PRZEMOC NA RÓŻNYCH ETAPACH ROZWOJU CZŁOWIEKA

Transkrypt

1 PRZEMOC NA RÓŻNYCH ETAPACH ROZWOJU CZŁOWIEKA Część VI Przemoc w wieku starszym 1

2 WYMIAR SPOŁECZNY STAROŚCI W ostatnim czasie, we wszystkich krajach rozwiniętych, obserwuje się gwałtowny wzrost populacji osób starszych. Jest to wynik zmian demograficznych i spadku umieralności we wcześniejszych okresach życia. Jednocześnie ostatnie dekady to okres gloryfikacji młodości, sprawności, zabawy i sukcesów. Starość nie jest okresem oczekiwanym, nie towarzyszy mu pozytywny lub choćby neutralny wizerunek, a autorytet osób starszych jest zjawiskiem zanikającym. Stereotypowy wizerunek osób starszych jest w znacznej mierze uwarunkowany oczekiwaniami społecznymi wobec tej grupy. Oczekiwania zaś dotyczą najczęściej stylu życia, ról społecznych (rodzinnych), jakie są narzucane seniorom oraz wymagań, co do sposobu zachowania i aktywności, w których główną funkcję odgrywa dystynkcja emeryta (czyli biorcy). Funkcjonujące w świadomości społecznej negatywne stereotypy podtrzymują obraz ludzi starszych jako przewrażliwionych na punkcie swojego zdrowia, roszczeniowych, biernych. Takie wyobrażenia na temat starości wypaczają rzeczywisty obraz wieku podeszłego, przeczą ich faktycznym możliwościom intelektualnym i sprawnościowym. Sytuacja osób starszych wiekiem warunkowana jest ogólną sytuacją społeczną, w tym również przeobrażeniami, jakie dokonały się w strukturze i modelu rodziny oraz w sieci relacji społecznych, szczególnie w interakcjach międzypokoleniowych. PRZEMOC WOBEC OSÓB STARSZYCH Przemoc wobec osób starszych jest zjawiskiem występującym zarówno w środowisku domowym, jak również w instytucjach opiekuńczych i leczniczych. Najczęściej wynika ze zjawiska nadużycia władzy i/lub nadużycia zaufania. Sprawcami przemocy bywają także sami seniorzy. Obok pojęcia przemocy funkcjonuje również pojęcie nadużycia wobec osób starszych. Pod tym terminem kryją się działania intencjonalne, kiedy sprawca 2

3 świadomie powoduje ból i cierpienie lub też niezamierzone spowodowane np. brakiem umiejętności sprawowania opieki nad osobą starszą. W przestrzeni społecznej obserwuje się postawy przyzwolenia społecznego na dyskryminację osób starszych. Przejawy tego typu postaw mogą przybierać różne formy (klasyfikacja wg. Szukalskiego, 2009): lekceważenie uznawanie, że opinie, wyznawane wartości i potrzeby osób starszych są mniej ważne i mniej cenne. paternalizm/nadopiekuńczość skłonność do wyręczania seniora w wykonywaniu niektórych czynności dnia codziennego, nawet w sytuacji, gdy jest on w stanie samodzielnie dać sobie radę i nie widzi potrzeby odwoływania się do pomocy innych osób. protekcjonalność skłonność do traktowania człowieka w podeszłym wieku jako osoby niezdolnej do funkcjonowania bez wsparcia danej jednostki lub instytucji, wsparcia udzielanego w sposób szczególny z uwagi na wiek, dostosowanego do ograniczonych dyspozycji seniora o charakterze mentalnym. zaniedbanie pomijanie (świadome lub nieświadome) istotnych potrzeb psychosomatycznych, społecznych i materialnych osób starszych. Specyficznym przypadkiem zaniedbania jest niedostarczanie informacji seniorom o przysługujących im prawach socjalnych i zdrowotnych, prowadzących często do nieuświadamiania sobie przez nich istniejących potrzeb i sposobów ich zaspokajania. izolacja społeczna oddzielenie ludzi w podeszłym wieku od reszty społeczeństwa, społeczności lokalnej, członków rodziny, znajomych poprzez skupienie ich na wyodrębnionym terytorium. Z reguły takie oddzielenie wyjaśniane jest chęcią stworzenia warunków dostosowanych do specyficznych potrzeb osób starszych. nadużycia finansowe związane są z niesprawiedliwym, nieuzasadnionym lub sprzecznym z literą prawa użyciem zasobów materialnych, tytułów własności i uprawnień będących w posiadaniu osób starszych. Do tej grupy nadużyć należą różnego rodzaju oszustwa związane ze świadomym wykorzystaniem niewiedzy i bezradności ludzi w podeszłym wieku jako konsumentów. Z nadużyciami finansowymi często powiązane są nadużycia prawne, gdy, korzystając z niewiedzy, osłabionego krytycyzmu seniorów lub ich rzeczywistej niepoczytalności, podejmowane są kroki mające na celu ograniczenie 3

4 samodzielności prawnej ludzi starszych lub też przejęcie tytułów własności i uprawnień znajdujących się w ich posiadaniu (zachęcanie do spisywania testamentu, aktów darowizn czy umów sprzedaży lub wręcz ich podrabianie, zawieranie fikcyjnych małżeństw). nadużycia cielesne przejawy fizycznej agresji w stosunku do osób starszych, przybierające formy od względnie łagodnych (popychanie, szturchanie) do brutalnych (ciężkie pobicie). eksterminacja świadome dążenie do skrócenia bezwartościowego lub przepojonego cierpieniem życia seniora. Przemoc w wieku starszym nie jest zjawiskiem nowym. Jest to jednak zjawisko przewidywalne i problem, przeciw któremu można podjąć działania zapobiegawcze. Przemoc jest rezultatem współdziałania różnorodnych czynników. Wśród czynników sprzyjających, czy generujących problem wymienia się: historię rodziny zachowania przemocowe mogą być mniej lub bardziej świadomym sposobem rozwiązywania problemów i konfliktów w rodzinie. Historia przemocy może wiązać się z zamianą ról, a zatem osoby krzywdzone w dzieciństwie mogą stać się sprawcami przemocy wobec starych rodziców. płeć dane statystyczne wskazują, że wśród osób starszych kobiety są częściej ofiarami przemocy. Jednym z powodów jest fakt, że kobiety żyją dłużej, częściej dotknięte są chorobami przewlekłymi, co prowadzi do wielowymiarowej zależności od opiekunów. Ponadto tradycyjne role społeczne kobiet sprzyjają podatności na przemoc. wzajemną zależność członków rodziny wzajemna zależność emocjonalna, finansowa może prowadzić do konfliktów okresowo pozostających w uśpieniu, a następnie przeobrażających się w przemoc. dzielenie wspólnego mieszkania lub domu wspólne zamieszkiwanie dostarcza okazji do konfliktów i napięć. Brak prywatności, oczekiwanie pełnej wzajemnej dyspozycyjności, brak czasu dla siebie mogą stanowić przyczynę przemocy. choroby prowadzące do zmian w charakterze i zachowaniu starszej osoby, co może być nie do zaakceptowania przez członków rodziny i prowadzić do bezradności, frustracji i desperacji. Przemęczenie i wypalenie to czynniki warunkujące przemoc. 4

5 izolację społeczną - brak lub utrata wspomagającej sieci kontaktów społecznych, również kontroli społecznej, może prowadzić do pojawienia się przemocy. uzależnienia i nierozpoznane zaburzenia psychiczne - przemoc może wynikać wprost ze zdrowotnych konsekwencji uzależnień, może też być rezultatem niezdiagnozowanych u osób stosujących przemoc zaburzeń psychicznych. inne czynniki stresogenne złe warunki socjoekonomiczne, niski status społeczny, trudne warunki mieszkaniowe czy stresujące wydarzenia życiowe. Literatura przedmiotu w zakresie przeciwdziałania przemocy wobec osób starszych pozwala wyróżnić różne jej formy: krzywdzenie fizyczne zadawanie bólu fizycznego lub powodowanie obrażeń przez popychanie, krępowanie czy bicie. Niektórzy autorzy włączają do tej kategorii również zmuszanie osoby starszej do kontaktów seksualnych (przemoc seksualna). krzywdzenie psychiczne i emocjonalne napaści słowne, groźby, wyzywania, stosowanie dziecinnej mowy, ograniczanie swobody decyzji ofiary. wykorzystywanie finansowe (przemoc materialna/ekonomiczna) bezprawne i niewłaściwe używanie własności i zasobów osoby starszej. zaniedbanie powstrzymanie się od odpowiedniej opieki, która zaspakajałaby fizyczne, medyczne i psychiczne potrzeby osoby starszej. Zapobiec przemocy można poprzez unikanie czynników sprzyjających zachowaniom przemocowym, ale także poprzez promowanie czynników chroniących przed przemocą, należą do nich: mocne wsparcie społeczne osób starszych, brak stresujących wydarzeń, przynależność do grupy oferującej wsparcie, szerzenie kultury promującej poczucie wspólnej odpowiedzialności za opiekę nad osobami starszymi w lokalnej społeczności, szerzenie kultury przeciwdziałającej i przeciwstawiającej się przemocy, stabilna sytuacja ekonomiczna osób starszych. 5

6 WARTO PAMIĘTAĆ Osoby utrzymujące sprawność fizyczną, samodzielne, ustabilizowane finansowo, o poczuciu własnej wartości są mniej narażone na ryzyko wystąpienia wobec nich przemocy. Osoby przyjazne innym, otwarte na kontakt z ludźmi i posiadające właściwe relacje środowiskowe, ułatwiające zaangażowanie w kontakty międzyludzkie redukują ryzyko doświadczenia przemocy. Bardzo często uznaje się, że osoby stosujące przemoc wobec osób starszych, dopuszczają się jej pod wpływem stresu, jakiego doświadczają w wyniku konieczności sprawowania opieki nad seniorem zwłaszcza chorym na demencję czy zespół otępienny. Umiejętność organizowania i korzystania z psychicznego wparcia przez opiekunów pozwoli uniknąć trudnych, przykrych doświadczeń, frustracji, depresji, a także wypalenia zawodowego. 6

7 Źródła: 1. E. Kowalewska Borys (Red. naukowa) Problematyka przemocy w rodzinie. Podstawowe środki prawne ochrony osób pokrzywdzonych, Warszawa A. Chabior, A. Fabiś, J.K. Wawrzyniak Starzenie się i starość w perspektywie pracy socjalnej, Warszawa D. Jaszczak Kuźmińska, K. Michalska (Red.) Przemoc w Rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych Poradnik dla pracowników pierwszego kontaktu, Warszawa OPRACOWANIE: ZESPÓŁ MONITORUJĄCY REALIZACJĘ MIEJSKIEGO PROGRAMU PRZECIWDZIAŁANIA PRZEMOCY W RODZINIE ORAZ OCHRONY OFIAR PRZEMOCY W MIEŚCIE MIŃSK MAZOWIECKI. 7