NOWE MATERIAŁY DO POZNANIA POCZĄTKÓW KULTURY PRZEWORSKIEJ NA TERENIE ZACHODNIEGO MAZOWSZA

Transkrypt

1 MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XL, 2015 TOMASZ GALEWSKI NOWE MATERIAŁY DO POZNANIA POCZĄTKÓW KULTURY PRZEWORSKIEJ NA TERENIE ZACHODNIEGO MAZOWSZA Abstract: This article presents materials from first phase of Pre-Roman Iron Age settlement from Nowy Drzewicz, distr. Żyrardów, site II i V. The ceramics has been analyzed in terms of tafonomy, technology and morphology. Several types of pottery finds were determined. Most of them have many analogies in Jutland region, also have been found in Mecklenburg, Brandenburg and middle Odra river region. In Poland this can be compared to early phase of Brześć Kujawski settlement. The finds from Nowy Drzewicz are earlier then the Przeworsk culture. Those materials can be used for better understanding of relations between Pomeranian, Przeworsk and Jastorf cultures. Key words: New materials, Przeworsk culture, Western Mazovia Geneza kultury przeworskiej pozostaje w sferze zainteresowań wielu badaczy (Dąbrowska 1988; 1994, 71-87; 2008; Dąbrowska, Woźniak 2005, ). Jednym z najistotniejszych problemów jest korelacja systemów chronologii względnej czasów poprzedzających powstanie kultury przeworskiej z materiałami tejże kultury oraz materiałami z terenu Jutlandii i dzisiejszych Niemiec (Keiling 1997, 35-44; Martens 1997, ; Grygiel 2004, 13-82). Utrudnia to wszelkie dalsze badania i próby interpretacji materiałów z początków epoki żelaza 1. Prezentowane poniżej materiały, pochodzące ze stanowiska w Nowym Drzewiczu, pow. Żyrardów, stanowią istotny przyczynek do badań nad tym zagadnieniem 2. Stanowisko wielokulturowe Nowy Drzewicz (nr aut. stan. 78; mapa 1), gm. Wiskitki, pow. Żyrardów, powstało z połączenia trzech stanowisk 1 To jest: wczesną epokę żelaza i okres przedrzymski łącznie. 2 Niniejsze opracowanie materiałów ceramicznych z osady z okresu przedrzymskiego (stan. II i V) powstało w ramach badań IAE PAN, finansowanych przez Uniwersytet Warszawski w ramach umowy z GDDKiA, na stanowisku w Nowym Drzewiczu, pow. Żyrardów. Kierownikiem projektu był Dariusz Krasnodębski. Opiekunem naukowym badań była dr Małgorzata Mogielnicka- -Urban. zarejestrowanych w ramach badań AZP (stanowiska V, II i I) w 2001 r. Rozciąga się ono na polach uprawnych przynależnych do wsi Nowy Drzewicz, około 500 m na południe od drogi z Wiskitek do Błonia. Stanowisko zajmuje teren rozległego, piaszczystego wyniesienia rozciągającego się na długości około 200 m i oddzielonego od podobnych wzniesień podmokłymi, rynnowymi zagłębieniami. Badania części stanowiska zlokalizowanej na trasie przyszłej autostrady A-2, przeprowadził Instytut Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie, działający na mocy umowy zawartej z Instytutem Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Pracami terenowymi w pierwszym sezonie badawczym (tj. w 2007 r.) kierował D. Krasnodębski. Natomiast w kolejnych dwóch sezonach (lata 2008 i 2009) R. Żukowski, przy znacznej pomocy P. Gana oraz dr. T. Baranowskiego. W sumie przebadano 334,72 ara, na których odkryto 1763 obiekty (wydatowano 864 obiekty). Pozyskano ponad 62 tysiące fragmenty ceramiki oraz 695 zabytków krzemiennych. Stwierdzono obecność pozostałości materialnych społeczności z: epoki kamienia (4 obiekty); epoki brązu kultury trzcinieckiej (4 obiekty), kultury łużyckiej (87 obiektów), kultury grobów kloszowych 195

2 (335 obiektów); okresu przedrzymskiego ceramiki typu jastorfskiego (350 obiektów); okresu wpływów rzymskich kultury przeworskiej okresu wpływów rzymskich (72 obiekty); średniowiecza oraz nowożytności (12 obiektów). Prace związane z opracowaniem wyników badań nadal trwają, jednak doniosłość odkryć skłania do wcześniejszej publikacji części z nich. Niniejszy artykuł prezentuje materiały typu jastorfskiego ze starszej fazy osadniczej. Zabytki te odkryto jedynie w kilku obiektach, lecz w znaczącej liczbie (zwłaszcza zespół pochodzący z ob. 1633; ar 318). Dodatkowo należałoby zaznaczyć, iż obszar ich odkrycia nie pokrywa się z terenem, na którym odkryto późniejsze materiały charakterystyczne dla młodszego okresu przedrzymskiego (wylewy facetowane, wazy etc.). Zabytki tego typu posiadają bardzo mało analogii na terenie Polski i w znaczący sposób mogą przyczynić się nie tylko do lepszego poznania początków kultury przeworskiej na terenie zachodniego Mazowsza, ale przede wszystkim do uściślenia korelacji chronologii względnych i lepszego zrozumienia zmian zachodzących u progu młodszego okresu przedrzymskiego. METODA OPRACOWANIA Ceramikę naczyniową z okresu przedrzymskiego pochodzącą z Nowego Drzewicza, stan. II i V (nr aut. stan. 78) opracowano w oparciu o metodę H. Machajewskiego i R. Pietrzaka (2004, ), poszerzoną o kryteria technologiczne zaczerpnięte z pracy R. Wołągiewicza (1993). W celu zminimalizowania wpływu błędu statystycznego, a także jak najpełniejszego i najrzetelniejszego opisu prezentowanego zbioru, fragmenty pochodzące z jednego naczynia potraktowane zostały jako jedno naczynie. Analizie poddano wszystkie fragmenty o wielkości powyżej 2x2 cm oraz fragmenty o cechach dystynktywnych, które nie przekraczały tej wielkości. Oznacza to, iż dokładniejszej analizie poddano jedynie 1568 fragmentów, które przypisano 371 naczyniom (z analizy wyłączono 1088 fragmentów, które nie spełniły powyższych kryteriów). Badaniom poddano również stan zachowania ceramiki będący skutkiem działania procesów postdepozycyjnych oraz cechy technologiczne związane z wykonaniem naczyń. Dalszy etap opisu naczyń opierał się na analizie zmienności makromorfologicznej oraz mikromorfologicznej. W ten sposób wyodrębniono grupy naczyń w oparciu o kryteria: stosunku wysokości do szerokości (uzupełnionego kryterium wieloczłonowości naczyń), kształtu brzuśca, formy wylewu oraz potraktowania krawędzi wylewu. Wydzielone typy naczyń i przyjęta nomenklatura są zatem koherentne z zaproponowanymi przez H. Machajewskiego i R. Pietrzaka (2004, ). 196 STAN ZACHOWANIA ZBIORU Analizowany zbiór ceramiki został sklasyfikowany na podstawie dwóch kryteriów. Wielkości zachowanych fragmentów oraz stopnia erozji powierzchni. Z analizy wynika, iż jedynie 5,7% naczyń jest dobrze zachowanych lub posiada niewielkie oznaki zniszczenia, a 15,1% naczyń jest zniszczona w stopniu uniemożliwiającym ustalenie cech diagnostycznych. Równocześnie, aż 59% naczyń to fragmenty o wielkości do 3 cm. Naczynia, których fragmenty mieszczą się w przedziale 4-6 cm stanowią 22,9% wszystkich naczyń. Naczynia, których wielkość przekracza 7 cm, stanowią 18,1% (z czego ponad 1/3 pochodzi z obiektu 1633). Szczegółowe wyniki analizy przedstawiają tabele 1 i 2. ANALIZA TECHNOLOGICZNA Poddane analizie cechy technologiczne, to: faktura i barwa powierzchni naczyń; rodzaj, granulometria i ilość domieszki schudzającej; barwa przełamu oraz grubość ścianek. Zgodnie z podziałem zastosowanym przez H. Machajewskiego i R. Pietrzaka (2004) za nadrzędną cechę uznano grubość ścianek. Doprowadziło to do wydzielenia trzech grup technologicznych: naczynia cienkościenne (grubość do 6 mm), średniościenne (7-9 mm) i grubościenne (grubsze niż 10 mm). Analizie poddano jedynie 335 naczyń, w przypadku których dało się określić wszystkie cechy technologiczne. W prezentowanym zbiorze dominują naczynia średniościenne barwy brązowej lub czarnej, rzadziej ciemnobrązowej lub ceglastej, zaś do schudzenia masy ceramicznej najczęściej używano tłucznia mineralnego. Szczegółowe wyniki analizy prezentują tabele 3-6. TYPOLOGIA NACZYŃ Grupa A naczynia trójczłonowe: A.III.2.a naczynie trójczłonowe o brzuścu jajowatym, wylewem wygiętym skośnie na zewnątrz i zaokrąglonej krawędzi (tabl. 9:3). Naczynie tego typu odkryto w obiekcie 1633 na arze 318 wraz z naczyniami typu A.III.3.a, B.I.1.a, B.III.2.a, B.III.3.a, D.I.1.a, E.I.2.a, E.I.4.a, E.I.4.b, H.I.2.a oraz talerzem. Jego cechy: kształt zbliżony do wazowatego (średnica wylewu wynosi 25 cm), krótsza szyjka i ucho umieszczone od wylewu po górną część brzuśca, wyróżniają ten egzemplarz spośród innych naczyń tej grupy. Formy takie znamy z terenu Jutlandii, gdzie datowane są na fazę I wg C. J. Beckera (1961, tabl. 13:d). Podobne, choć nie identyczne, naczynie zostało znalezione również w grobie nr 118 w Luboszycach (Domański 1975, tabl. 12:b, c, e). A.III.3.a naczynia trójczłonowe o brzuścu jajowatym, długim łukowato wygiętym na zewnątrz wylewie i zaokrąglonej krawędzi (tabl. 1:2; 3:6, 7; 11:1).

3 Na stanowisku w Nowym Drzewiczu natrafiono na cztery tego rodzaju naczynia (ob. 691 ar 161; ob. 839 i 842 ar 51; ob ar 181; ob ar 318). W obrębie ob. 839 i 842 ar 51 (dużą część naczynia nr 3 i 12 z ob. 842 znaleziono także w ob. 839) naczynie tego typu odkryto wraz z misą typu E.I.4.a i dwoma garnkami typu B.I.3.a. W ob.1633 odkryto także naczynia typu A.III.2.a, B.I.1.a, B.III.2.a, B.III.3.a, D.I.1.a, E.I.2.a, E.I.4.a, E.I.4.b, H.I.2.a oraz talerz. Najbliższe analogie dla tego typu naczyń odnajdujemy wśród ceramiki starszej fazy osadniczej w Brześciu Kujawskim (Grygiel 2004, 16, ryc. 2), w Otorowie (Żychliński 2004, 248, ryc. 4:6) oraz liczniej w Brandenburgii (Seyer 1982, tabl. 14:3; 16:7; 23:23) i na terenie Jutlandii (Becker 1961, tabl. 1:c; 19:q, r; 56:c; 71:b; 74:n). Grupa B garnki dwuczłonowe: B.I.1.a i B.III.1.a garnki dwuczłonowe o brzuścu zaokrąglonym lub jajowatym, prostym wylewie i zaokrąglonej krawędzi (tabl. 6:2; 7:2; 8:1; 11:3; 12:1, 2). Z omawianego zbioru pochodzi sześć tego typu naczyń (ob. 606 ar 184; ob ar 318; dwa z ob ar 351; ob ar 231; ob ar 246). Formy te współwystępowały na osadzie z garnkami typu B.I.3.a oraz natrafiono na nie w ob ar 318. W Polsce analogiczne okazy wystąpiły między innymi w Wojnowie (Kasprowicz 2004, 228, ryc. 12:3), Poznaniu-Nowym Mieście (Kasprowicz 2008, tabl. 28:2; Machajewski, Pietrzak 2008, tabl. 3:1,2) oraz Brześciu Kujawskim (Grygiel 2004, 37, ryc. 8:g). Naczynia tego typu odkryto również licznie w kręgu jastorfskim (Becker 1961, tabl. 43:o, 44:f, 48:e; Keiling 1969, tabl. 10:g, 12:h). B.I.3.a garnki dwuczłonowe o brzuścu zaokrąglonym, wylewie wygiętym łukowato na zewnątrz i zaokrąglonej krawędzi (tabl. 1:1; 2:1; 5:1; 6:1). Z osady w Nowym Drzewiczu pochodzą cztery naczynia tego typu (ob. 600 ar 183; ob. 606 ar 184 oraz 2 egz. z obiektów 839 i 842 ar 51). W obrębie obiektów formy te współwystępują z typami A.III.3.a, B.I.1.a, B.I.3.a, B.III.2.a i E.I.4.a. Najbliższe analogie z ziem polskich znane są z osady w Pławcach (Makiewicz 2004, 241, ryc. 3:1). Dużo liczniej naczynia tego typu znajdowane są jednak na terenie Jutlandii datowane są na I fazę wg C. J. Beckera (1961, tabl. 2:e; 47:a; 49:g; 55:f). B.I.2.a i B.III.2.a garnki dwuczłonowe o brzuścu zaokrąglonym lub jajowatym, skośnie wychylonym wylewie i zaokrąglonej krawędzi (tabl. 4:1; 9:9). W omawianym zbiorze natrafiono jedynie na dwa naczynia tego typu. Znamy je z ob. 600 ar 183 oraz z ob ar 318. W ob. 600 odkryto je wraz z garnkiem typu B.I.3.a, natomiast w obrębie ob z naczyniami typu A.III.2.a, A.III.3.a, B.I.1.a, B.III.3.a, D.I.1.a, E.I.2.a, E.I.4.a, E.I.4.b, H.I.2.a oraz talerzem. Podobne formy znajdowane są nad środkową Odrą (Domański 1975, tabl. 31:b; 34:i), w Otorowie (Żychliński 2004, 248, ryc. 4:1), w Brześciu Kujawskim (Grygiel 2004, 16, ryc. 2:b) oraz w Werbkowicach-Kotorowie (Dąbrowska 1994, 80, ryc. 1:f). Naczynia te są również powszechne na terenie Jutlandii (Becker 1961, tabl. 6:b; 7:b; 58:j; 59:c). Podobne okazy znaleziono także w Brandenburgii (Seyer 1982, tabl. 41:2, 6) oraz w Meklemburgii (Keiling 1969, tabl. 3:o; 24:m; 27:o). B.III.3.a garnki dwuczłonowe o brzuścu jajowatym, wylewie wygiętym łukowato na zewnątrz i zaokrąglonej krawędzi (tabl. 9:7). Opisywane naczynie pochodzi z ob ar 318 i zostało znalezione wraz z egzemplarzami typu A.III.2.a, A.III.3.a, B.I.1.a, B.III.2.a, D.I.1.a, E.I.2.a, E.I.4.a, E.I.4.b, H.I.2.a oraz talerzem. Podobne formy odkrywano licznie nad środkową Odrą (Domański 1995, tabl. 6:a; 16:g; 19:f; 31:b;), w Obórce (Sobucki, Woźniak 2004, 205 i 209, ryc. 6:6; 9:5), Poznaniu-Nowym Mieście (Kasprowicz 2008, tabl. 29:2), w Brześciu Kujawskim (Jażdżewski 1939, tabl. 19:1,2), a także w Werbkowicach-Kotorowie (Dąbrowska, Liana 1963, 51, ryc. 10:g). Podobne naczynia znane są również z Jutlandii (Becker 1961, tabl. 1:b; 43:h; 47:f; 60:e, h; 76:h). Grupa C garnki dwuczłonowe z dwoma uchami: C.III.1.a garnek dwuczłonowy z dwoma uchami, o brzuścu jajowatym, prostym wylewie i zaokrąglonej krawędzi (tabl. 7:1). Naczynie tego typu odkryto w obrębie ob na arze 220. Formy te znamy również z Wojnowa (Kasprowicz 2004, 222, ryc. 6:11) i z młodszej fazy osady z Brześcia Kujawskiego (Grygiel 2004, 25, ryc. 4:g). Liczniej garnki tego typu występują na terenie Jutlandii, gdzie datowane są na I i II fazę wg C. J. Beckera (1961, tabl. 3:f; 9:o; 11:b,d; 63:j). C.III.3.b garnki dwuczłonowe z dwoma uchami, o brzuścu jajowatym, wylewie wygiętym łukowato na zewnątrz i górą ściętej krawędzi (tabl. 3:1; 7:3). Z Nowego Drzewicza pochodzą dwa egzemplarze tego typu naczynia. Na pierwszy natrafiono w obrębie ob ar 193, wraz z misą z wiszącymi uchami typu E.I.4.b. Drugi pochodzi z warstwy kulturowej (warstwa 306 ar 252). Tego typu naczynia odkryto również w Luboszycach (Domański 1975, tabl. 5:k; 10:b), Obórce (Sobucki, Woźniak 2004, 209, ryc. 9:5) oraz w Brześciu Kujawskim (Jażdżewski 1939, tabl. 9:6). Znacznie częściej forma ta spotykana jest na terenie Jutlandii, gdzie występuje od I po III fazę wg C. J. Beckera (1961, tabl. 3:e, g; 57:e; 85:e). Grupa D garnki jednoczłonowe: D.I.1.a i D.I.1.b garnki jednoczłonowe o brzuścu zaokrąglonym, powierzchni chropowatej i krawędzi zaokrąglonej lub górą ściętej (tabl. 5:2; 9:1). 197

4 Z osady w Nowym Drzewiczu pochodzą dwa tego typu naczynia. Pierwsze, o zaokrąglonej krawędzi, pochodzi z ob ar 318, gdzie wystąpiło wraz z naczyniami typu A.III.2.a, A.III.3.a, B.I.1.a, B.III.2.a, B.III.3.a, E.I.2.a, E.I.4.a, E.I.4.b, H.I.2.a oraz talerzem. Drugie, o krawędzi górą ściętej, zostało znalezione w warstwie kulturowej na arze 183. W przypadku tego naczynia warto nadmienić, iż prawdopodobnie było ono zdobione pionowymi pasami, na przemian, chropowacenia i gładzenia. Tego typu ornament, jak i same naczynia jednoczłonowe, znamy z nad środkowej Odry (Domański 1975, tabl. 4:d; 23:o; 26:r), Brandenburgii (Seyer 1982, tabl. 34:7; 35:1) i Meklemburgii (Keiling 1969, tabl. 51:i; 55:h). Podobne okazy, odnaleziono również w Poznaniu-Nowym Mieście (Machajewski, Pietrzak 2008, tabl. 27:1,2) i Wytycznie (Mazurek 2001, 52, ryc. 3:14, 17). Naczynia tego typu odkrywane są również na Jutlandii, gdzie datowane są od fazy I wg C. J. Beckera (1961, tabl. 34:c; 36:l). Grupa E misy: E.I.2.a Misy o brzuścu zaokrąglonym, brzegu wygiętym na zewnątrz i zaokrąglonej krawędzi (tabl. 6:8; 10:17). Z osady w Nowym Drzewiczu, pochodzą 2 tego typu naczynia. Na pierwsze natrafiono w ob na arze 318 wraz z formami typu A.III.2.a, A.III.3.a, B.I.1.a, B.III.2.a, B.III.3.a, D.I.1.a, E.I.4.a, E.I.4.b, H.I.2.a oraz talerzem. Drugi egzemplarz pochodzi z obiektu 620 ar 183. Podobne okazy odkryto na osadach w Modliszewie (Sobucki, Woźniak 2004, 210, ryc. 10:1, 4, 7), Brześciu Kujawskim (Jażdżewski 1939, tabl. 6:11, 22; 9:9; Grygiel 2004, 25, ryc. 4:b), Izdebnie Kościelnym (Kołacz 1995, tabl. 27:c) oraz w Wytycznie (Mazurek 2001, 52, ryc. 2:6). Występują one również licznie w Jutlandii (Becker 1961, tabl. 3:b; 5:c,d; 17:j). E.I.4.a Misy o brzuścu zaokrąglonym, wylewie wygiętym łukowato do wewnątrz i krawędziach zaokrąglonych (tabl. 2:2; 10:16). Z Nowego Drzewicza pochodzą trzy tego typu naczynia (ob. 701 ar 162; ob. 839 i 842 ar 51; ob ar 318). Misy te odkryto wraz z formami typu A.III.2.a, A.III.3.a, B.I.1.a, B.I.3.a, B.III.2.a, B.III.3.a, D.I.1.a, E.I.2.a, E.I.4.b, H.I.2.a oraz talerzem. Podobne naczynia zadokumentowano nad środkową Odrą (Domański 1975, tabl. 7:h; 8:g), w Otorowie (Żychliński 2004, 249, ryc. 5:1-4), Wojnowie (Kasprowicz 2004, 222, ryc. 6:10), Brześciu Kujawskim (Grygiel 2004, 16, ryc. 2:f) oraz w Wytycznie (Mazurek 2001, 52-53, ryc. 2:1, 2; 3:29). Analogiczne okazy znamy również z terenu Jutlandii, gdzie występują już od fazy I wg C. J. Beckera (1961, tabl. 42:k,l). E.I.4.b misy o brzuścu zaokrąglonym, wylewie wygiętym łukowato do wewnątrz i krawędziach górą ściętych (tabl. 3:5; 11:5). 198 Z Nowego Drzewicza pochodzą dwa tego typu naczynia, obydwa zachowane niemal w całości, to tzw. misy z wiszącymi uchami (ob ar 193; ob ar 318). Formy te znane z terenu ziem polskich zostały opracowane przez Andrzeja Maciałowicza (2004, 43-60). Analogiczne okazy z terenu Jutlandii datowane są raczej na fazę II i III wg C. J. Beckera (1961 tabl. 9:j, 73:e; 82:l). Egzemplarze z obiektów z Nowego Drzewicza odkryto wraz z naczyniami o charakterze starszo przedrzymskim (typ A.III.2.a, A.III.3.a, B.I.1.a, B.III.2.a, B.III.3.a, C.III.3.b, D.I.1.a, E.I.2.a, E.I.4.a, E.I.4.b, H.I.2.a oraz talerz ). Brakuje form, które mogłyby wskazywać na młodszą chronologię powoduje, iż należałoby je datować najpóźniej na przełom starszego i młodszego okresu przedrzymskiego, a nie na początek młodszego okresu przedrzymskiego. Za tak wczesnym datowaniem przemawia również bliska analogia naczynia z Brześcia Kujawskiego, które odkryto wraz z naczyniami charakterystycznymi dla starszej fazy osadniczej (Grygiel 2004, 16, ryc. 2). Powoduje to problem dotyczący określenia początku pojawienia się mis z wiszącymi uchami na ziemiach polskich i na terenie Jutlandii (por. Maciałowicz 2004). Grupa H kubki: H.I.2.a Kubek o brzuścu zaokrąglonym, skośnie wychylonym wylewie i zaokrąglonej krawędzi (tabl. 4:3; 9:8, 10). Z osady w Nowym Drzewiczu pochodzą trzy tego typu naczynia (ob. 652 ar 183; 2 egz. z ob ar 318). W obrębie ob ar 318 forma ta została odkryta wraz z formami typu A.III.2.a, A.III.3.a, B.I.1.a, B.III.2.a, B.III.3.a, D.I.1.a, E.I.2.a, E.I.4.a, E.I.4.b oraz talerzem. Podobne okazy znamy z Otorowa (Żychliński 2004, 252, ryc. 7:4), Brześcia Kujawskiego (Grygiel 2004, 25, ryc. 4:d, e) i Wytyczna (Mazurek 2001, 52-54, ryc. 3:12; 5:15). Kubki tego typu występują również na terenie Jutlandii (Becker 1961, tabl. 18:a). Grupa I pozostałe formy naczyń: Talerze (tabl. 10:1) Z osady z okresu przedrzymskiego pochodzą trzy talerze o pewnym datowaniu. Największy egzemplarz odkryto w ob na arze 318 wraz z naczyniami typu A.III.2.a, A.III.3.a, B.I.1.a, B.III.2.a, B.III.3.a, D.I.1.a, E.I.2.a, E.I.4.a, E.I.4.b, H.I.2.a. Pozostałe dwa fragmenty wystąpiły w ob. 991 i 1001 na arze 178. Formy te, zwane także plackami, znane są zarówno z zespołów z wczesnej epoki żelaza, jak i ze stanowisk z okresu przedrzymskiego. Natrafiono na nie także między innymi w Brześciu Kujawskim (Jażdżewski 1939, tabl. 9:5; 10:15) oraz stanowiskach kultury Poieneşti-Lukaševka (Babeş 1993, tabl. 29:59, 60).

5 Figurki gliniane (tabl. 13:1-8) Z warstwy kulturowej na stanowisku w Nowym Drzewiczu pochodzi osiem fragmentów najprawdopodobniej z tzw. wilków- lub kozłów ogniowych (niem. Feuerbocke). Zabytki tego typu są rzadkie na terenie ziem polskich, dlatego też, mimo iż należy je wiązać z młodszą fazą zasiedlenia stanowiska, pominięcie ich byłoby błędem. Do tej pory znanych jest jedynie 5 stanowisk, na których odkryto podobne zabytki. Z czterech stanowisk osadowych: Dopiewo, Nowa Wieś, Haćki, Werbkowice-Kotorów oraz z grobu z Drohiczyna (Dąbrowska 1988, ). Znacznie więcej zabytków tego typu znamy z obszaru północnych Niemiec i Jutlandii oraz z kultury Poieneşti-Lukaševka (Babeş 1993, 77, ryc. 22). Fragmenty figurek z Nowego Drzewicza mogą pochodzić z trzech lub więcej odrębnych zabytków. Jednak stan ich zachowania nie pozwala na jednoznaczne potwierdzenie tej tezy. Niewykluczone, iż wszystkie pochodzą z jednego i tego samego egzemplarza. Fragmenty pochodzące z arów 147, 180 i 191 posiadają ornament w postaci płytkich linii rytych oraz dużych i głębokich odcisków stempla w kształcie trójkąta. Fragmenty z arów 91 i 180 są zdobione płytkimi liniami rytymi oraz mniejszymi, głębokimi odciskami stempla w kształcie trójkąta. Pozostałe trzy fragmenty pochodzą z ara 167 i posiadają ornament w postaci głębokich linii rytych oraz bardzo płytkich odcisków stempla w kształcie trójkąta o lekko zaokrąglonych konturach. Ornamenty tego typu spotykane są zarówno na egzemplarzach z Jutlandii, jak i z kultury Poieneşti-Lukaševka (Becker 1961, tabl. 28:g; 58:g,h; Babeş 1993, tabl. 25:4). Z terenu ziem polskich najbliższą analogię stanowi egzemplarz z Haciek (Kobyliński, Szymański 2011, 46). MIKROMORFOLOGIA Z uwagi na znaczne rozdrobnienie materiału, fragmenty naczyń, w przypadku których nie dało się określić typu makromorfologicznego, otrzymały jedynie określenie podtypu i odmiany. Dla zachowania spójności rozważań zastosowano taki sam system jak w przypadku określenia makromorfologii autorstwa H. Machajewskiego i R. Pietrzaka (2004, 87). Dna natomiast zostały określone wedle kryteriów stworzonych na potrzeby opracowania: A dno o ściankach prostych; B dno o ściankach podciętych; C dno o ściankach zaokrąglonych; D dno na stopce o ściankach w kształcie wycinka kuli; a przejście proste; b przejście łukowate; c bez przejścia. Problem uformowania den naczyń doby przedrzymskiej został już przedstawiony przez Wojciecha Mazurka. Prezentowane zestawienie wydaje się w dużej części pokrywać z publikowanymi przez tegoż autora materiałami grupy czerniczyńskiej (Mazurek 1995, 259, ryc. 30). W przypadku analizowanego zbioru zaskakuje pojawienie się egzemplarzy o ściankach podciętych, charakterystycznych raczej dla młodszego okresu przedrzymskiego. Procentowe zestawienie wyników przedstawiają tabele 7 i 8. W materiałach z osady dominują wylewy wychylone skośnie na zewnątrz, niepogrubione, o krawędziach zaokrąglonych lub rzadziej górą ściętych. Częste są również wylewy pionowe i łukowato wychylone na zewnątrz. W omawianym zespole widoczny jest jednak całkowity brak wylewów pogrubionych i facetowanych tak charakterystycznych dla młodszego okresu przedrzymskiego. Tego typu wylewy odkryto co prawda na stanowisku w Nowym Drzewiczu, lecz w zupełnie innym rejonie i związane z inną fazą zasiedlenia. Niespełna 5% naczyń z omawianego zbioru posiada ślady zdobienia. Połowa z tego zbioru to zdobienia plastyczne, takie jak: ornament wykonywany paznokciem (tabl. 12:5), karbowanie krawędzi (tabl. 9:2, 4; 12:1), dołki palcowe umieszczone pod wylewem oraz listwa plastyczna. Pozostałe 50% zbioru stanowią różnego rodzaju wzory złożone z linii rytych głęboko oraz punktów wykonanych prawdopodobnie zaostrzonym patykiem lub twardym źdźbłem trawy (tabl. 8:10). PODSUMOWANIE Prezentowane materiały posiadają wiele analogii zarówno z terenu ziem polskich, jak i ze strefy związanej z funkcjonowaniem kultury jastorfskiej i ceramiki typu Kraghede. Najwięcej podobieństw odnajdujemy wśród naczyń pochodzących z terenów Jutlandii oraz z bliższego stanowisku Brześcia Kujawskiego. Zwłaszcza formy pochodzące z licznego zespołu odkrytego w ob ar 318 (tabl. 9-11). Interesujące jest naczynie z ob ar 183 (tabl. 3:7). Jego trójczłonowa konstrukcja, długi łukowato wychylony na zewnątrz wylew oraz nieco dwustożkowaty kształt brzuśca sugeruje bardzo wczesną metrykę. Niemal identyczne naczynie pochodzi ze starszej fazy osady w Brześciu Kujawskim (Grygiel 2004, 16, ryc. 2:a). Na osadzie tej znajdujemy również wierną analogię do naczynia typu B.III.2.a z obiektu 1633 (Grygiel 2004, 16, ryc. 2:b). Równie interesujące jest naczynie typu D.I.1.b odkryte w warstwie kulturowej na arze 183 (tabl. 5:2). To jednoczłonowe naczynie pokryto najprawdopodobniej zdobieniem w formie pionowych pasów, na przemian, chropowacenia i gładzenia charakterystyczne jest dla wczesnych faz rozwoju kultury jastorfskiej (Keiling 1969, tabl. 51:i; 55:h; Domański 1975, tabl. 4:d; 23:o; 26:r; Seyer 1982, tabl. 34:7; 35:1). Pomocne dla ustalenia chronologii 199

6 wydają się również tzw. misy z wiszącymi uchami oraz tzw. talerze. Misy takie pojawiają się na macierzystych terenach kultury jastorfskiej i ceramiki typu Kraghede u progu młodszego okresu przedrzymskiego. Talerze należy wiązać natomiast jeszcze z tradycjami schyłkowobrązowymi. Zastanawia jedynie pojawienie się dwóch egzemplarzy den podciętych. Zwłaszcza, że odkryto je w jednorodnych zespołach o raczej wczesnej metryce. Jednak, równie nielicznie, natrafiono na nie w starszej fazie osadniczej we wzmiankowanym już wcześniej Brześciu Kujawskim. Mimo tak licznych analogii określenie dokładnej i precyzyjnej chronologii prezentowanych materiałów nie jest łatwe. Większość wypracowanych systemów periodyzacji podobnych zespołów ceramiki odnosi się bowiem do materiałów odkrywanych na terenie Jutlandii, Szlezwigu i Holsztynu, Meklemburgii i Brandenburgii. Z terenu Polski natomiast opracowaniu poddano jedynie materiały z Pomorza Zachodniego i z nad środkowej Odry. Stanowiska z ceramiką typu jastorfskiego z terenu środkowej i południowo-wschodniej Polski nadal wymagają szerszego rozpoznania i opracowania. Dodatkowym utrudnieniem jest niewątpliwie brak całkowitej zgodności co do korelacji systemów periodyzacji nawet na macierzystych terenach kultury jastorfskiej oraz wciąż wymagająca lepszego rozpoznania kwestia schyłku i wzajemnych relacji kultury łużyckiej, pomorskiej i grobów kloszowych. Na podstawie datowania materiałów typu Brześć Kujawski, prezentowany zespół można jedynie datować na schyłek starszego okresu przedrzymskiego (por. Grygiel 2004, 13-82). WYKAZ SKRÓTÓW: Machajewski (red.) H. Machajewski (red.), Kultura jastorfska na nizinie wielkopolsko-kujawskiej, Poznań LITERATURA: Babeş M Die Poieneşti-Łukasevka-Kultur, Bonn. Becker C. J Førromersk Jernalder i Syd- og Midtjzlland, København. Czopek 1992 Uwagi o chronologii względnej i periodyzacji materiałów z okresu halsztackiego i starszego okresu przedrzymskiego w świetle analizy ceramiki kultury pomorskiej, [w:] S. Czopek (red.), Ziemie Polskie we wczesnej epoce żelaza i ich powiązania z innymi terenami, 81-89, Rzeszów. Domański G Studia z dziejów środkowego Nadodrza w III-I w. p.n.e., Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. Dąbrowska T Wczesne fazy kultury przeworskiej. Chronologia zasięg powiązania, Warszawa Wpływy jastorfskie na kulturę przeworską w młodszym okresie przedrzymskim, [w:] J. Gruba, A. Kokowski (red.), Lubelskie 200 Materiały Archeologiczne 8/1, Kultura Przeworska 1, Lublin Młodszy okres przedrzymski na Mazowszu i zachodnim Podlasiu, Materiały starożytne i wczesnośredniowieczne 7. Dąbrowska T., Liana T Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Werbkowicach-Kotorowie pow. Hrubieszów w 1960 roku, Wiadomości Archeologiczne 29, Dąbrowska T., Woźniak Z Problem genezy kultur przeworskiej i oksywskiej [w:] P. Kaczanowski, M. Parczewski (red.), Archeologia o początkach Słowian, Kraków, Grygiel M Problem chronologii i przynależności kulturowej materiałów o charakterze jastorfskim z Brześcia Kujawskiego, woj. kujowasko-pomorskie, w świetle ostatnich badań nad problematyką okresu przedrzymskiego w Polsce, [w:] Machajewski (red.),

7 Jażdżewski K Kujawskie przyczynki do zagadnienia tubylczości Słowian na ziemiach polskich, Wiadomości Archeologiczne16, Kasprowicz T Stanowisko kultury jastorfskiej w Wojnowie stan.23, Gm Murowana Goślina, woj. Wielkopolskie, [w:] Machajewski (red.), Osada i cmentarzysko ludności z okresu przedrzymskiego na stanowisku 284 (AUT 192) Poznań-Nowe Miasto, [w:] H. Machajewski, R. Pietrzak (red.), Poznań-Nowe Miasto. Źródła archeologiczne do studiów nad pradziejami i wczesnym średniowieczem dorzecza środkowej Warty, Poznań, Keiling H Die vorrömische Eisenyeit im Elde-Karthane- Gebiet, Schwerin Chronologische probleme am Übergang von der Bronze- zur Eisenzeit im Raum südlich der Ostsee, [w:] J. Martens (red.), Chronological problems of the Pre-Roman Iron Age in Northern Europe, Copenhagen, Kobyliński Z., Szymański W Gród na pograniczu światów, Haćki, Podlasie, Archeologia Żywa nr 4 (56), Kołacz M Osada kultury przeworskiej w Izdebnie Kościelnym, stanowisko I, gmina Grodzisk Mazowiecki, Barbaricum 5. Maciałowicz A Dwie interesujące misy z cmentarzyska kultury przeworskiej w Suchodole, pow. sochaczewski ślad kontaktów wzdłuż tzw. szlaku bastarneńskiego?, Barbaricum 7, Machajewski H., Pietrzak R Z badań nad ceramiką naczyniową z okresu przedrzymskiego w Wielkopolsce, [w:] Machajewski (red.), Osada ludności z okresu przedrzymskiego na stanowisku 278 (AUT 191) Poznań-Nowe Miasto, [w:] H. Machajewski, R. Pietrzak (red.), Poznań-Nowe Miasto. Źródła archeologiczne do studiów nad pradziejami i wczesnym średniowieczem dorzecza środkowej Warty, Poznań, Makiewicz T Osady kultury jastorfskiej w Pławcach i Borzejewie, pow. Środa Wlkp. na tle Osadnictwa kultury jastorfskiej w Wielkopolsce, [w:] Machajewski (red.), Martens J The Pre-Roman Iron Age in North Jutland, [w:] J. Martens (red.), Chronological Problems of the Pre-Roman Iron Age in Northern Europe, Copenhagen, Mazurek W Materiały grupy Czerniczyńskiej w województwie chełmskim, [w:] Węgrzynowicz T. (red.), Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych Razem czy osobno?, Warszawa, Materiały typu jastorfskiego ze stanowiska 5 w Wytycznie, gm. Urszulin, woj. Lubelskie, Wiadomości Archeologiczne 54, Seyer H Siedlung und archäologische Kultur der Germanen im Havel-Spree-Gebiet in den Jahrhunderten vor Beginn u.z., Berlin. Sobucki A., Woźniak Z Nowe materiały o cechach jastorfskich z Wielkopolski, [w:] Machajewski (red.), Wołągiewicz R Ceramika kultury wielbarskiej między Bałtykiem, a Morzem Czarnym, Szczecin. Żychliński D Osada z młodszego okresu przedrzymskiego z elementami kultury jastorfskiej w Otorowie, pow. Szamotuły, stan.66, [w:] Machajewski (red.),

8 TOMASZ GALEWSKI New materials to know the origins of the Przeworsk culture in the Western Mazovia Summary The multicultural site at Nowy Drzewicz (aut. stan. 78) is a result of the merger of three sites (I, II, V). In connection with works anticipating construction of highway A-2, the institute of archeology and ethnology of PAN department from Warsaw had started excavations. During three seasons (2007, 2008 and 2009) large number of artifacts from several periods has been acquired. This article presents materials from first phase of Pre-Roman Iron Age settlement from Nowy Drzewicz, distr. Żyrardów, site II i V. The ceramics has been analyzed in terms of tafonomy (table 1-2), technology (table 3-6) and morphology (table 7-8), based on H. Machajewski, M. Pietrzak (H. Machajewski, M. Pietrzak 2004, ) and R. Wołągiewicz (R. Wołągiewicz 1993) method. Several types of pottery finds were determined. Most of them have many analogies in Jutland region, dated to Becker I or II phase (Becker 1961). Such pottery also have been found in Mecklenburg, Brandenburg and middle Odra river region. In Poland this can be compared to early phase of Brześć Kujawski settlement (Grygiel 2004, 13-82). Lack of the local relative chronological system for such pottery finds, forces us to date those mainly using the foreign chronological systems. That would mean I and II phase according to C. J. Becker, and I phase according to J. Martens (Becker 1961; Martens 1997, ). In Mecklenburg and Brandenburg it would be phase I (Keiling 1969; Seyer 1982). M. Grygiel dates the materials from Brześć Kujawski not earlier then phase Lt B2 (Grygiel 2004, 13-82). This means that the finds from Nowy Drzewicz are earlier then the Przeworsk culture. Those materials can be used for better understanding of relations between Pomeranian, Przeworsk and Jastorf cultures. 202

9 Tabela 1. Zestawienie wyników analizy wielkości zachowanych fragmentów i wydzielonych naczyń Table 1. The analysis results of size of preserved fragments and vessels Wielkość fragmentów wydzielonych naczyń % fragmentów % naczyń 0-1 cm ,2 12,9 2-3 cm ,4 46,1 4-6 cm ,0 22, cm ,9 8, cm ,8 5,7 16+ cm ,7 4,0 Suma Tabela 2. Zestawienie wyników analizy stanu zachowania zbioru Table 2. The analysis results of preservation of fragments and vessels Stan zachowania fragmentów wydzielonych naczyń % fragmentów % naczyń ceramika dobrze zachowana lub posiadająca niewielkie oznaki zniszczenia ,2 5,7 ceramika z wyraźnymi śladami zniszczenia ,4 79,2 ceramika zniszczona w stopniu uniemożliwiającym analizę ,4 15,1 Suma

10 Tabela 3. Zestawienie wyników analizy technologii wykonania naczyń ceramicznych Table 3. The analysis results of pottery technology Powierzchnia naczynia Rodzaj domieszki granulometria domieszki ilość domieszki przełomy Grubość ścianek gładka / gładka gładka / szorstka szorstka / gładka szorstka / szorstka chropowacona / gładka chropowacona / szorstka wyświecana / gładka Piasek Piasek i tłuczeń biały Tłuczeń biały Tłuczeń biały i piasek Tłuczeń biały i różowy Tłuczeń biały, różowy i piasek Tłuczeń różowy Tłuczeń różowy i biały drobnoziarnista drobno i średnioziarnista średnioziarnista średnio i gruboziarnista gruboziarnista nieliczna średnia liczna jednobarwne dwubarwne wielobarwne Suma do 6 mm 11,0 6,0 0,9 5,1 x x 2,4 1,8 3,6 11,6 5,4 1,5 0,6 0,3 0,6 10,4 7,5 6,3 0,3 0,9 4,2 17,9 3,3 12,5 7,2 5,7 25,4 7-9 mm 4,5 7,8 5,4 29,6 1,5 5,1 1,2 1,8 2,1 34,3 5,7 6,3 2,1 0,6 2,1 2,7 16,1 24,8 5,1 6,3 1,5 37,6 15,8 14,6 24,2 16,1 54,9 10 mm i więcej 0,9 1,5 1,8 10,1 1,8 3,6 x 0,3 0,3 15,8 0,9 1,8 x 0,6 x 0,3 4,5 9,6 2,7 2,7 0,3 12,8 6,6 1,8 7,8 10,1 19,7 Suma 16,4 15,2 8,1 44,8 3,3 8,7 3,6 3,9 6,0 61,8 11,9 9,6 2,7 1,5 2,7 13,4 28,1 40,6 8,1 9,9 6,0 68,4 25,7 29,0 39,1 31,9 100 Tabela 4. Zestawienie wyników analizy koloru i powierzchni naczyń o grubości ścianki nie przekraczającej 6 mm Table 4. The analysis results of color and surface of pottery with thickness of less than 6 mm Grubość ścianki Powierzchnia naczynia do 6 mm gładka / gładka gładka / szorstka szorstka / gładka szorstka / szorstka chropowacona / gładka chropowacona / szorstka wyświecana / gładka czarny 21,2 9,4 x 7,1 x x 9,4 47,1 szary 2,4 2,4 x 3,5 x x x 8,2 brązowy 11,8 3,5 2,4 2,4 x x x 20,0 żółto-szary 1,2 1,2 1,2 1,2 x x x 4,7 jasnoceglasty x 1,2 x 3,5 x x x 4,7 ciemnoceglasty 2,4 1,2 x x x x x 3,5 ciemnobrązowy 4,7 4,7 x 2,4 x x x 11,8 Suma 43,5 23,5 3,5 20, ,4 100 Suma Kolor powierzchni zewnętrznej naczynia 204

11 Tabela 5. Zestawienie wyników analizy koloru i powierzchni naczyń o grubości ścianki między 7 a 9 mm Table 5. The analysis results of color and surface of pottery with thickness of 7-9 mm Grubość ścianki Powierzchnia naczynia 7-9 mm gładka / gładka gładka / szorstka szorstka / gładka szorstka / szorstka chropowacona / gładka chropowacono / szorstka wyświecana / gładka czarny 2,2 3,8 1,6 7,1 x x 1,1 15,8 szary x 1,1 1,1 4,3 x x x 6,5 brązowy 2,2 2,7 3,3 17,4 1,6 3,3 x 30,4 żółto-szary x 1,6 x 1,6 0,5 1,6 x 5,4 jasnoceglasty 1,1 1,1 0,5 9,2 x 1,6 x 13,6 ciemnoceglasty x 0,5 0,5 3,3 0,5 1,6 x 6,5 ciemnobrązowy 2,7 3,3 2,7 10,9 x 1,1 1,1 21,7 Suma 8,2 14,1 9,8 53,8 2,7 9,2 2,2 100 Suma Tabela 6. Zestawienie wyników analizy koloru i powierzchni naczyń o grubości ścianki przekraczającej 10 mm Table 6. The analysis results of color and surface of pottery with thickness of more than 10 mm Grubość ścianki Powierzchnia naczynia 10 mm i więcej gładka / gładka gładka / szorstka szorstka / gładka szorstka / szorstka chropowacona / gładka chropowacona / szorstka wyświecana / gładka czarny x 1,5 1,5 x x x x 3,0 szary 1,5 x x 3,0 x 1,5 x 6,1 brązowy 1,5 4,5 x 19,7 3,0 6,1 x 34,8 żółto-szary x x 3,0 3,0 x 3,0 x 9,1 jasnoceglasty 1,5 x 1,5 3,0 1,5 1,5 x 9,1 ciemnoceglasty x x 3,0 9,1 3,0 3,0 x 18,2 ciemnobrązowy x 1,5 x 13,6 1,5 3,0 x 19,7 Suma 4,5 7,6 9,1 51,5 9,1 18, Suma Kolor powierzchni zewnętrznej naczynia Kolor powierzchni zewnętrznej naczynia 205

12 Tabela 7. Zestawienie procentowe poszczególnych typów wylewów Table 7. The percentages summary of types of the pottery edges Typ wylewu 1a 1b 2a 2b 3a 3b 4a 4b Procent wszystkich wylewów 10,1 16,2 33,3 15,2 13,1 4,0 3,0 5,1 Tabela 8. Zestawienie procentowe poszczególnych typów den Table 8. percentages summary of types of the pottery bottoms Typ dna Aa Ab Ac Ba Ca Cb Cc Procent wszystkich den 25,0 29,2 4,2 12,5 8,3 8,3 12,5 Ar Obiekt Ilość wydzielonych naczyń w obrębie obiektu Tabela 9. Charakterystyka prezentowanych obiektów Table 9. Characteristics of the presented objects Ilość fragmentów pochodzących z obiektu Tablice numer Typy naczyń wydzielone w obrębie obiektu i i 2 A.III.3.a; E.I.4.a; B.I.3.a A.III.3.a x E.I.4.a x Talerz x Talerz A.III.3.a i 5 B.I.3.a; B.III.2.a E.I.2.a H.I.2.a B.I.1.a; B.I.3.a C.III.3.b; E.I.4.b C.III.1.a B.I.1.a B.III.1.a , 10 i 11 A.III.2.a; A.III.3.a; B.I.1.a; B.III.2.a; B.III.3.a; D.I.1.a; E.I.2.a; E.I.4.a; E.I.4.b; H.I.2.a; Talerz B.I.1.a; B.III.1.a 206

13 Tabela 10. Zestawienie chronologii względnych Table 10. Correlation of relative chronology systems Hannower Jutlandia (G. Schwantes) (C. J. Becker) Holsztyn-południe (H. Hingst) 1959 Meklemburgia (H. Keiling) 1969 Brandenburgia (H. Seyer) 1982 Poien-Łuk. (M. Babeş) 1993 Polska (R. Wołągiewicz) 1979 Laten-wschód (Z. Woźniak) 1974 DATY p.n.e. Wessenstedt Jastorf a Jastorf b Jastorf c Ripdorf Ia Ib II Ia Ib1 Ib2 Ic1 Ic2 Id IIa SOPR Ia Ib Ic IIa Ia Ib IIa Ha D2 Ha D3 A1 SOPR Lt A Lt B1 Lt B2 Lt C Seedorf IIIa IIIb IIb IIc IId MOPR IIb IIc IIb1 IIb2 I II III A2 A3 MOPR Lt C2 Lt D1 Lt D Mapa 1. Lokalizacja osady w Nowym Drzewiczu Map 1. Localisation of the settlement in Drzewicz Nowy 207

14 208 Tablica 1. Nowy Drzewicz, pow. Żyrardów, stan. II i V. Ceramika z okresu przedrzymskiego. 1, 6-8 ob. 842 ar 51; 2-5 ob. 839 ar 51 Table 1. Nowy Drzewicz, distr. Żyrardów, site II and V. Pottery from Pre-Roman Iron Age. 1, 6-8 pit 842 a 51; 2-5 pit 839 a 51

15 Tablica 2. Nowy Drzewicz, pow. Żyrardów, stan. II i V. Ceramika z okresu przedrzymskiego. 1 ob. 842 ar 51; 2-4 ob. 839 ar 51; 5 ob. 839 i 842 ar 51 Table 2. Nowy Drzewicz, distr. Żyrardów, site II and V. Pottery from Pre-Roman Iron Age. 1 pit 842 a 51; 2-4 pit 839 a 51; 5 pit 839 and 842 a

16 210 Tablica 3. Nowy Drzewicz, pow. Żyrardów, stan. II i V. Ceramika z okresu przedrzymskiego. 1-5 ob ar 193; 6 ob. 691 ar 161; 7 ob ar 181 Table 3. Nowy Drzewicz, distr. Żyrardów, site II and V. Pottery from Pre-Roman Iron Age. 1-5 pit 1447 a 193; 6 pit 691 a 161; 7 pit 1417 a 181

17 Tablica 4. Nowy Drzewicz, pow. Żyrardów, stan. II i V. Ceramika z okresu przedrzymskiego. 1-2 ob. 600 ar 183; 3-7 ob. 652 ar 183 Table 4. Nowy Drzewicz, distr. Żyrardów, site II and V. Pottery from Pre-Roman Iron Age. 1-2 pit 600 a 183; 3-7 pit 652 a

18 212 Tablica 5. Nowy Drzewicz, pow. Żyrardów, stan. II i V. Ceramika z okresu przedrzymskiego. 1 ob. 600 ar 183; 2 warstwa 307 ar 183 Table 5. Nowy Drzewicz, distr. Żyrardów, site II and V. Pottery from Pre-Roman Iron Age. 1 pit 600 a 183; 2 layer 307 a 183

19 Tablica 6. Nowy Drzewicz, pow. Żyrardów, stan. II i V. Ceramika z okresu przedrzymskiego. 1-7 ob. 606 ar 184; 8 ob. 620 ar 183 Table 6. Nowy Drzewicz, distr. Żyrardów, site II and V. Pottery from Pre-Roman Iron Age. 1-7 pit 606 a 184; 8 pit 620 a

20 214 Tablica 7. Nowy Drzewicz, pow. Żyrardów, stan. II i V. Ceramika z okresu przedrzymskiego. 1 ob ar 220; 2 ob ar 231; 3 ob. warstwa 306 ar 252 Table 7. Nowy Drzewicz, distr. Żyrardów, site II and V. Pottery from Pre-Roman Iron Age. 1 pit 1059 a 220; 2 pit 1674 a 231; 3 pit layer 306 a 252

21 Tablica 8. Nowy Drzewicz, pow. Żyrardów, stan. II i V. Ceramika z okresu przedrzymskiego ob ar 246 Table 8. Nowy Drzewicz, distr. Żyrardów, site II and V. Pottery from Pre-Roman Iron Age pit 1981 a

22 Tablica 9. Nowy Drzewicz, pow. Żyrardów, stan. II i V. Ceramika z okresu przedrzymskiego ob ar 318 Table 9. Nowy Drzewicz, distr. Żyrardów, site II and V. Pottery from Pre-Roman Iron Age pit 1633 a

23 Tablica 10. Nowy Drzewicz, pow. Żyrardów, stan. II i V. Ceramika z okresu przedrzymskiego ob ar 318 Table 10. Nowy Drzewicz, distr. Żyrardów, site II and V. Pottery from Pre-Roman Iron Age pit 1633 a

24 Tablica 11. Nowy Drzewicz, pow. Żyrardów, stan. II i V. Ceramika z okresu przedrzymskiego. 1-6 ob ar 318 Table 11. Nowy Drzewicz, distr. Żyrardów, site II and V. Pottery from Pre-Roman Iron Age. 1-6 pit 1633 a

25 Tablica 12. Nowy Drzewicz, pow. Żyrardów, stan. II i V. Ceramika z okresu przedrzymskiego. 1-7 ob ar 351 Table 12. Nowy Drzewicz, distr. Żyrardów, site II and V. Pottery from Pre-Roman Iron Age. 1-7 pit 1667 a

26 Tablica 13. Nowy Drzewicz, pow. Żyrardów, stan. II i V. Ceramika z okresu przedrzymskiego. 1-3 warstwa 307 ar 167; 4 warstwa 307 ar 147; 5-7 warstwa 307 ar 180 i 191; 8 warstwa 307 ar Table 13. Nowy Drzewicz, distr. Żyrardów, site II and V. Pottery from Pre-Roman Iron Age. 1-3 layer 307 a 167; 4 layer 307 a 147; 5-7 layer 307 a 180 and 191; 8 layer 307 a 91