WPŁYW ZAWODNIENIA NA MOBILNOŚĆ ARSENU W GLEBACH REJONU DAWNEGO GÓRNICTWA ZŁOTA I ARSENU W ZŁOTYM STOKU

Transkrypt

1 ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LXII NR 2 WARSZAWA 2011: AGNIESZKA KRYSIAK, ANNA KARCZEWSKA WPŁYW ZAWODNIENIA NA MOBILNOŚĆ ARSENU W GLEBACH REJONU DAWNEGO GÓRNICTWA ZŁOTA I ARSENU W ZŁOTYM STOKU EFFECTS OF SOIL FLOODING ON ARSENIC MOBILITY IN SOILS IN THE AREA OF FORMER GOLD AND ARSENIC MINING IN ZLOTY STOK Instytut Nauk o Glebie i Ochrony Środowiska Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Abstract: The effects o f reducing conditions on As mobility in 46 soil samples were examined. The samples represented natural soils and anthropogenic ones developed on mine spoils, slag dumps and tailings. Incubation tests were carried out for 1-28 days with and without addition o f glucose. The maximum amounts of As mobilized without glucose were in the range < mg kg'1(mean: 10.2 mg kg'1), and those with glucose: mg kg'1(mean: 21.3 mg kg'1); and in most cases they remained lower than soluble As, extractable with 0.05 mol dm'3 (NH4)2S 0 4. The main mechanism o f As release was based on desorption, and not on reductive dissolution o f iron oxides. Its effects depended on total As, soil organic matter and the presence o f gleyic features in soils. Słowa kluczowe: arsen, gleba, desorpcja, materia organiczna, warunki redukcyjne K ey w ords: arsenie, soil, desorption, organie matter, reductive conditions WSTĘP Arsen występuje zwykle w środowisku glebowym w niewielkich stężeniach, zazwyczaj nie przekraczających kilku mg kg'1. W glebach zanieczyszczonych, m.in. w rejonach wydobycia i przetwórstwa rud metali, a zwłaszcza złota i arsenu, zawartości arsenu mogą sięgać jednak nawet wielu tysięcy mg kg"1 [O Neill 1995; Kabata-Pendias, Pendias 1999]. W Polsce jednym z obszarów najbardziej wzbogaconych w arsen jest rejon Złotego Stoku. Wielowiekowa eksploatacja złota, a potem rud arsenu w tym rejonie przyczyniła się do rozproszenia arsenu w środowisku i do powstania wielu zwałowisk pogórniczych i pohutniczych oraz składowisk odpadów, m.in. pochodzących z procesu wzbogacania rudy [Dziekoński 1972]. Zawartości arsenu w glebach rejonu Złotego Stoku lokalnie przekraczają 1000 mg g'1, a w materiale odpadowym zgromadzonym na hałdach i składowiskach często sięgają kilku procent [Karczewska i in. 2007, Krysiak i Karczewska 2007, 2008].

2 Wpływ zawodnienia na mobilność arsenu w glebach rejonu dawnego 241 Arsen w środowisku glebowym podlega silnej specyficznej sorpcji, głównie na uwodnionych tlenkach żelaza o różnym stopniu krystalizacji [Voigt i in. 1996, Bowell 1994, Wenzel i in. 2001, Krysiak, Karczewska 2007, 2008], co powoduje, że jest on stosunkowo mało ruchliwy i bardzo słabo przyswajalny dla roślin. Zmiany warunków odczynu lub natlenienia gleby mogą powodować częściową destrukcję tlenków żelaza i uwolnienie zasorbowanego na nich arsenu [Marin i in. 1993, Masscheleyn i in. 1991]. Wpływ zmian odczynu na uwalnianie arsenu z gleb rejonu Złotego Stoku został opisany w odrębnym opracowaniu [Krysiak, Karczewska 2008]. Przedmiotem niniejszej pracy jest analiza wpływu warunków zawodnienia i spowodowanej nim anaerobiozy na uruchamianie arsenu z zanieczyszczonych gleb tego rejonu. Procesy redukcji, zachodzące w wyniku trwałego zawodnienia są uważane za główną przyczynę zanieczyszczenia arsenem wód podziemnych na dużych obszarach południowo-wschodniej Azji, m.in. w Bangladeszu, Indiach i Wietnamie [Anawar i in. 2003, O Neill 1999, Burton i in. 2008]. Mechanizm uwalniania arsenu z gleb jest złożony, gdyż obejmuje nie tylko procesy o charakterze chemicznym i fizykochemicznym, ale zależy przede wszystkim od przebiegu procesów biochemicznej redukcji składników fazy stałej gleby i roztworu glebowego [Anawar i in. 2003, Solaiman i in. 2009, Postma i in. 2010, Corsini i in. 2010]. Obecność materii organicznej stanowi jeden z ważniejszych czynników wpływających na efekt tych procesów. Biochemiczna redukcja związków organicznych decyduje o pogłębianiu warunków anaerobiozy [Stępniewska 1988, Gliński i in. 1992, Corsini i in. 2010]. Łatwo podatne na rozkład, rozpuszczalne związki organiczne, takie jak glukoza, stanowiąc źródło węgla dla mikroorganizmów glebowych, przyczyniają się do szybszego zużycia tlenu i pobudzenia biouwalniania arsenu [Turpeinen i in 1999, Chatain i in. 2005]. Ponadto produkty fermentacji mogą konkurować z arsenianami o miejsca sorpcyjne na tlenkach i wodorotlenkach żelaza, powodując desorpcję arsenu do roztworu glebowego [Bauer, Blodau 2006; Wang, Mulligan 2009]. Zmiany warunków redox mogą zatem przyczyniać się do wzrostu mobilności arsenu w glebach, a jednocześnie - wpływać na jego stopień utlenienia i toksyczność. Uwolniony arsen często podlega wtórnej fizykochemicznej i chemicznej sorpcji, a także wtórnej biologicznej immobilizacji. Dlatego, trudno jest z góry określić rzeczywiste ryzyko mobilizacji arsenu z gleb o różnych właściwościach, w warunkach zawodnienia. W niniejszej pracy przedstawiono wyniki testów laboratoryjnych, w których badano uwalnianie arsenu podczas inkubacji próbek gleb pochodzących z rejonu Złotego Stoku, reprezentujących różnego typu utwory - naturalne oraz antropogeniczne, związane z eksploatacją i przetwarzaniem rud. MATERIAŁ I METODY Materiał badawczy stanowiło 46 próbek glebowych pobranych w 17 punktach - z profili gleb naturalnych, geochemicznie wzbogaconych w arsen oraz gleb antropogenicznych, wytworzonych na hałdach skały płonnej, hałdach pohutniczych, a także na składowisku odpadów poflotacyjnych i w jego sąsiedztwie. Ze względu na duże zróżnicowanie charakteru oraz właściwości badanych utworów, podzielono je na następujące grupy: 1) gleby antropogeniczne: na hałdach żużla hutniczego i hałdach skały płonnej oraz na składowiskach osadów poflotacyjnych; 2) gleby naturalne na zalesionych stokach w rejonie eksploatacji górniczej (wzgórze Haniak, Złoty Jar, Ośli Jar); typologicznie są to w większości gleby brunatne kwaśne;

3 242 A. Krysiak, A. Karczewska 3) gleby doliny rzeki Trującej: zarówno naturalne gleby aluwialne Jak i gleby wytworzone z materiału nawiezionego oraz namytego - z różnym udziałem osadów poflotacyjnych; 4) ściółki leśne - wydzielone jako osobna grupa, obejmująca ściółki gleb antropogenicznych oraz naturalnych gleb leśnych. Oznaczono podstawowe właściwości gleb, w tym zawartość węgla organicznego, odczyn, całkowitą pojemność sorpcyjną oraz całkowitą zawartość arsenu. Szczegółowe informacje o lokalizacji punktów badawczych, zastosowanych metodach analitycznych oraz właściwościach gleb w poszczególnych punktach przedstawiono we wcześniejszym opracowaniu [Krysiak, Karczewska 2008], natomiast dane zbiorcze dotyczące właściwości poszczególnych grup gleb zestawiono w tabeli 1. TABELA1. Ogólna charakterystyka próbek gleb analizowanych w poszczególnych grupach. Wybrane właściwości oraz całkowita zawartość As (podano zakresy wartości oraz średnie) TABLE 1. General description of soil samples analyzed in distinguished soil groups. Selected properties and total concentrations of As (the ranges and mean values) Grupa Group Rodzaj i pochodzenie próbek gleb General description and origin of soil samples 1 Utwory antropogeniczne Anthropogenic material Hałdy żużla i hałdy skały płonnej Slag dumps and mine spoils Osady poflotacyjne Tailings 2 Gleby naturalne, brunatne kwaśne, na zalesionych stokach - poziomy mineralne Natural soils of forested mountain slopes, Dystric Cambisols - mineral horizons 3 Gleby doliny rzeki Trującej Soils in a valley of the Trująca river 4 Ściółki leśne (ściółki gleb naturalnych i antropogenicznych) Forest litter (ectohumus layer of natura and anthropogenic soils) no. - nie oznaczono, not determined. N Corg % ,1 8,1 ph 4,1-7,2 5,0 2 <0,1 7,4-7,6 7,5 9 0,8-19,8 2,9-4,0 4,0 3,6 20 <0,1-5,6 1, ,5-7,6 5,9 2,8-4,0 3,4 T As CEC cmof+) kg1 mg kg'1 22,3-50, , ,2-49,7 48,4 7,2-19,01 1, ,1-49,02 3, no Głównym przedmiotem pracy było określenie zmian rozpuszczalności metali w warunkach anaerobiozy, w seriach inkubacji próbek gleby prowadzonych w stanie całkowitego nasycenia roztworem 0,1 mol dm"3 Ca(N03)2 (w stosunku 1:2,5 m:v dla gleb organicznych i 1:10 dla gleb mineralnych), z dodatkiem lub bez glukozy, stanowiącej potencjalne źródło łatwo przyswajalnego węgla, w stężeniu 160 mg dm"3 (tj. 400 mg kg"1gleby). Inkubacja prowadzona była w szczelnie zamkniętych naczyniach, bez dostępu tlenu przez okres 1,7, 14 i 28 dni, a co pewien czas próbki były mieszane dla ustalenia równowagi między fazą stałą i roztworem. Z przyczyn technicznych nie określono wartości potencjału redox po zakończonej inkubacji. Stężenie arsenu w supematancie oznaczono metodą ICP po odwirowaniu próbek i ich przesączeniu. W wybranych próbkach przepro

4 Wpływ zawodnienia na mobilność arsenu w glebach rejonu dawnego 243 wadzono też inkubacje w warunkach sterylnych - w celu określenia udziału procesów biochemicznych i procesów o charakterze fizykochemicznym w mobilizacji arsenu. Sterylizację prowadzono trzykrotnie w autoklawie, w temperaturze 121 C [Majewska i in. 2006]. Wszystkie testy wykonano w dwóch powtórzeniach, a przedstawione dane ilustrują średnie z powtórzeń. Wyniki mobilizacji arsenu w testach inkubacji porównano z zawartością w próbkach łatwo rozpuszczalnego arsenu, ekstrahowanego roztworem 0,05 mol dm"3 (NH4)2S04, zgodnie z procedurą opisaną przez Wenzla i in. [2001]. WYNIKI I DYSKUSJA Przeprowadzone testy inkubacji potwierdzają wpływ pogłębiającej się anaerobiozy na uwalnianie arsenu z gleb zawierających znaczne koncentracje tego pierwiastka. Diagramy (rys. 1) ilustrują zbiorcze wyniki dla poszczególnych grup gleb - średnie ilości uwol- RYSUNEK 1. Ilości As uwalnianego w poszczególnych grupach gleb podczas anaerobowej inkubacji trwającej 1-28 dni: bez dodatku glukozy (1, 7, 14,28) oraz z dodatkiem glukozy (IG, 7G, 14G, 28G). N a diagramach zaznaczono wartości średnie, odchylenie standardowe SD oraz zakres wartości: minimalnej do maksymalnej w grupie (Min - Max) FIGURE 1. The amounts o f As released in soil groups during a 1-28 day-anaerobic incubation: without glucose ( 1,7,1 4,2 8 ) and with glucose (IG, 7G, 14G, 28G). Diagrams illustrate the mean values, standard deviations SD and the ranges minimum to maximum (Min - Max) in each group

5 244 A. Krysiak, A. Karczewska nionego As, wartości odchylenia standardowego SD oraz wartości minimalne i maksymalne uzyskane w testach z dodatkiem i bez dodatku glukozy. Maksymalne ilości As uwolnionego w wyniku inkubacji mieściły się w szerokim zakresie: <0,1-171 mg kg"1 (średnio: 10,2 mg kg"1dla testów bez glukozy oraz 21,3 mg kg'1w testach z dodatkiem glukozy). Przykładowy przebieg uwalniania As z wybranych, pojedynczych próbek przedstawiono na rysunku 2 i 3. Wraz z przedłużającą się inkubacją zazwyczaj postępował proces mobilizacji As, co ilustrują wykresy zbiorcze (rys. 1), a także większość wykresów dla poszczególnych próbek (rys. 2 i 3). Jednak w niektórych przypadkach maksimum rozpuszczalności, zwłaszcza w testach bez dodatku glukozy, obserwowano już po 7 dniach inkubacji (rys. 3). Efekt taki wystąpił m.in. podczas inkubacji silnie oglejonych próbek gleb z doliny Trującej. W licznych testach obserwowano początkowy wzrost, a następnie spadek ilości uwalnianego arsenu. Wyniki testów potwierdzają silniejszą mobilizację arsenu w próbkach inkubowanych z dodatkiem glukozy w porównaniu z próbkami bez tego dodatku. Można twierdzić, że mechanizm działania dodatku glukozy nie polegał wyłącznie na biologicznej stymulacji anaerobiozy, gdyż w przypadku niektórych próbek sterylizowanych (rys. 4 c i d) skuteczność uwalniania arsenu w testach z glukozą była znacznie większa niż pod nieobecność tego dodatku. Ilości arsenu uwalniane podczas inkubacji z próbek gleb mineralnych można ogólnie ocenić jako niewielkie. Maksymalny procentowy udział arsenu uwolnionego z gleb w trakcie 28-dniowej inkubacji z dodatkiem glukozy - w stosunku do jego całkowitej za- RYSUNEK 2. Ilości As uwalnianego w wybranych próbkach gleb podczas anaerobowej inkubacji trwającej 1,7, 14 i 28 dni: bez dodatku glukozy (O) oraz z dodatkiem glukozy (+G1). Linia przerywana ilustruje zawartość frakcji łatwo rozpuszczalnej, ekstrahowanej 0,05 mol dm 3 (NH4)2S 0 4: a - hałdy i osady poflotacyjne, b - gleby naturalne, brunatne kwaśne, pod lasem FIGURE 2. The amounts o f As released in selected soil samples during 1,7, 14, and 28 day-anaerobic incubation: without glucose (O) and with glucose (+G1). Dotted lines in the diagrams illustrate a soluble As fraction, extracted with 0.05 mol dm'3 (NH4)2S 0 4: a - dumps and tailings, b - natural soils (Dystric Cambisols) under the forest

6 Wpływ zawodnienia na mobilność arsenu w glebach rejonu dawnego 245 RYSUNEK 3. Ilości As uwalnianego w wybranych próbkach gleb podczas anaerobowej inkubacji trwającej 1, 7, 14 i 28 dni: bez dodatku glukozy (O) oraz z dodatkiem glukozy (+G1). Linia przerywana ilustruje zawartość frakcji łatwo rozpuszczalnej, ekstrahowanej 0,05 mol*dm'3 (NH4)2S 0 4: a - gleby doliny Trującej, b - ściółki leśne FIGURE 3. The amounts o f As released in selected soil samples during 1, 7, 14, and 28 day-anaerobic incubation: without glucose (O) and with glucose (+G1). Dotted lines in the diagrams illustrate a soluble As fraction wartości w próbce wyniósł 9%, co odpowiadało bezwzględnej ilości 13,6 mg kg"1. W pozostałych próbkach, zwłaszcza silnie wzbogaconych w arsen, analogiczne wartości procentowego udziału arsenu uwolnionego w stosunku do zawartości całkowitej były znacznie niższe. W glebach inkubowanych bez dodatku glukozy wartości tylko w jednym przypadku przekroczyły 0,5%. Ilość arsenu uwalnianego pod wpływem anaerobiozy z próbek gleb mineralnych zazwyczaj pozostawała niższa od udziału frakcji łatwo rozpuszczalnej, zwłaszcza w glebach inkubowanych bez dodatku glukozy. W próbkach inkubowanych z glukozą sporadycznie ilość arsenu uwolnionego w inkubacji przekraczała wartość określonąjako udział frakcji łatwo rozpuszczalnej (rys. 2 i 3). Podobne wyniki wcześniej uzyskano w testach inkubacji próbek gleb zanieczyszczonych arsenem z rejonu Wojcieszowa [Karczewska i in. 2005]. Praktycznie nie wystąpiły tam procesy redukcji tlenków żelaza, czego dowodziły niewielkie tylko koncentracje Fe uwolnionego do roztworu.. Można sądzić zatem, że w przeprowadzonych doświadczeniach proces anaerobowej inkubacji trwał zbyt krótko, aby wymusić redukcję tlenków żelaza, z którymi związany jest arsen. Stopień anaerobiozy układu mogłyby dobrze ilustrować wartości potencjału redox, których jednak nie udało się zmierzyć. W przypadku próbek z doliny Trującej zaobserwowano zależność ilości uwolnionego arsenu od stanu oglejenia gleb. Największe ilości As, wyższe niż udział frakcji łatwo rozpuszczalnej, podlegały mobilizacji z gleb o zaznaczonych cechach silnego oglejenia. Można sądzić, że w takich glebach pogłębianie anaerobiozy zapoczątkowało proces redukcji tlenków żelaza. Taka hipoteza wymagałaby jednak dalszych badań.

7 246 A. Krysiak, A. Karczewska Uzyskany w doświadczeniach niewielki stopień redukcji tlenków żelaza i małą skuteczność uwalniania arsenu podczas inkubacji, można wiązać z bardzo wysoką całkowitą zawartością arsenu w próbkach i jego toksycznością, powodującą zahamowanie aktywności mikroorganizmów glebowych odpowiedzialnych za procesy redukcji [Turpeinen i in. 1999]. Można przypuszczać zatem, że uwalnianie arsenu następowało głównie w drodze procesów o charakterze fizykochemicznym. Intensywność tych procesów w znacznym stopniu uwarunkowana była zawartością związków organicznych w roztworze. Największą rozpuszczalność arsenu stwierdzono w próbkach ściółek oraz w poziomach powierzchniowych gleb leśnych i hałd, bogatych w materię organiczną. W próbkach tych arsen podlegał mobilizacji zarówno w testach inkubacji z glukozą, jak i bez jej dodatku. Uwalnianie znacznych ilości arsenu z wysoko organicznych próbek sterylizowanych (rys. 4) zdaje się potwierdzać fizykochemiczny charakter procesu mobilizacji. Uwagę zwraca fakt, że w wielu testach, zwłaszcza dla próbek gleb z obszaru doliny rzeki Trującej, podczas inkubacji następował początkowo wzrost stężenia rozpuszczalnego arsenu, a następnie jego spadek. Również inni autorzy [Gadd 1999, Ledin i in. 1999, Ma, Dong 2004] obserwowali początkowy wzrost, a następnie spadek rozpuszczalności As w warunkach redukcyjnych, tłumacząc ten efekt głównie strącaniem nierozpuszczalnych minerałów, zwłaszcza siarczków [Stępniewska 1988, Turpeinen i in. 1999, Carbonell-Barrachina i in. 1999, Ma, Dong 2004; Signes-Pastor i in. 2007]. Wtórna immobilizacja uwolnionego arsenu może mieć jednak także charakter biologiczny. W próbkach sterylizowanych proces tej wtórnej biologicznej immobilizacji nie zachodził. RYSUNEK 4. W pływ sterylizacji na ilość As uwalnianego w wybranych 4 próbkach gleb (a, b, c, d) podczas anaerobowej inkubacji trwającej 1, 7 i 14 dni: bez dodatku glukozy (wykres po lewej stronie) oraz z dodatkiem glukozy (wykres po prawej stronie): N - próbki nie steiylizowane, S - próbki poddane wstępnej sterylizacji FIGURE 4. The effects o f soil sterilization on the amounts o f As released in 4 selected soil samples (a, b, c, d) during 1,7, 14, and 28 day-anaerobic incubation: without glucose (left diagram) and with glucose (right diagram): N - non-sterilized samples, S - sterilized samples

8 Wpływ zawodnienia na mobilność arsenu w glebach rejonu dawnego 247 WNIOSKI 1. W przeprowadzonych testach potwierdzono możliwość uwalniania pewnych ilości arsenu z gleb zanieczyszczonych w warunkach anaerobiozy spowodowanej zawodnieniem. 2. Zmiany rozpuszczalności arsenu w warunkach zawodnienia są wynikiem nakładania się złożonych procesów fizykochemicznych i mikrobiologicznych, które z jednej strony prowadzą do mobilizacji arsenu, a z drugiej - do jego wtórnego unieruchamiania. 3. Mobilizacja arsenu w przeprowadzonych testach inkubacji miała prawdopodobnie przede wszystkim charakter fizykochemiczny i nie wynikała z redukcyjnego roztwarzania tlenków żelaza. 4. Szczegółowe rozpoznanie mechanizmów składających się na zmiany mobilności As wymagałoby przeprowadzenia złożonych analiz, w tym badań mikrobiologicznych. 5. Obecność materii organicznej, a także wstępnie zainicjowane procesy redukcyjne w glebach oglejonych stymulują mobilizację arsenu i mogą przyczyniać się do wzrostu ryzyka zanieczyszczenia wód podziemnych. Wskazuje to na potrzebę prowadzenia dalszych badań nad uruchamianiem i mobilnością arsenu w warunkach anaerobiozy. LITERATURA ANAWAR H.M., AKAI J., KOMAKI K., TERAO H., YOSHIOKA T., ISHIZUKA T., SAFIULLAH S., KATO K. 2003: Geochemical occurrence of arsenie in groundwater of Bangladesh: sources and mobilization processes. J. Geochem. Explor. 77, 2-3: BAUER M., BLODAU C. 2006: Mobilization of arsenic by dissolved organic matter from iron oxides, soils and sediments. Sci. Total Environ. 354, 2-3: BOWELL RJ. 1994: Sorption of arsenic by iron oxides and oxyhydroxides in soils. Appl. Geochem. 9, 3: BURTON E.D., BUSH R.T., SULLIVAN L.A., JOHNSTON S.G., HOCKING R.K. 2008: Mobility of arsenic and selected metals during re-flooding of iron- and organic-rich acid-sulfate soil. Chemical Geology 253, 1-2: CARBONELL-BARRACHINA A., JUGSUJINDA A., DELAUNE R. D., PATRICK, JR. W. H., F. SIRISUKHO- DOM B.S., ANURAKPONGSATORN P. 1999: The influence of redox chemistry and ph on chemically active forms of arsenic in sewage sludge-amended soil. Environ. Int., 25, 5: CHATAIN V., BAYARD R., SANCHEZ F., MOSZKOWICZ P., GOURDON R. 2005: Effect of indigenous bacterial activity on arsenic mobilisation under anaerobic conditions. Environ. Int. 31: CORSINI A., CAVALCAL., CRIPPAL., ZACCHEOP., ANDREONI V. 2010: Impact of glucose on microbial community of a soil containing pyrite cinders: Role of bacteria in arsenic mobilization under submerged condition. Soil Biol Biochem. 42, 5: DZIEKOŃSKI T. 1972: Wydobywanie i metalurgia kruszców na Dolnym Śląsku od XIII w. do połowy XX w. Ossollineum, Wrocław. GADD G.M. 1999: Fungal production of citric and oxalic acid: importance in metal speciation, physiology and biogeochemical processes. Adv. Microb. Physiol. 41: GLIŃSKI J., STAHR K, STĘPNIEWSKA Z., BRZEZIŃSKA Z. 1992: Changes of redox and ph conditions in a flooded soil amended with glucose and nitrate under laboratory conditions. Z Pjlanzenernahr Bodenk. 155, 1: KABATA-PENDIAS A., PENDIAS H. 1999: Biogeochemia pierwiastków śladowych. PWN, Warszawa, 398 ss. KARCZEWSKA A., BOGDA A., GAŁKA B., KRAJEWSKI J. 2005: Ocena zagrożenia środowiska przyrodniczego w rejonie oddziaływania złoża rud polimetalicznych Żeleźniak (Wojcieszów - Góry Kaczawskie). Wyd. AR we Wrocławiu. KARCZEWSKA A., BOGDA A., KRYSIAK A. 2007: Arsenic in soils in the areas of former arsenic mining and processing in Lower Silesia, SW Poland. [W:] Bhattacharya P., Mukheijee A.B., Loeppert R.H. (red.) Arsenic in Soil and Groundwater Environments: Biogeochemical Interactions. Elsevier, Amsterdam., KRYSIAK A., KARCZEWSKA A. 2007: Arsenic extractability in soils in the areas of former arsenic mining and smelting, SW Poland Sci Total Environ. 379, 2:

9 248 A. Krysiak, A. Karczewska KRYSIAK A., KARCZEWSKA A. 2008: Formy arsenu w glebach zanieczyszczonych rejonu Złotego Stoku - w świetle sekwencyjnej ekstrakcji. Rocz. Glebozn. 59, 1: LEDIN M., KRANTZ R., ICKER C., ALLARD B. 1999: Microorganisms as metal sorbent: comparision with other soil constituents in multi compartment systems. Soil Biol. Biochem. 31: MA L.Q., DONG Y. 2004: Effects of incubation on solubility and mobility of trace metals in two contaminated soils. Environ. Pollut. 130: MAJEWSKA M., KUREK E., SZLACHETKA D. 2006: Microbial activity - factor increasing retention of Cd added to soil. Polish J. Environ. Stud., 15, 2a: MARIN A.R., MASSCHELEYN P.H., PATRICK JR. W.H. 1993: Soil redox-ph stability of arsenic species and its influence on arsenic uptake by rice. Plant and Soil 152: MASSCHELEYN P.H., DELAUNE R.D., PATRICK JR W.H. 1991: Effect of redox potential and ph on arsenic speciation and solubility in a contaminated soil. Environ Sci Technol. 25: O NEILL P. 1999: Arsenic. [W:] Alloway B.J. (red.): Heavy metals in soils. Blackie, Glasgow: POSTMA D., JESSEN S., HUE N.T.M., DUC M.T., KOCH C.B., VIET P.H., NHAN P.Q., LARSEN F. 2010: Mobilization of arsenic and iron from Red River floodplain sediments, Vietnam Geochim. Cosmochim. Acta, 74, 12: SIGNES-PASTOR A., BURLÓ F., MITRA K., CARBONELL-BARRACHINA A.A. 2007: Arsenic biogeochemistry as affected by phosphorus fertilizer addition, redox potential and ph in a west Bengal (India) soil. Geoderma 137, 3-4: SOLAIMAN A.R.M., MEHARG A.A., GAULT A.G., CHARNOCK J.M. 2009: Arsenic mobilization from iron oxyhydroxides is regulated by organic matter carbon to nitrogen (C:N) ratio. Environ. Intern. 35: 3, STĘPNIEWSKA Z. 1988: Właściwości oksydoredukcyjne gleb mineralnych Polski. Problemy Agrofizyki 56. Ossolineum. TURPEINEN R, PANTSAR-KALLIO M, HAGGBLOM M, KAIRESALO T. 1999: Influence of microbes on the mobilization, toxicity and biomethylation of arsenic in soil. Sci Total Environ 236: VOIGT D.E., BRANTLEY S.L., HENNET R.J.-C. 1996: Chemical fixation of arsenic in contaminated soils. Appl. Geochem. 11: WANG S., MULLIGAN C.N. 2009: Effect of natural organic matter on arsenic mobilization from mine tailings. J. Hazard. Mat. 168, 2-3: WENZEL W.W., KIRCHBAUMER N., PROCHASKA T., STINGEDER G., LOMBI E., ADRIANO D.C. 2001: Arsenic fractionation in soils using an improved sequential extraction procedure. Analytica Chemica Acta, 436: Prof. dr hab. Anna Karczewska Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Instytut Nauk o Glebie i Ochrony Środowiska, ul. Grunwaldzka Wrocław e-m ail: anna. karczewska@up. wroc.pl