Nowe stwierdzenie rusałki drzewoszka Nymphalis xanthomelas (Esper, 1781) (Lepidoptera: Nymphalidae) w Sudetach po 90 latach przerwy

Transkrypt

1 Kamil Struś, Adam Malkiewicz* PRZYRODA SUDETÓW t. 19(2016): Nowe stwierdzenie rusałki drzewoszka Nymphalis xanthomelas (Esper, 1781) (Lepidoptera: Nymphalidae) w Sudetach po 90 latach przerwy Rusałki należące do podrodziny Nymphalinae stanowią w naszym kraju w większości grupę szeroko rozpowszechnioną i liczną. Przedstawiciele rodzajów: Vanessa F., Inachis Hb n., Aglais Da l m., Polygonia Hb n., Araschnia Hb n. oraz Nymphalis Kl u k są w zdecydowanej większości gatunkami pospolitymi o niewielkich wymaganiach siedliskowych. Jedynie dwa gatunki z tej grupy wyróżniają się ze względu na mniejszą liczebność i ograniczony zasięg. Pierwszy z nich to rusałka laik Nymphalis vaualbum (Den. et Sc h i f f.), który jednak nie jest stałym składnikiem naszej lepidopterofauny, a jedynie gatunkiem pojawiającym się okresowo w dużych odstępach czasu. Drugi natomiast to rusałka drzewoszek Nymphalis xanthomelas (Esp.) (fot. 1, 2), motyl do 2011 roku. regularnie spotykany tylko we wschodniej i południowo-wschodniej części naszego kraju. W sezonach wyraźnie wzrosła liczba jego obserwacji, a na Pomorzu, Fot. 1. Samica rusałki drzewoszka Nymphalis xanthomelas siedząca na wilgotnej glebie (fot. K. Struś). Phot. 1. Female scarce tortoiseshell Nymphalis xanthomelas resting on damp soil (photo K. Struś).

2 126 Kamil Struś, Adam Malkiewicz Fot. 2. Samica rusałki drzewoszka Nymphalis xanthomelas żerująca na kwiatach tarniny (fot. K. Struś). Phot. 2. Female scarce tortoiseshell Nymphalis xanthomelas feeding on blackthorn flowers (photo K. Struś). Fot. 3. Siedlisko rusałki drzewoszka Nymphalis xanthomelas (fot. K. Struś). Phot. 3. Habitat of scarce tortoiseshell Nymphalis xanthomelas (photo K. Struś).

3 Nowe stwierdzenie rusałki drzewoszka Nymphalis xanthomelas Fot. 4. Cecha diagnostyczna rusałki drzewoszka Nymphalis xanthomelas jasne nogi (fot. K. Struś). Phot. 4. Diagnostic character of scarce tortoiseshell Nymphalis xanthomelas light legs (photo K. Struś). Fot. 5. Spód skrzydeł rusałki drzewoszka Nymphalis xanthomelas (fot. K. Struś). Phot. 5. Underside of wings of scarce tortoiseshell Nymphalis xanthomelas (photo K. Struś). w Wielkopolsce i na Opolszczyźnie pojawiły się nowe stwierdzenia po wielu latach przerwy ( Bą k o w s k i i Sł o d z i n k a 2013, Se n n 2015). Czy w tych regionach i na pozostałym obszarze będzie on obserwowany tylko w charakterze efemerycznym (Bu s z k o i Ma s ł o w s k i 2015), czy może nastąpiło rozszerzenie jego zasięgu na zachód i północ Polski mogą to pokazać jedynie kolejne lata obserwacji. Rusałka drzewoszek to średniej wielkości motyl o rozpiętości skrzydeł mm. Jest to gatunek bliźniaczy dla zdecydowanie liczniejszego i występującego w całej Polsce rusałki wierzbowca Nymphalis polychloros (L.). Mimo dużego podobieństwa, oba gatunki można zidentyfikować na podstawie zespołu cech zarówno morfologicznych jak i bionomii gatunku. Biorąc pod uwagę stopień ich podobieństwa, za wiarygodne powinny być uznawane tylko te stwierdzenia osobników odłowionych przyżyciowo, dla których wykonano dokładne fotografie ukazujące cechy diagnostyczne (fot. 4, 5), ewentualnie też samice, od których pobrano jaja do dalszej hodowli gąsienic. Stadia przedimaginalne obu tych rusałek są łatwe do odróżnienia (Warecki 2010). Poniżej zamieszczamy zestawienie tabelaryczne cech rozpoznawczych, z których część była ostatnio pomijana w literaturze przedmiotu (tab. 1). W Sudetach gatunek ten obserwowany był po raz ostatni w 1924 roku przez M. Sc h l o t t a 1 ex., w Książku, stanowiącym południowe przedmieście Kłodzka (Wo l f 1927). Niniejsze stwierdzenie jest więc pierwszym udokumentowanym pojawem w Sudetach po 90 latach przerwy. Na Dolnym Śląsku współcześnie gatunek ten obserwowano w rez. Łąki Sulistrowickie (J. Masłowski inf. ustna, Buszko 1997). Istnieje również fotografia motyla bardzo przypominającego N. xanthomelas wykonana przez J. Ro g u s k i e g o we Wrocławiu-Stabłowicach we wrześniu 2007 roku ( jednak cechy widoczne na tym zdjęciu nie pozwalają w 100% wykluczyć, że nie przedstawia ona trochę wyblakłego osobnika N. polychloros. Na Opolszczyźnie rusałka drzewoszek była obserwowana ostatnio dwukrotnie w okolicach Zbiornika Nyskiego [UTM XR68, XR69] ( dlatego nie można wykluczyć jej występowania również w Sudetach Wschodnich.

4 128 Kamil Struś, Adam Malkiewicz Ryc. 1. Stanowisko rusałki drzewoszka Nymphalis xanthomelas w Górach Kaczawskich. Podkład mapowy PLAN. Fig. 1. Locality of scarce tortoiseshell Nymphalis xanthomelas in the Kaczawskie Mts. Map based on PLAN. Nowe stanowisko w Sudetach - Góry Kaczawskie, SOOŚ Góry i Pogórze Kaczawskie, dolina bezimiennego potoku u południowo-wschodnich podnóży Miłka, [UTM WS64], r r., 1 samica. obs. Kamil Struś. Motyl zaobserwowany i sfotografowany został przy kwitnących krzewach śliwy tarniny Prunus spinosa. Żerował na jej kwiatach (fot. 2), siadał również na gałązkach i wilgotnej ziemi (fot. 1). Spłoszony zrywał się do szybkiego lotu wzdłuż polnej drogi dzielącej zakrzewienia. Po chwili wracał w to samo miejsce. Samica ta nie była obserwowana bezpośrednio na roślinie żywicielskiej gąsienic wierzbie szarej Salix cinerea, jednak przez cały czas przebywała w jej sąsiedztwie. Posiadała znaczne uszczerbki skrzydeł w związku z czym dokładne oznaczenie przynależności gatunkowej było możliwe dopiero po odłowie w siatkę entomologiczną, a następnie konsultacji zdjęć ze specjalistami posiadającymi odpowiednie doświadczenie z tym gatunkiem. Podjęto próbę zweryfikowania sposobu składania jaj. W tym celu zamknięto odłowionego motyla na jedną dobę w dużym pudle ze ścianami z przewiewnej siatki. Do środka włożono gałązki wierzby szarej i całość ustawiono w naturalnym siedlisku. Próba ta nie przyniosła skutku, jednak biorąc pod uwagę znaczny stopień zużycia skrzydeł oraz późny termin obserwacji, najbardziej prawdopodobne wydaje się przypuszczenie,

5 Nowe stwierdzenie rusałki drzewoszka Nymphalis xanthomelas Tab. 1. Zestawienie cech pozwalających na odróżnienie rusałki drzewoszka Nymphalis xanthomelas od rusałki wierzbowca Nymphalis polychloros. Table 1. Distinguishing characters of scarce tortoiseshell Nymphalis xanthomelas and black-leg tortoiseshell Nymphalis polychloros. Nymphalis xanthomelas Nymphalis polychloros Cechy morfologiczne imago/ Morphological characters of imago Odnóża kremowo-żółte aż do siwych, kontrastujące z ciemnym tułowiem (fot. 4) 1 / Legs creamy-yellow to slivery-grey, contrasting with dark thorax (Phot. 4) 1 Plama przed wierzchołkiem przedniego skrzydła biała 2 / Spot before fore wing tip white 2 Tło skrzydeł ceglastoczerwone/ Wing ground colour brick red Plamka dyskoidalna skrzydła tylnego wyraźniejsza (wierzch) (fot. 1)/ Hind wing discoid spot more distinct (upper side) (Phot. 1) Czarna, niebiesko plamkowana obwódka tylnego skrzydła szersza i rozmyta od strony nasady skrzydła (wierzch)/ Black, blue-spotted border of hind wing wider and diffuse on the side of wing base (upper side) Odnóża ciemne, niemal zlewające się z ciemnym tułowiem 1 / Legs dark, nearly as dark as thorax 1 Plama przed wierzchołkiem przedniego skrzydła bladożółta 2 / Spot before fore wing tip pale yellow 2 Tło skrzydeł rude/ Wing ground colour rusty Plamka dyskoidalna skrzydła tylnego mniej wyraźna (lub zupełnie zredukowana)/ Hind wing discoid spot less distinct (or completely reduced) Czarna, niebiesko plamkowana obwódka tylnego skrzydła węższa, wyraźnie odgraniczona od tła (wierzch)/ Black, blue-spotted border of hind wing narrower distinctly separated from ground colour (upper side) Brzegi skrzydeł mocniej wcięte (ząbkowane) 3 / Brzegi skrzydeł słabiej powcinane 3 / Wing margins more incised (serrated) 3 Wing margins less incised 3 Czarna linia grzbietowa obrzeżona białym tłem/ Black dorsal line bordered by white background Rozgałęzione kolce czarne/ Branched spines black Zasiedla bardziej wilgotne siedliska i jest ściślej związany z dolinami rzecznymi/ Lives in more damp habitats and is more strictly associated with river valleys Cechy morfologiczne gąsienicy/ Morphological characters of larva Czarna linia grzbietowa obrzeżona jasnobrunatnym tłem/ Black dorsal line bordered by light brown background Rozgałęzione kolce jasnobrunatne/ Branched spines light brown Cechy ekologiczne/ Ecological characters Spotykany również w krajobrazie kulturowym, w ogrodach, sadach i między zabudowaniami/ Found also in human-transformed landscape: gardens, orchards and among buildings 1 jest to jedyna pewna cecha dla stwierdzeń wczesnowiosennych dotyczących osobników po przezimowaniu/ the only reliable character for early spring specimens which have wintered over. 2 cecha mniej użyteczna w przypadku osobników zimujących z uwagi na wycieranie się/blaknięcie żółtych łusek u wierzbowca, dodatkowo u osobników ze znacznymi ubytkami na skrzydłach może być zupełnie niewidoczna/ less useful for wintering specimens because of wear/bleaching of yellow scales in black-leg tortoiseshell; besides it may be invisible in specimens with much damaged wings. 3 cecha mniej użyteczna w przypadku osobników zimujących, u osobników ze znacznymi ubytkami na skrzydłach może być zupełnie niewidoczna/ less useful for wintering specimens; it may be invisible in specimens with much damaged wings.

6 130 Kamil Struś, Adam Malkiewicz że samica ta była już po złożeniu jaj. Motyl został wypuszczony w miejscu stwierdzenia. Siedliskami dominującymi w miejscu stwierdzenia gatunku były podmokłe łąki trzęślicowe oraz łąki świeże z dużym udziałem zadrzewień i zakrzewień. Obecne były tam też zabagnienia ze stagnującą wodą o powierzchni ok. 1 ha. Istotnym składnikiem biotopu były kępiaste wierzby szare. Łąki graniczyły z podmokłym łęgiem olszowym i trzcinowiskiem (fot. 3). Podziękowania Dziękujemy dr Jarosławowi Buremu za potwierdzenie oznaczenia gatunku na podstawie zdjęć. Literatura Bą k o w s k i M., Sł o d z i n k a R Potwierdzenie występowania Nymphalis xanthomelas Esp e r, 1781 (Lepidoptera, Nymphalidae) w zachodniej Polsce. Wiad. Entomol., 32 (4): Bus z k o J Atlas rozmieszczenia motyli dziennych w Polsce (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) Oficyna Wydawnicza Turpress, Toruń: 170 ss. Bu s z k o J., Ma s ł o w s k i J Motyle dzienne Polski. Wydawnictwo Koliber. Nowy Sącz: 276 ss. Se n n P Motyle dzienne Gdyni atlas rozmieszczenia. Studio FM, Gdynia: 206 ss. Wa r e c k i A Motyle dzienne Polski atlas bionomii. Wydawnictwo Koliber. Nowy Sącz: 320 ss. Wo l f P Die Großschmetterlinge Schlesiens. 1 teil. Breslau XIX ss. php?country=pl&year=0&id=93 A new record of the scarce tortoiseshell Nymphalis xanthomelas (Esper, 1781) (Lepidoptera: Nymphalidae) in the Sudetes after 90 years Summary The paper presents new data on the distribution of the scarce tortoiseshell Nymphalis xanthomelas (Esp.) and documents its first record in the Sudetes after 90 years. The record was made in the spring of 2015 in the Kaczawskie Mts. Having captured the female we took a series of photographs showing the diagnostic characters of the species, and then released the individual. A list of characters which allow to distinguish between the scarce tortoiseshell and the very similar black-leg tortoiseshell Nymphalis polychloros L. and a review of earlier records from the Sudetes and recent records in Lower Silesia are also provided. Adresy autorów: ul. B. Chrobrego Wojcieszów struslav@vp.pl * Pracownia Biologii Konserwatorskiej i Ochrony Bezkręgowców Zakład Biologii, Ewolucji i Ochrony Bezkręgowców Instytut Biologii Środowiskowej Wydział Nauk Biologicznych Uniwersytet Wrocławski ul. Przybyszewskiego 65, Wrocław amalki68@gmail.com