych, określających potencjał życiowy, społeczny i zawodowy tej grupy. Czynnikiem różnicującym stan zdrowia może być również status na rynku pracy i czas trwania bezrobocia. Cel. Celem badania była ocena wpływu czasu trwania bezrobocia oraz wyodrębnionych cech społeczno-demograficznych na postrzeganą jakość życia, samoocenę stanu zdrowia, stan zdrowia psychicznego, występowanie chorób przewlekłych wśród osób bezrobotnych w wieku 45 lat i więcej. Materiał i metody. Badaniem objęto grupę 454 osób bezrobotnych zamieszkałych na terenie miasta Łodzi. Badanie przeprowadzone zostało za pomocą metody sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem techniki wywiadu kwestionariuszowego. Wyniki i wnioski. Stwierdzono istotną statystycznie zależność pomiędzy czasem trwania bezrobocia a pogorszeniem stanu zdrowia psychicznego i jakości życia. Nie stwierdzono takiej zależności dla samooceny stanu zdrowia. Dla ponad połowy badanych możliwość prowadzenia normalnego, codziennego życia uzależniona była od przyjmowania leków i leczenia. Zjawisko to nasilało się wraz z przedłużaniem się okresu bezrobocia. Siła efektów zdrowotnych bezrobocia zależy od wielu współistniejących czynników: zadowolenia ze związków osobistych, wiary w zdolność do ponownego podjęcia zatrudnienia, aktywności fizycznej czy też obecności innej osoby bezrobotnej w gospodarstwie domowym. Poczucie jakości życia, mogące w sposób bardziej wielowymiarowy niż samoocena stanu zdrowia opisywać poziom zadowolenia z życia, wydaje się więc lepiej określać główne obszary deficytów, jakie może wywołać bezrobocie. SŁOWA KLUCZOWE: starzenie się, stan zdrowia, leczenie, bezrobocie. Abstract Introduction. Health problems and coexistence of many chronic diseases arise with age. In connection with that the problem of multiple drug use also occurs. The people over 45 years of age in greater way than younger groups experience chronic health problems, that can shape their life, social and professional potential. The factors that can differentiate the health condition may also be the status on labour market and time of unemployment. Aim. The aim of the study was to evaluate the impact of the period of unemployment and a number of social and demographic factors on the quality of life, self-rated health, mental health, chronic diseases in people at the age of 45 years and older. Material and methods. A group of 454 unemployed inhabitants of Łódź were included in the study. The study was conducted with the use of a diagnostic survey and a questionnaire interview. Results and conclusions. A statistically significant relationship between the period of unemployment and deterioration of mental state and quality of life was demonstrated. The period of unemployment did affect to the self-rated health. For more than half of unemployed the capability of normal, everyday life was linked with drug use and treatment. That dependence was getting stronger with the time of unemployment. Multi-factor logistic regression analysis confirmed that the effect of unemployment depends on many factors. Satisfaction with personal relationships, presence of unemployed members in the household, confidence in the ability to be re-employed, physical activity, play an important role. The quality of life, which has more multidimensional approach than health self-esteem, can be a better way of identifying the main areas which can be affected by unemployment. KEY WORDS: ageing, health state, treatment, unemployment. Wstęp Badania dowodzą, iż brak aktywności zawodowej może być odpowiedzialny za złą kondycję psychiczną, a także większą niż wśród pracujących umieralność oraz zachorowalność [1, 2, 3, 4]. Zdrowie jest jednym z najważniejszych zasobów w radzeniu sobie ze stresem, w tym także ze stresem wywołanym bezrobociem. Ubytek tego zasobu może prowadzić więc do sytuacji, kiedy to wyrwanie się ze stanu bierności zawodowej będzie bardzo trudne, a czasem wręcz niemożliwe. Według danych GUS na koniec I kwartału 2013 r. liczba bezrobotnych wynosiła ponad 1,9 mln osób, z czego ponad 1/4 (542 tys.) to osoby w wieku powyżej 45 lat [5]. Osoby w tym wieku stanowią interesującą i dotąd w niewielkim zakresie zbadaną grupę bezrobotnych. Znajdują się one w zgoła innej niż osoby młodsze sytuacji życiowej, osiągnęły już bowiem pewien pułap życiowy,

2 Skutki długotrwałego bezrobocia dla zdrowia i jakości życia osób w starszym wieku produkcyjnym 311 zarówno zawodowy, materialny, jak i społeczny. Nowe, często nieobecne lub niedoceniane, role społeczne jak np. wychowywanie wnuków czy zaangażowanie w życie rodzinne nabierają dużego znaczenia i mogą stanowić substytut aktywności zawodowej. Ponadto zbliżający się okres dezaktywacji zawodowej powoduje, iż w wielu przypadkach bezrobocie staje się tylko przejściowym okresem oczekiwania na emeryturę ucieczką od wysokich wymagań stawianych przez pracę zawodową. Należy zwrócić uwagę na rozpowszechnienie długotrwałego (powyżej 12 miesięcy) bezrobocia; statystyki wskazują, iż dotyczy to blisko 50% bezrobotnych w tym wieku. Na relatywnie wysoki poziom bezrobocia oraz jeden z najniższych wskaźników zatrudnienia osób w starszym wieku produkcyjnym w Europie (w 2012 r. 38,7% osób w tym wieku było zatrudnionych [5]) składa się również malejąca wraz z wiekiem opłacalność pracy. Osoby po 50 r.ż. mogą liczyć na podobne wynagrodzenie co osoby przed 30 r.ż. rozpoczynające dopiero karierę zawodową. Wiedza i doświadczenie, jakimi dysponują starsi pracownicy, nie przekładają się więc na wyższe wynagrodzenie, co skłaniać może do wcześniejszej dezaktywizacji [6]. Cel Celem badania była ocena wpływu czasu trwania bezrobocia oraz wyodrębnionych cech społeczno-demograficznych na stan zdrowia psychicznego, występowanie chorób przewlekłych, samoocenę stanu zdrowia oraz postrzeganą jakość życia osób bezrobotnych w wieku 45 lat i więcej. Metodyka Badaniem objęto grupę 454 osób bezrobotnych w wieku lat zamieszkałych na terenie miasta Łodzi. Łódź jest trzecim co do wielkości miastem w Polsce i stanowi przykład środowiska wielkomiejskiego o rozpowszechnionym bezrobociu, w szczególności wśród osób powyżej 45 lat. Badanie przeprowadzono w dwóch okresach badawczych: wrzesień listopad 2009 r. oraz czerwiec lipiec 2010 r. Grupę podstawową stanowili bezrobotni długotrwale w wieku 45 lat i więcej (n = 230), zarejestrowani w urzędach pracy w Łodzi. Badaniu poddany został losowo co trzeci bezrobotny długotrwale w wieku 45 lat i więcej, zgłaszający się do urzędu pracy w okresie przeprowadzania badania. Dla celów analizy porównawczej wyłoniono grupę osób krótkotrwale bezrobotnych, tj. pozostających bez pracy do 6 miesięcy, dobranych pod względem płci i wieku do grupy podstawowej (n = 224). Projekt badawczy uzyskał pozytywną opinię Komisji Bioetyki Uniwersytetu Medycznego w Łodzi (decyzja nr RNN/751/09/KB z dn r.). Badanie przeprowadzone zostało za pomocą metody sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem techniki wywiadu kwestionariuszowego, w oparciu o trzy narzędzia badawcze: 1. Autorski kwestionariusz, za pomocą którego zebrano dane w zakresie cech socjodemograficznych (stan cywilny, wykształcenie, posiadanie dzieci na utrzymaniu) oraz czasu trwania bezrobocia, sytuacji materialnej gospodarstwa domowego, występowania chorób przewlekłych w okresie bezrobocia; 2. Kwestionariusz WHOQOL-BREF, który pozwolił zbadać ogólną samoocenę zdrowia i postrzeganą jakość życia badanych; 3. General Health Questionnaire (GHQ-12), który posłużył do zbadania samopoczucia psychicznego badanych. Polska adaptacja tego kwestionariusza została opracowana przez Z. Makowską i D. Merecz z Instytutu Medycyny Pracy im. Prof. J. Nofera w Łodzi [7]. Zebrane dane opracowano z zastosowaniem metody opisowej oraz wnioskowania statystycznego. Częstości występowania poszczególnych odmian cech w analizowanych grupach porównano za pomocą testu niezależności chi2, zaś siłę zależności oceniano za pomocą współczynnika współzależności C-Pearsona. Dla sprawdzenia normalności rozkładu zastosowano test Kołmogorowa- -Smirnowa-Lillieforsa. Dla porównania wyników w przypadku dwóch grup istotnie odbiegajacych od rozkładu normalnego stosowano nieparametryczny test Manna- -Whitneya, a dla porównania wielu grup test Kruscala- -Wallisa. Zastosowano jedno- i wieloczynnikową analizę regresji logistycznej, przy 95% przedziale ufności i poziomie istotności p: 0,05. Jednoczynnikowy model regresji pozwolił wyeliminować zmienne nieistotne statystycznie. Model wieloczynnikowy umożliwił natomiast zbadanie wpływu wielu zmiennych objaśniających na prawdopodobieństwo wystąpienia pozytywnej jakości życia, negatywnej samooceny stanu zdrowia oraz zaburzeń zdrowia psychicznego. Obliczenia przeprowadzono za pomocą pakietu STATISTICA 8. Wyniki Opis grupy poddanej badaniu Badaniem objęto 230 osób długotrwale bezrobotnych (grupa podstawowa) oraz 224 osoby krótkotrwale bezrobotne (grupa porównawcza). W wyniku zastosowanej metodologii badawczej uzyskano znaczną homogeniczność badanych grup pod względem płci i wieku. W obydwóch grupach udział kobiet i mężczyzn był zbliżony (50,4% vs. 49,6%). Dominującym przedziałem wieku (67%) była grupa osób w wieku lat. Blisko co czwarty badany był w wieku lat. Najmniej liczną grupę stanowiły osoby w wieku lat tylko co jedenasta osoba znajdowała się w tym przedziale wieku. Wiek a postrzegana jakość życia Relatywnie najlepiej swoją jakość życia oceniali bezrobotni w wieku lat (40,6% ocen pozytywnych i 22,6% ocen negatywnych), najgorzej zaś osoby powyżej 60 r.ż. (25% ocen pozytywnych i 25% ocen negatywnych). Stwierdzono istotną statystycznie zależność pomiędzy czasem trwania bezrobocia a zadowoleniem z jakości życia (p < 0,001; C = 0,20). Ponad 1/3 długo-

3 312 Szymon Kostrzewski, Halina Worach-Kardas trwale bezrobotnych oceniła negatywnie swoją jakość życia, podczas gdy w grupie osób krótko pozostających na bezrobociu oceny negatywne dotyczyły 1/4 badanych. Jednocześnie odsetek pozytywnych ocen jakości życia był wśród długotrwale bezrobotnych znacząco niższy niż wśród pozostałych bezrobotnych (23,5% vs. 42,4%). Wraz z czasem trwania bezrobocia wzrastał zatem odsetek osób, które nie były w stanie jednoznacznie negatywnie bądź pozytywnie ocenić poziomu swojej jakości życia (44,4% w porównaniu do 33,9%) (Tabela 1). Analiza regresji logistycznej wieloczynnikowej wykazała, iż cztery czynniki wpływały najsilniej na pozytywną ocenę jakości życia. Najważniejsza okazała się sytuacja ekonomiczna gospodarstwa domowego, która, jeśli była średnia, zwiększała szansę pozytywnej oceny jakości życia 4,5 razy, a jeśli bardzo dobra, to nawet ponad pięciokrotnie. Subiektywne zadowolenie ze swojego stanu zdrowia zwiększało tę szansę dwukrotnie, a przy dużym zadowoleniu nawet blisko czterokrotnie. Ważną rolę odgrywał także czynnik społeczny, jakim jest zadowolenie ze związków osobistych, które zwiększało pozytywną ocenę ponad 2,5-krotnie. Brak innej osoby bezrobotnej w gospodarstwie domowym zwiększał szansę pozytywnej oceny jakości życia ponad dwukrotnie (OR = 2,296) (Rycina 1). Wybrane aspekty jakości życia badanych Blisko 60% badanych bezrobotnych przyznało, iż odczuwa w swoim życiu ból stanowiący ograniczenie ich aktywności. Występowanie bólu i dyskomfortu nie wzrastało wraz z wiekiem. Grupy skrajne wiekowo, tj i powyżej 60 lat, charakteryzowały się podobnym nasileniem tego zjawiska (odpowiednio 57,8% i 57,5%). Rozpowszechnienie występowania bólu było największe w grupie osób w wieku lat i dotyczyło ponad 63% badanych. Zaobserwowano istotną statystycznie zależność pomiędzy czasem trwania bezrobocia a odczuwaniem, że ból fizyczny ogranicza wykonywanie tego, na co badany ma ochotę (p < 0,01). Okazało się jednocześnie, że osób, których takie ograniczenie nie dotyczyło, było znacznie mniej w grupie bezrobotnych długotrwale niż krótkotrwale (49% vs. 33%) (Tabela 2). W badaniu podjęto również kwestię leczenia. Ponad połowa badanych (55,5%) wskazywała, iż możliwość prowadzenia przez nich normalnego, codziennego życia jest uzależniona od przyjmowania leków i od leczenia. Uzależnienie od leczenia wzrastało z wiekiem, choć nie Tabela 1. Postrzegana jakość życia a czas trwania bezrobocia badanych Table 1. Respondents by perceived quality of life and time of unemployment Zadowolenie z jakości życia? Długotrwale bezrobotni Krótkotrwale bezrobotni Razem n % n % N % Bardzo niezadowolony 10 4,4 4 1,8 14 3,1 Niezadowolony 64 27, , ,9 Ani zadowolony, ani niezadowolony , , ,1 Zadowolony 51 22, , ,1 Bardzo zadowolony 3 1,3 5 2,2 8 1,8 Razem , , ,0 chi 2 =19,572; p < 0,001; C = 0,20 Rycina 1. Ilorazy szans szansa pozytywnej oceny jakości życia z 95% przedziałami ufności. Figure 1. Odds ratio the chance of a positive quality of life evaluation with 95% confidence intervals.

4 Skutki długotrwałego bezrobocia dla zdrowia i jakości życia osób w starszym wieku produkcyjnym 313 w prosty, liniowy sposób. W przypadku osób w wieku lat i lat dotyczyło ponad połowy badanych w grupie lat było nawet nieco niższe niż w grupie młodszej. Natomiast w grupie najstarszych bezrobotnych powyżej 60 lat dotyczyło ponad 62% badanych. Czas trwania bezrobocia nie wpływał w istotny sposób na możliwość prowadzenia codziennego życia bez jakiegokolwiek leczenia, niemniej jednak długotrwale bezrobotni znacznie częściej wskazywali, iż ich normalne, codzienne życie zależy od leczenia i przyjmowania leków (60,9% w porównaniu do 50,0% krótkotrwale bezrobotnych). Może to sugerować narastanie problemów zdrowotnych i potrzebę leczenia wraz z wydłużaniem się okresu bezrobocia. Badani bezrobotni w większości pozytywnie oceniali swoją możliwość poruszania się. Mobilność malała wraz z wiekiem badanych i była to zależność istotna statystycznie (p < 0,01). Im wiek starszy, tym gorsza była ocena w tym zakresie. W grupie najmłodszej do 55 lat odsetek ocen pozytywnych wynosił ponad 88%, podczas gdy wśród osób powyżej 60 r.ż. już tylko 67,5% (Tabela 3). Choć różnice w ocenie mobilności nie były istotne statystycznie, bezrobotni długotrwale częściej postrzegali swoją mobilność jako średnią (13,9% vs. 9,4%) oraz rzadziej niż pozostałe osoby bezrobotne oceniali swoją mobilność pozytywnie (83,1% w porównaniu do 88,8%). Ogólny stan zdrowia psychicznego badanych Wraz z wiekiem bezrobotnych stan zdrowia psychicznego, mierzony za pomocą zastosowanego kwestionariusza GHQ-12, ulegał pogorszeniu. Dotyczyło to jednak głównie grupy najstarszej wiekowo. Dla osób w grupach wieku lat i lat pogorszenie stanu zdrowia psychicznego dotyczyło odpowiednio 48,4% oraz 46,2%, natomiast w najstarszej grupie już ponad 52%. Stwierdzono istotną statystycznie zależność pomiędzy czasem trwania bezrobocia a wynikiem GHQ-12 (p < 0,01), świadczącym o możliwym pogorszeniu stanu psychicznego i wystąpieniu takich objawów jak lęk czy depresja, które istotnie częściej obserwowano u długotrwale bezrobotnych (55,2% wobec 41,1% u krótkotrwale bezrobotnych) (Tabela 4). Wieloczynnikowa analiza logistyczna wykazała, iż 3 cechy statystycznie istotnie zwiększały ryzyko wystąpienia zaburzeń zdrowia psychicznego. Cechami tymi były: brak wiary w zdolność do podjęcia i kontynuowania pracy ponad dziesięciokrotny wzrost ryzyka (OR = 10,752), brak zdolności jednoznacznej oceny stanu zdrowia ponad pięciokrotny wzrost ryzyka (OR = 5,698) oraz niezadowolenie ze związków osobistych, zwiększające to ryzyko ponad czterokrotnie (OR = 4,236). Samoocena stanu zdrowia i występowanie chorób przewlekłych w okresie bezrobocia Czas trwania bezrobocia nie wpływał w sposób istotny statystycznie na samoocenę stanu zdrowia. Okazało się, że połowa badanych była zadowolona ze swojego zdrowia, a dalszych 30,6% nie było ani zadowolonych, ani niezadowolonych. Długotrwale bezrobotni częściej niż Tabela 2. Występowanie bólu i dyskomfortu a czas trwania bezrobocia Table 2. The incidence of physical pain and discomfort and time of unemployment W jakim stopniu czujesz, że ból fizyczny ogranicza Ciebie w robieniu Długotrwale bezrobotni Krótkotrwale bezrobotni Razem tego, na co masz ochotę? n % n % N % Wcale 76 33, , ,0 Trochę , , ,7 Dość mocno 44 19, , ,1 Bardzo mocno 5 2,2 5 2,2 10 2,2 Niezwykle mocno 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Razem , , ,0 chi 2 = 12,599; p < 0,01; C = 0,164 Tabela 3. Ocena mobilności a wiek badanych Table 3. Evaluation of mobility and age of respondents Wiek W jakim stopniu możesz się Razem poruszać? n % n % n % N % Bardzo źle 0 0,0 1 0,9 0 0,0 1 0,2 Źle 6 1,9 4 3,8 0 0,0 10 2,2 Ani źle, ani dobrze 29 9, , , ,7 Dobrze , , , ,8 Bardzo dobrze , ,9 7 17, ,1 Razem , , , ,0 chi 2 z poprawką Yates'a = 21,366; p < 0,01; C = 0,21

5 314 Szymon Kostrzewski, Halina Worach-Kardas przebywający krótko na bezrobociu wyrażali swoje niezadowolenie ze stanu zdrowia (21,3% wobec 17,4%). W analizie logistycznej wieloczynnikowej najważniejszy okazał się brak wiary w zdolność do pracy, który pięciokrotnie zwiększył ryzyko negatywnej oceny własnego zdrowia. Niezadowolenie ze związków osobistych, w tym rodzinnych, 2,5-krotnie zwiększało to ryzyko. Występowanie chorób przewlekłych w okresie bezrobocia zwiększało ryzyko niemal trzykrotnie, a występowanie innych chorób przewlekłych niż wymienione w ankiecie (np. chorób układu kostno-stawowego, cukrzycy, chorób wzroku lub słuchu) niemal czterokrotnie. Czynnikiem wpływającym na negatywną samoocenę stanu zdrowia okazał się być również brak aktywności fizycznej (OR = 2,777). Występowanie chorób przewlekłych nowych lub takich, które uległy zaostrzeniu w okresie bezrobocia nasilało się wraz z wiekiem badanych. Był to związek istotny statystycznie. W szczególności dotyczyło to chorób układu krążenia i chorób układu oddechowego (p < 0,01). Występowanie chorób przewlekłych wzrastało wraz z czasem trwania bezrobocia badanych. Najczęściej występującymi dolegliwościami były choroby układu krążenia. Częstość występowania chorób w obu badanych grupach nie różniła się w sposób istotny statystycznie (p > 0,05). Wyjątek stanowiły choroby układu oddechowego, które istotnie częściej występowały u osób długotrwale bezrobotnych (p < 0,01) 7,8% i 1,8%. Takie dolegliwości jak zaburzenia psychiczne (w tym nerwice) oraz inne przewlekłe choroby (układu kostno-stawowego, cukrzyca czy choroby wzroku, słuchu) występowały natomiast nieco rzadziej w grupie bezrobotnych długotrwale (Tabela 5). Dyskusja Postrzegana jakość życia ulegała pogorszeniu wraz z trwaniem okresu bezrobocia. Odsetek ocen pozytywnych jakości życia w grupie długotrwale bezrobotnych wyniósł tylko 23,5%, podczas gdy wśród krótkotrwale bezrobotnych 42,4%. Wyniki te są gorsze od oceny jakości życia młodych bezrobotnych (w wieku lat), gdzie 67% badanych oceniło swoją jakość życia pozytywnie [8]. W ogólnopolskim badaniu PolSenior przeprowadzonym wśród osób w wieku powyżej 55 lat wykazano, iż ocena jakości życia polepszała się wraz z wiekiem [9]. W przypadku osób bezrobotnych nie wykazano takiej tendencji. Najlepiej swoją jakość życia oceniały osoby w wieku lat, natomiast osoby powyżej 60 lat oceniały ją gorzej niż osoby młodsze. Ponadto w porównaniu do oceny zadowolenia z życia wyrażanej w badaniach na reprezentatywnej grupie mieszkańców Polski oraz województwa łódzkiego ocena jakości życia osób bezrobotnych w wieku 45 lat i więcej jest znacznie gorsza. Odsetek ocen pozytywnych wynosi w takich badaniach ok. 70% [10, 11]. Także wyniki innych badań i analiz [12, 13, 14, 15] wskazują, iż bezrobotni charakteryzują się gorszą oceną jakości życia niż pracujący. Przeprowadzone badanie wykazało, iż ważnym czynnikiem wpływającym na ogólną ocenę jakości życia osób bezrobotnych była ocena sytuacji ekonomicznej gospodarstwa domowego. Innymi słowy dobra ocena sytuacji ekonomicznej zwiększała znacząco szansę pozytywnej oceny jakości życia. Podobne wyniki uzyskano w badaniach osób w wieku lat z niskim dochodem przeprowadzonych przez amerykańskie centrum zwalczania chorób i zapobiegania im [16]. Tabela 4. Ogólny stan zdrowia psychicznego a czas trwania bezrobocia Table 4. Respondents by the state of general mental health and duration of unemployment Stan zdrowia psychicznego Długotrwale bezrobotni Krótkotrwale bezrobotni Razem n % n % N % Pozytywny , , ,8 Negatywny , , ,2 Razem , , ,0 chi 2 = 9,095; p < 0,01; C = 0,140 Tabela 5. Występowanie chorób przewlekłych a czas trwania bezrobocia Table 5. Respondents incidence of chronic diseases and duration of unemployment Długotrwale Krótkotrwale Dolegliwość bezrobotni bezrobotni Porównanie częstości n % n % Chi 2 p Choroby układu krążenia 73 31, ,6 2,894 p > 0,05 Choroby układu pokarmowego 23 10,0 12 5,4 3,438 p > 0,05 Choroby układu oddechowego 18 7,8 4 1,8 8,980 p < 0,01 Zaburzenia psychiczne (w tym nerwice) 17 7, ,3 1,169 p > 0,05 Inne przewlekłe choroby 42 18, ,1 0,347 p > 0,05 Nie wystąpiły ani nie zaostrzyły się żadne schorzenia , ,9 2,280 p > 0,05 * Procenty nie sumują się do 100%, gdyż badani mogli wybrać kilka odpowiedzi

6 Skutki długotrwałego bezrobocia dla zdrowia i jakości życia osób w starszym wieku produkcyjnym 315 Powiązanie braku stałego zatrudnienia z pogorszeniem stanu zdrowia fizycznego i zwiększoną przez czynnik bezrobocia umieralnością nie jest łatwe do udowodnienia. W klasycznych już dzisiaj analizach H. Brenner zauważył, iż okresom kryzysu i recesji z wysokim bezrobociem towarzyszy wzrost wskaźników świadczących o pogorszeniu stanu zdrowia populacji wzrost umieralności, występowania chorób przewlekłych, przyjęć do szpitali psychiatrycznych [17, 18]. Inne badania populacyjne zarówno retro-, jak i prospektywne wskazują, iż w okresie bezrobocia wzrasta zachorowalność na choroby somatyczne, nasilająca się wraz z czasem trwania bezrobocia [19, 20]. W badaniu tylko częściowo udało się potwierdzić tę obserwację. Bezrobotni długotrwale częściej niż krótkotrwale bezrobotni wskazywali na wystąpienie chorób przewlekłych w okresie braku stałego zatrudnienia, nie był to jednak związek istotny statystycznie. Większość badań wskazuje na większą zachorowalność i umieralność na choroby układu krążenia wśród osób bezrobotnych [21, 22]. W niniejszym badaniu chorobami występującymi najczęściej były właśnie choroby układu krążenia, które związane były z wiekiem badanych. Natomiast chorobami najsilniej związanymi z czasem trwania bezrobocia okazały się choroby układu oddechowego. Podobne obserwacje świadczące o nasilonym występowaniu chorób układu oddechowego wśród bezrobotnych ukazały fińskie badania rynku pracy oraz badania L. Fagin, S.V. Kasl [2, 23, 24]. Obecność takich zaburzeń miała także istotny wpływ na postrzeganą jakość życia badanych. Literatura dostarcza przeciwstawnych wniosków dotyczących związku między bezrobociem a użyciem leków i leczeniem [25, 26]. W badanej grupie uzależnienie codziennego życia od użycia leków i leczenia wzrastało wraz z czasem bezrobocia. Dodatkowo w większej mierze dotyczyło osób po 60 r.ż. niż młodszych bezrobotnych. Potwierdza to obserwowane w Polsce zjawisko narastającej konsumpcji leków oraz występujące wśród osób starszych zjawiska wielolekowości [27]. Badania dowodzą [2, 25, 28], iż dolegliwości psychosomatyczne, w tym dolegliwości bólowe, stanowią istotny problem osób bezrobotnych. Rozpowszechnienie dolegliwości bólowych było w badanej populacji znaczne dotyczyło 59% bezrobotnych i wzrastało wraz z czasem trwania bezrobocia. W badaniach przeprowadzonych na reprezentatywnej próbie mieszkańców Polski [29] odsetek respondentów doświadczających dolegliwości bólowych wynosił ok. 27%. W badaniach dotyczących m.in. stanu zdrowia polskich seniorów [30] odsetek osób zgłaszających występowanie bólu przewlekłego wynosił 35% dla osób w wieku lat i ponad 41% dla osób powyżej 65 r.ż. Wyniki badań wskazują, iż stres bezrobocia związany jest z pogorszeniem stanu zdrowia psychicznego i występowaniem negatywnych emocji [19, 31]. Długotrwałe narażenie na stresor psychospołeczny, jakim jest brak zatrudnienia, doprowadziło w grupie badanych do pogorszenia nastroju i zaburzeń zdrowia o charakterze depresyjnym. Wśród osób bezrobotnych relatywnie krótko (do 6 miesięcy) nieco częściej niż wśród długo bezrobotnych występowały choroby psychiczne. Zdaniem niektórych badaczy negatywne skutki utraty pracy mogą wystąpić zwłaszcza w okresie do 6 miesięcy po utracie pracy. Bezrobotni dłużej niż pół roku doświadczają natomiast stabilizacji poziomu zdrowia psychicznego, które utrzymuje się jednak na niskim poziomie, prowadząc często do niepokojów, lęków, braku wiary w siebie i depresji [32, 33]. Niektóre badania wskazują, iż bezrobocie związane jest ze złą samooceną stanu zdrowia [19, 34]. Niniejsze badanie wykazało jednak, iż znaczna część bezrobotnych pozytywnie oceniła stan swojego zdrowia. Zaobserwowane nieznaczne pogorszenie tej oceny w trakcie trwania bezrobocia nie było istotne statystycznie. Być może było to spowodowane znacznym i mającym tendencję wzrostową poziomem bezrobocia występującym na terenie, na którym przeprowadzono badanie. Istnieją bowiem badania wskazujące, iż lokalnie występujący wysoki poziom bezrobocia może łagodzić negatywny wpływ braku pracy na samopoczucie i poziom zdrowia osób bezrobotnych [18, 35, 36]. Wnioski Stan bezrobocia może prowadzić do wielu negatywnych skutków w sferze zdrowotnej. Analiza wieloczynnikowa wykazała, iż siła efektów zdrowotnych bezrobocia zależy nie tylko od sytuacji ekonomicznej gospodarstwa domowego, lecz także od innych współistniejących czynników. Istotną rolę odgrywał zwłaszcza poziom zadowolenia ze związków osobistych, wiara w zdolność do ponownego podjęcia zatrudnienia, aktywność fizyczna czy też obecność innej osoby bezrobotnej w gospodarstwie domowym. Bezrobocie nie zawsze jednak prowadzi do pogorszenia oceny stanu zdrowia. Brak wymagań i oczekiwań pracodawcy, często znacznego obciążenia psychicznego i fizycznego stawianego przez pracę dla wielu może stanowić czynnik korzystny dla postrzeganego potencjału zdrowia i sił witalnych. Większe negatywne konsekwencje widoczne mogą być za to w stanie psychicznym i postrzeganej jakości życia, na które, jak wskazują wyniki niniejszego badania, stan bezrobocia, szczególnie długotrwałego, wywiera negatywny wpływ. Wraz z czasem trwania bezrobocia, w szczególności wśród najstarszych bezrobotnych, wzrastała też konieczność korzystania z leków, narastały problemy z poruszaniem się i występowanie chorób przewlekłych. Reakcja na sytuację braku zatrudnienia zależy od kontekstu społecznego, stanu zdrowia nie tylko w czasie, ale i przed bezrobociem oczekiwań wobec pracy i wartości, jaką przedstawia praca w życiu danej jednostki. Jakość życia, jako konstrukt wielowymiarowy, mogący w sposób subiektywny opisywać poziom zadowolenia z życia w jego zdrowotnym, materialnym i duchowym wymiarze, wydaje się więc lepiej określać główne obszary deficytów, jakie może wywołać bezrobocie. Prognozy demograficzne GUS wskazują, że proces starzenia się naszego społeczeństwa w nadchodzących

7 316 Szymon Kostrzewski, Halina Worach-Kardas latach przybierze na sile. Wydłużenie ludzkiego życia, niska dzietność rodzin oraz emigracja zarobkowa ludzi młodych sprawią, iż społeczeństwo polskie będzie coraz starsze. W ślad za tym starzeć się będą także zasoby pracy w Polsce. Oznacza to, iż celem programów dotyczących profilaktyki i edukacji zdrowotnej w coraz większej mierze powinny być grupy starsze wiekowo. Programy przeciwdziałania skutkom bezrobocia zawierać powinny natomiast element promocji zdrowia oraz prewencji chorób, gdyż osoby poszukujące pracy narażone będą równocześnie na dwa czynniki zmniejszające ich potencjał zdrowotny bezrobocie i wiek. Podziękowania Badania były realizowane w ramach grantu Prezydenta Miasta Łodzi Zarządzenie nr 2957/V/09 z dn r., temat nr 1 Biologiczne, kulturowe i społeczne przejawy stresu środowiskowego i jego wpływ na zdrowie współczesnych łodzian projekt Ed-VII /G-1,4,9/09 oraz współfinansowane ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego i Budżetu Państwa w ramach Działania 2.6 Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego, w związku z realizacją projektu p.n. Stypendia wspierające innowacyjne badania naukowe doktorantów. Piśmiennictwo 1. Mathers C.D., Schofield D.J. The health consequences of unemployment: the evidence. Med J Aust. 1998;168(4): English. 2. Przewoźniak L. Społeczne i ekonomiczne uwarunkowania zdrowia. W: Zdrowie Publiczne. Czupryna A., Poździoch S., Ryś A. (redaktorzy). T. 1, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, Kraków; 2000, s Novo M., Hammarström A., Janlert U. Do high levels of unemployment influence the health of those who are not unemployed? A gendered comparison of young men and women during boom and recession. Soc Sci Med. 2001;53(3): English. 4. Nylén L., Voss M., Floderus B. Mortality among women and men relative to unemployment, part time work, overtime work, and extra work: a study based on data from the Swedish twin registry. Occup-Environ-Med. 2001;58: English. 5. GUS, Aktywność ekonomiczna ludności Polski I kwartał 2013 r., Warszawa Pancewicz M., Kotzian J. Wynagrodzenia pracowników 50 plus [Internet] [cytowana ] Dostępna na: 7. Makowska Z., Merecz D. Ocena zdrowia psychicznego na podstawie badań kwestionariuszami Davida Goldberga. Podręcznik dla użytkowników kwestionariuszy GHQ-12 i GHQ-28. Oficyna Wydawnicza Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera; Axselsson L., Andersson I.H., Edén L., Ejlertsson G. Inequalities of quality of life in unemployed young adults: A population-based questionnaire study. Int J Equity Health. 2007;6:1 9. English. 9. Waszkiewicz L., Einhorn J., Połtyn-Zaradna K., Gaweł- -Dąbrowska D., Grabowska B., Zatońska K. Ocena jakości życia Polaków w wieku podeszłym W: Mossakowska M., Więcek A., Błędowski P. (redaktorzy). Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne. 2012, s Wciórka B. Poziom satysfakcji życiowej Polaków w latach Komunikat z badań. Warszawa: CBOS; Czapiński J., Panek T. Diagnoza Społeczna 2009, Warunki i jakość życia Polaków, załącznik 2. Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie; Brenklev T., Jahnsen J., Henriksen M., Lygren I., Aadland E., Sauar J. et al. Relationship Between Sick Leave, Unemployment, Disability, and Health-Related Quality of Life in Patients With Inflammatory Bowel Disease. Inflamm Bowel Dis. 2006;12: English. 13. Jiang Y., Hesser J.E. Associations between health related quality of live and demographics and health risks. Results from Rhode Islands 2002 behavioral risk factor survey. Health Qual Life Outcomes. 2006;4:1 9. English. 14. Zagożdżon P., Ejsmond J. Jakość życia związana ze zdrowiem u bezrobotnych. Probl Hig Epidemiol. 2008;89(4): Worach-Kardas H., Kostrzewski S. Quality of Life and Health State of Long-Term Unemployed in Older Production Age. Applied Research Quality Life. DOI / s z. English. 16. Zahran H.S., Moriarty D.G., Zack M.M., Kobau R. Public Health and Aging: Health-Related Quality of Life Among Low-Income Persons Aged Years United States, Morbidity and Mortality Weekly Report. 2003; 52: English. 17. Brenner M.H. Mortality and the national economy. A review and the experience of England and Wales, Lancet. 1979;2/8142: English. 18. Kośmicki M. Stres psychospołeczny jako czynnik ryzyka choroby wieńcowej. Przew Lek. 2002;6: Martikainen P.T., Valkonen T. Excess mortality of unemployed men and women during a period of rapidly increasing unemployment. Lancet. 1996;348: English. 20. Leeflang R.L., Klein-Hesselink D.J., Spruit I.P. Health effect of unemployment I. Long-term unemployed men in a rural and an urban setting. Soc Sci Med. 1992;34(4): English. 21. Geyer S., Peter R. Hospital admissions after transition into unemployment. Soz Praventivmed. 2003;48: English. 22. Eliason M., Storrie D. Job loss is bad for your health Swedish evidence on cause specific hospitalization following involuntary job loss. Soc Sci Med. 2009;68(8): English. 23. Linkola P. Nowa polityka wiekowa Finlandii od 1995 roku. Warszawa: Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce; Bańka A. Jak definiuje się bezrobocie z perspektywy psychologicznej? W: Bańka A. Podręcznik pomocy psychologicznej. Poznań: Wydawnictwo PRINT B; 1992, s

8 Skutki długotrwałego bezrobocia dla zdrowia i jakości życia osób w starszym wieku produkcyjnym Leder S. Bezrobocie a zdrowie. Psychiatria Pol. 1994; 28(6): Lusardi A., Schneider D., Tufano P. The Economic Crisis and Medical Care Usage [Internet] [cytowana ] Dostępna na: edu/~alusardi/papers/healthcare_ pdf. English. 27. Rajska-Neumann A., Wieczorkowska-Tobis K., Mossakowska M., Skalska A., Ślusarczyk P., Świech M. et al. Farmakoterapia u osób starszych w Polsce. W: Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. W: Mossakowska M., Więcek A., Błędowski P. (redaktorzy). Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne; 2012, s Latalski M., Kulik T.B., Ksykiewicz-Dorota A., Pacian A., Skórzyńska H., Żołnierczuk-Kieliszek D. et al. Problemy zdrowotne bezrobotnych w makroregionie lubelskim. Zdr Publ. 2004;114(3): Czapiński J., Panek T. Diagnoza Społeczna 2009, Warunki i jakość życia Polaków. Raport. Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie; Kozak-Szkopek E., Mossakowska M., Ślusarczyk P., Broczek K., Szybalska A., Wieczorkowska-Tobis K. Analiza występowania bólu przewlekłego u osób starszych w Polsce. W: Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. Mossakowska M., Więcek A., Błędowski P. (redaktorzy). Termedia Wydawnictwa Medyczne, Poznań 2012, s Claussen B., Bjørndal A., Hjort P.F. Health and re-employment in a two year follow up of long term unemployed. J Epidemiol Community Health. 1993;47: English. 32. Rowley K.M., Feather N.T. The impact of unemployment in relation to age and length of unemployment. J Occup Psychol. 1987;60, English. 33. Warr P. Psychologiczne skutki długotrwałego bezrobocia. W: Człowiek w społecznej przestrzeni bezrobocia. Chirkowska-Smolak T., Chudzicka A. (redaktorzy). Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2004, s Blaxter M. Health and Lifestyles, London: Routledge; English. 35. Trew K., Kilpatrick R. The daily life of the unemployed Social and psychological dimensions. Belfast: Department of Psychology, Queen's University of Belfast; English. 36. Hemström Ö. Explaining differential rates of mortality decline for Swedish men and women: a time-series analysis, Soc Sci Med. 1999;48: English. Adres do korespondencji: Halina Worach-Kardas Oddział Zdrowia Publicznego, Uniwersytet Medyczny w Łodzi pl. Hallera 1, bud. 1, Łódź halina.worach-kardas@umed.lodz.pl