EKSPOZYCJA ZAWODOWA NA KREW I MATERIAŁ POTENCJALNIE ZAKAŹNY PRACOWNIKÓW OKRĘGOWEGO SZPITALA KOLEJOWEGO W KATOWICACH W LATACH

Transkrypt

1 : PRACA ORYGINALNA DOROTA PARUZEL 1, 2 BOGUMIŁA BRACZKOWSKA 3 MAŁGORZATA KOWALSKA 3 EKSPOZYCJA ZAWODOWA NA KREW I MATERIAŁ POTENCJALNIE ZAKAŹNY PRACOWNIKÓW OKRĘGOWEGO SZPITALA KOLEJOWEGO W KATOWICACH W LATACH OCCUPATIONAL EXPOSURE TO POTENTIALLY INFECTIOUS MATERIAL AMONG WORKERS OF DISTRICT RAILWAY HOSPITAL IN KATOWICE, IN YEARS STRESZCZENIE: Ekspozycja zawodowa personelu medycznego na krew i inny potencjalnie zakaźny materiał biologiczny (IPIM) pacjentów jest dużym problemem w placówkach ochrony zdrowia. Celem pracy było rozpoznanie sytuacji epidemiologicznej w zakresie ekspozycji zawodowej w populacji pracowników Okręgowego Szpitala Kolejowego w Katowicach w latach Przeprowadzone retrospektywne badanie epidemiologiczne pozwoliło na określenie czynników ryzyka oraz okoliczności związanych z zarejestrowanymi przypadkami ekspozycji zawodowych. W celu opisu uzyskanych wyników zastosowano metody analizy opisowej i statystyki analitycznej z wykorzystaniem pakietu Statistica 9.0. W ocenie wyników ustalono kryterium istotności statystycznej p<0,05. Do ekspozycji zawodowych dochodziło najczęściej w oddziałach szpitalnych i salach operacyjnych w czasie zmiany porannej, podczas wykonywania procedur medycznych. Eksponowanymi pracownikami były głównie osoby młode z krótkim stażem pracy. Pielęgniarki i położne najczęściej były narażone na kontakt z krwią pacjentów, a personel pomocniczy na kontakt z innym potencjalnie infekcyjnym materiałem biologicznym. Najczęstszym mechanizmem ekspozycji zawodowych pracowników medycznych było zakłucie palca kończyny górnej igłą ze światłem. Wprowadzenie w szpitalu bezpiecznych kaniul wyeliminowało przypadki zakłuć tym sprzętem. Część eksponowanych pracowników (14,7%), pomimo przebytego w przeszłości szczepienia, w momencie ekspozycji nie posiadała aktualnego badania w kierunku przeciwciał anty-hbs. O wdrożeniu postępowania poekspozycyjnego decydował zazwyczaj status serologiczny pacjenta będącego źródłem ekspozycji. Żaden z eksponowanych pracowników w latach nie uległ zakażeniu zawodowemu wirusem HBV, HCV czy HIV. 1 Wydział Społeczno-Medyczny Wyższej Szkoły Planowania Strategicznego w Dąbrowie Górniczej 2 Okręgowy Szpital Kolejowy w Katowicach 3 Katedra i Zakład Epidemiologii Wydziału Lekarskiego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach DOROTA PARUZEL Wydział Społeczno-Medyczny, Wyższa Szkoła Planowania Strategicznego w Dąbrowie Górniczej, ul. Kościelna 6, Dąbrowa Górnicza, Tel.: (32) wew. 25, Fax: (32) wew. 11, oskzakazenia@op.pl Wpłynęło: Zaakceptowano: DOI: dx.doi.org/ /fz SŁOWA KLUCZOWE: analiza epidemiologiczna, ekspozycja zawodowa, pracownicy medyczni ABSTRACT: Medical staff are exposed to blood and other potentially infectious biological patients material, it is a serious problem in healthcare facilities. The aim of presented study was to identify epidemiological situation among occupational exposure of workers in the population of the District Railway Hospital in Katowice in the years Conducted retrospective epidemiological study allowed to identify risk factors and circumstances of the registered occupational exposure cases. Descriptive and analytical statistics method were used for statistical analysis of data, all statistical analyses were performed using Statistica 9.0 software. Interpretation of statistical significance was based on the criterion p<0.05. The occupational exposure occurred most frequently in hospital wards and operating rooms in morning hours, when medical procedures were performed. Young employees with less experience were the most exposed group of workers. Nurses and midwives were frequently exposed to patients blood and the other staff were rather exposed to other potentially infectious biological material. The most common mechanism of occupational exposure was stabbing a needle with light

2 in a finger. Cannulas implementation in hospital effectively eliminated stab cases. Despite of vaccination part of exposed workers (14,7%) had actually no protection to HBS in exposure day. Patient s serologic status decided that the post-exposure procedures was implemented. None of the exposed workers in had occupational infection with HBV, HCV or HIV. KEY WORDS: epidemiological analysis, medical staff, occupational exposure WSTĘP Z uwagi na charakter wykonywanej pracy oraz stały kontakt z chorymi ludźmi, lekarze, pielęgniarki, położne oraz personel pomocniczy są nieustannie narażeni na ryzyko ekspozycji zawodowej z udziałem materiału potencjalnie zakaźnego, takiego jak krew lub inne płyny ustrojowe. W grupie wirusowych zakażeń krwiopochodnych najważniejszą rolę odgrywa ekspozycja na wirusy hepatotropowe typu B i C (ang. hepatitis B virus HBV, hepatitis C virus HCV) oraz wirus HIV. Transmisja zakażenia jest możliwa w wyniku przeniesienia materiału zakaźnego poprzez zakłucie lub skaleczenie skażonym narzędziem medycznym lub w wyniku bezpośredniego kontaktu materiału zakaźnego z błonami śluzowymi czy uszkodzoną skórą. Szacuje się, że obecnie roczna liczba zakłuć w Polsce kształtuje się na poziomie 37 tysięcy, co oznacza około 100 zakłuć dziennie. Najczęściej ulegają im pielęgniarki i lekarze, co jest udokumentowane wynikami badań wielu autorów [1, 2]. Uważa się, że skala zjawiska ekspozycji zawodowej w naszym kraju jest niedoszacowana z uwagi na niezbyt wiarygodny rejestr zgłaszanych przypadków ekspozycji, podyktowany m.in. brakiem ujednoliconego sposobu raportowania zdarzeń, a także zaniedbaniami samych pracowników ochrony zdrowia [3 5]. Ponadto istniejące szacunki opierają są właściwie na danych pozyskiwanych w trakcie badań ankietowych, podczas których deklaracje pracowników nie są weryfikowane przez właściwe biomarkery. Celem pracy było rozpoznanie sytuacji epidemiologicznej w zakresie ekspozycji zawodowej na krew i materiał potencjalnie zakaźny wśród pracowników zatrudnionych w Okręgowym Szpitalu Kolejowym w Katowicach w latach , z uwzględnieniem rodzaju ekspozycji oraz okoliczności ich występowania. Wyniki przeprowadzonych analiz dają możliwość porównania danych własnych z pracami innych autorów. Ponadto sformułowane wnioski mogą okazać się pomocne w określeniu przyszłych działań zmierzających do poprawy percepcji w zakresie potencjalnego ryzyka zawodowego wśród pracowników ochrony zdrowia, a tym samym do zmniejszenia zagrożenia ich zdrowia. MATERIAŁ I METODY Badaną grupę stanowili pracownicy Okręgowego Szpitala Kolejowego (OSK) w Katowicach, którzy ulegli ekspozycji zawodowej w latach Analizą objęto wyłącznie osoby zgłoszone do rejestru ekspozycji zawodowych w szpitalu. Ogółem przebadano 61 eksponowanych osób. Przeprowadzono retrospektywne badanie epidemiologiczne, w trakcie którego analizowano czynniki związane z występującymi ekspozycjami. Uwzględniono: zróżnicowanie czasowe w kolejnych latach, grupy zawodowe, wiek badanych, płeć, staż pracy oraz rodzaj i mechanizm zaistniałej ekspozycji. Źródłem danych były informacje zawarte w indywidualnych kartach ekspozycji pracowników na krew lub inny potencjalnie infekcyjny materiał zakaźny. Dodatkowo zebrano dane z działu kadr, dotyczące liczby osób zatrudnionych w analizowanym okresie w placówce leczniczej oraz stażu pracy eksponowanych. Dane uzyskano za zgodą dyrekcji OSK w Katowicach. Strukturę zatrudnienia oraz liczbę zaistniałych ekspozycji w badanym szpitalu przedstawiono w Tabeli 1. W celu opisu uzyskanych wyników wykorzystano metody analizy opisowej i analitycznej. Zmienne ilościowe prezentowano w postaci miar położenia średniej i mediany oraz w postaci miar rozproszenia, takich jak odchylenie standardowe i współczynnik zmienności. W celu oceny zróżnicowania w grupach, po sprawdzeniu rozkładu wartości zmiennych ilościowych na podstawie testów Kołmogorowa-Smirnowa i Shapiro-Wilka, wykorzystano testy nieparametryczne (U Manna-Whitneya i ANOVA Kruskala-Wallisa). Zmienne jakościowe prezentowano w postaci liczby obserwacji i odsetka. Do oceny zróżnicowania zmiennych jakościowych w grupach definiowanych przez płeć wykorzystano test zgodności χ 2. Ostatecznie zastosowano model regresji wielorakiej do analizy wielu zmiennych. Zmienną zależną była zmienna jakościowa postępowanie poekspozycyjne (tak; nie). Zmiennymi objaśniającymi były: płeć, wiek, materiał biologiczny oraz status serologiczny pacjenta. W interpretacji wyników wykorzystano kryterium istotności statystycznej p<0,05. Wszystkie analizy wykonano z udziałem pakietu STATISTICA 9.0 lub procedur dostępnych w arkuszu kalkulacyjnym Excel. 264

3 Grupa zawodowa Rok Lekarze Lekarze stażyści Pielęgniarki Położne Niższy personel medyczny (salowe, sanitariusze) Pracownicy obsługi Technicy medyczni Farmaceuci Pozostali pracownicy administracyjni Ogółem Ekspozycje Liczba ekspozycji ekspozycji 11,48 18,03 18,03 16,39 16,39 19,672 Współczynnik ekspozycji na 100 zatrudnionych 2,09 3,31 3,33 3,01 3,06 3,64 Tabela 1. Pracownicy szpitala w Katowicach w latach (liczba zatrudnionych), liczba i odsetek ekspozycji oraz współczynnik ekspozycji na 100 zatrudnionych. Ryc. 1. ekspozycji zawodowych w grupach pracowników OSK w Katowicach. WYNIKI Zbadano 61 eksponowanych pracowników, wśród których większość stanowiły kobiety (n=45; 73,77%). Średnia wieku badanych wynosiła 37,7±10,7 roku (mediana 38 lat), średni staż pracy kształtował się na poziomie 13,3±11,3 roku (mediana 13 lat). Największa liczba ekspozycji miała miejsce w 2012 roku, co przekładało się na najwyższą wartość współczynnika na 100 zatrudnionych pracowników. Osiągnął on wartość 3,64/100 zatrudnionych (Tabela 1). Biorąc pod uwagę strukturę zatrudnienia, najwięcej ekspozycji (n=25; 40,1%) odnotowano w grupie pielęgniarek/ położnych i lekarzy (n=16; 26,2%) (Ryc. 1). W grupach lekarzy i pielęgniarek obliczono właściwe współczynniki na 100 zatrudnionych pracowników. Wartość współczynnika była większa u lekarzy i stażystów niż w grupie pielęgniarek i położnych. Najwyższe współczynniki dotyczyły 2009 i 2011 roku. Dokładne dane przedstawiono w Tabeli 2. Najwięcej ekspozycji miało miejsce w salach operacyjnych (n=21; 34,4%); większość zdarzeń (n=47; 77%) wystąpiła podczas pierwszej zmiany, tj. w godzinach i była związana z wykonywaniem procedur medycznych (n=51; 83,6%). Wśród najczęstszych przyczyn odnotowywano zakłucie (n=47; 77%), w tym najwięcej przypadków dotyczyło zakłucia igłą ze światłem (n=30; 63,8%). Charakterystyka wybranych zmiennych dotyczących miejsca pracy eksponowanych osób, rodzaju, mechanizmu i okoliczności urazu zaprezentowano w Tabeli 3. Analiza danych dotyczących głębokości zranienia w czasie ekspozycji wykazała, że najczęściej występowały urazy średnie z przebiciem skóry i niewielkim krwawieniem (n=24; 57,1%). Co siódmy badany pracownik (n=8) doznał urazu ciężkiego. Większość ekspozycji (n=35; 83,3%) była wynikiem samookaleczenia; co dziewiąty badany doznał ekspozycji wskutek okaleczenia przez inne osoby (16,7%). Większość przypadków ekspozycji dotyczyła rąk (75,4% przypadków w obrębie palców i 11,5% w obrębie dłoni). Szczegółowa analiza okoliczności dotyczących rodzaju materiału infekcyjnego będącego źródłem ekspozycji wykazała, że większość zdarzeń była związana z kontaktem pracownika z krwią pacjentów (85,2%,) (Tabela 4). Prawie we wszystkich przypadkach (98,4%) wyniki testów osób eksponowanych w dniu ekspozycji pod kątem HIV, HBV i HCV były ujemne. Zdecydowana większość osób badanych została zaszczepiona przeciw wzw B ponad trzy lata przed wystąpieniem ekspozycji (88,5%), a 6% eksponowanych pracowników zostało zaszczepionych w ciągu ostatnich trzech lat. Badanie poziomu przeciwciał anty-hbs wykazało wysoki ich poziom (>100 miu/ml) u większości eksponowanych pracowników (62,3%). Około 15% badanych nie posiadało miana ochronnego przeciwciał anty-hbs. Szczegółową charakterystykę ekspozycji z uwzględnieniem rodzaju materiału biologicznego, statusu serologicznego eksponowanych osób i źródła ekspozycji oraz stanu wszczepienia i uodpornienia badanych w kierunku HBV zaprezentowano w Tabeli

4 Tabela 2. Liczba i współczynnik zaistniałych ekspozycji w grupie lekarzy i pielęgniarek w latach Rok zdarzenia Liczba ekspozycji wśród lekarzy i stażystów Liczba lekarzy i stażystów Współczynnik na 100 zatrudnionych lekarzy i stażystów Liczba ekspozycji wśród pielęgniarek i położnych Liczba pielęgniarek i położnych , , , , , , , , , , , ,50 Współczynnik na 100 zatrudnionych pielęgniarek i położnych Tabela 3. Charakterystyka wybranych zmiennych dotyczących miejsca pracy, eksponowanych osób, rodzaju, mechanizmu i okoliczności urazu (ekspozycji) (n=61). Wyszczególnienie (zmienne) Badani Miejsce pracy * Sala operacyjna 21 34,4 Oddział zachowawczy 16 26,2 Oddział zabiegowy 14 22,9 Sala porodowa 4 6,6 Izba przyjęć 3 4,9 Inne miejsca (np. poradnia, centralna sterylizatornia) 3 4,9 Rodzaj ekspozycji Prawdopodobna 31 50,8 Ewidentna 26 42,6 Ekspozycja skóry nieuszkodzonej 4 6,5 Mechanizm ekspozycji Zakłucie ** 47 77,0 Skaleczenie 10 16,4 Zachlapanie 4 6,6 Czynności, w czasie których doszło do ekspozycji Procedury medyczne 51 83,6 Prace porządkowe 10 16,4 Godzina zdarzenia , , ,5 * odsetki nie sumują się, respondenci wskazywali więcej niż jedną odpowiedź; ** zakłucie (zakłucie igłą ze światłem, wenflonem, kolcem z aparatu do przetoczeń, igłą chirurgiczną). Przeprowadzone analizy wykazały istnienie zależności pomiędzy mechanizmem ekspozycji a płcią. Wyniki testu χ 2 wskazują na istnienie istotnej różnicy pomiędzy grupą kobiet i mężczyzn. Zdecydowana większość ekspozycji była związana z zakłuciem i istotnie częściej dotyczyła kobiet niż mężczyzn (88,89% vs. 43,75%) (χ 2 =13,93; p=0,0009) (Tabela 5). Zaobserwowano istotną różnicę w częstości podejmowania lub zaniechania działań poekspozycyjnych w grupach personelu placówek szpitalnych eksponowanych na krew lub inny materiał biologiczny. Wśród osób, u których wdrożono postępowanie poekspozycyjne, większość stanowili pracownicy medyczni, w przypadku których ekspozycja była związana z kontaktem z krwią (63,16%) (w stosunku do osób eksponowanych na inny materiał biologiczny (36,84%)). Istotnie częściej wdrażano postępowanie poekspozycyjne w odniesieniu do osób eksponowanych na krew niż na inny materiał biologiczny (χ 2 =10,7; p=0,001) (Tabela 6). Analiza regresji wielorakiej wykazała, że jedynym kryterium decydującym (w sposób istotny statystycznie) przy podjęciu decyzji o wdrożeniu postępowania poekspozycyjnego był status serologiczny pacjenta (źródła ekspozycji). Wartość współczynnika regresji wynosiła β=0,481 przy poziomie istotności p=0,001. Ponadto wartości współczynników regresji dla wieku i materiału biologicznego są ujemne, co wskazuje, że wśród pracowników, w odniesieniu do których podjęto działania poekspozycyjne, znalazły się osoby młodsze i eksponowane na krew. Jednak w odniesieniu do tych zmiennych właściwe współczynniki regresji nie były istotne statystycznie (Tabela 7). OMÓWIENIE W latach w Okręgowym Szpitalu Kolejowym w Katowicach zarejestrowano łącznie 61 przypadków ekspozycji zawodowej na krew lub inny potencjalnie infekcyjny materiał biologiczny pochodzący od pacjentów. Wszystkie zgłoszone wypadki wydarzyły się podczas wykonywania pracy i dotyczyły wyłącznie personelu medycznego. Największa liczba ekspozycji miała miejsce w 2012 roku, co przekładało się na najwyższą wartość współczynnika na 100 zatrudnionych pracowników. Osiągnął on wówczas wartość 3,64/100 ogółu zatrudnionych. Większość przypadków ekspozycji była związana z kontaktem z krwią (85,25% vs. 14,75% z IPIM). Wyniki testu χ 2 wskazują, że na kontakt 266

5 Tabela 4. Charakterystyka ekspozycji z uwzględnieniem rodzaju materiału biologicznego, statusu serologicznego eksponowanych osób i źródła ekspozycji oraz stanu wszczepienia i uodpornienia badanych w kierunku HBV (n=61). Wyszczególnienie (zmienne) Badani Rodzaj materiału infekcyjnego Krew 52 85,2 Inny (jakikolwiek płyn ustrojowy) 9 14,8 Status serologiczny eksponowanego pracownika w dniu ekspozycji: wyniki testu w kierunku HIV, HBV, HCV Wszystkie ujemne 60 98,4 antygen HBs(+), pozostałe ujemne 1 1,6 Status serologiczny pacjenta źródła ekspozycji (wyniki testu w kierunku HIV, HBV, HCV) Wszystkie ujemne 51 83,6 Przeciwciała anty HCV(+), pozostałe ujemne 6 9,8 Antygen HBs(+), pozostałe ujemne 1 1,6 Nieznane źródło 3 4,9 Stan wyszczepienia pracowników przeciw wzw B Według schematu >3 lat przed wystąpieniem ekspozycji Według schematu <3 lat przed wystąpieniem ekspozycji 54 88,5 4 6,6 Nieszczepiony 3 4,9 Poziom przeciwciał anty-hbs u eksponowanych pracowników (miu/ml) > ,3 od 100 do ,9 < ,7 z krwią najczęściej były narażone pielęgniarki i położne, następnie lekarze i praktykanci. Z kolei pracownicy pomocy medycznej częściej byli eksponowani na inny materiał biologiczny. Zaobserwowane różnice były istotne statystycznie na poziomie p=0,006. Średnia wieku badanych wynosiła 37,7±10,7 roku, przy czym połowę grupy stanowiły osoby 38. roku życia. Najwięcej eksponowanych pracowników było w wieku od lat, z krótkim stażem pracy (0 5 lat). Średnia długość pracy osób badanych wynosiła 13,3±11,3 roku. W grupie eksponowanych pracowników przeważały kobiety (73,77% badanych), co wiąże się z feminizacją zawodów medycznych. Prawie połowa przypadków ekspozycji zawodowych miała miejsce w oddziałach szpitalnych (zachowawczych Tabela 5. Wpływ płci badanych na częstość występowania poszczególnych mechanizmów ekspozycji wśród pracowników OSK w Katowicach w latach Charakter ekspozycji Ogółem n Kobiety n Mężczyźni n Istotność testu χ 2 Zakłucie 47 (77,0) 40 (88,9) 7 (43,7) p=0,0009 Skaleczenie 10 (16,4) 4 (8,9) 6 (37,5) Zachlapanie 4 (6,6) 1 (2,2) 3 (18,7) 26,23%; zabiegowych 22,95%), jednak najwięcej ekspozycji zdarzyło się w salach operacyjnych, w tym salach cięć cesarskich (34,43% wszystkich przypadków). W Polsce najczęstszym mechanizmem ekspozycji zawodowych pracowników medycznych jest zakłucie, co zostało potwierdzone w wielu badaniach [4, 6 8]. W przeprowadzonym badaniu własnym, w 77% ekspozycji przyczyną również było zakłucie, z czego ponad 75% eksponowanych doznało zakłucia palców ręki. Istotnie częściej do incydentów tego typu dochodziło u kobiet niż u mężczyzn (88,89% vs. 43,75%). Prawdopodobnie jest to związane ze strukturą zatrudnienia wśród badanych, zawody medyczne są częściej wykonywane przez kobiety. Ekspozycja związana ze skaleczeniem dotyczyła 16% zarejestrowanych przypadków, a zachlapanie materiałem infekcyjnym niespełna 7%. Przedstawione wyniki są w pełni zgodne z danymi Braczkowskiej i wsp., którzy badali przypadki ekspozycji zawodowych w województwie śląskim w latach [6]. W obu badaniach ekspozycje zawodowe w około ¾ przypadków były spowodowane zakłuciami, a najczęściej eksponowaną częścią ciała były palce kończyny górnej. Biorąc pod uwagę strukturę zatrudnienia w OSK w Katowicach, najczęściej ekspozycje dotyczyły lekarzy i lekarzy stażystów oraz pielęgniarek i położnych. Na potrzeby badania obliczono właściwe współczynniki na 100 zatrudnionych pracowników z obu tych grup. Warto zauważyć, że wartość współczynnika była większa u lekarzy i stażystów, niż w grupie pielęgniarek i położnych. Najwyższe współczynniki dotyczyły lekarzy w 2009 (11,1/100 zatrudnionych lekarzy i stażystów) i 2011 roku (10,0/100). W grupie zawodowej pielęgniarek i położnych wskaźniki były zdecydowanie niższe (od 1,39 do 3,5/100 zatrudnionych pielęgniarek i położnych). Z kolei w badaniu przeprowadzonym przez Baran i wsp., w grupie pracowników Szpitala Specjalistycznego im. Jana Pawła II w Krakowie w latach , Rodzaj materiału biologicznego Dalsze postępowanie poekspozycyjne Ogółem n Istotność testu χ 2 TAK n NIE n Krew 12 (63,2) 40 (95,2) 52 (85,2) p=0,001 Inny materiał 7 (36,8) 2 (4,8) 9 (14,7) Ogółem 19 (31,2) 42 (68,8) 61 (100,00) Tabela 6. Wpływ rodzaju materiału biologicznego będącego źródłem ekspozycji na częstość podejmowania lub zaniechania postępowania poekspozycyjnego wśród pracowników OSK w Katowicach w latach

6 Tabela 7. Wyniki analizy wielu zmiennych dla zależności pomiędzy wdrożeniem postępowania poekspozycyjnego a płcią, wiekiem pracowników, rodzajem materiału biologicznego oraz statusem serologicznym pacjentów. Postępowanie poekspozycyjne = a + β1 płeć + β2 wiek + β3 rodzaj materiału biologicznego + β4 status serologiczny pacjenta Zmienna β* Błąd standardowy β Błąd standardowy t (56) Wyraz wolny 0,835 0,505 1,653 0,1 Płeć (K=1; M=2) 0,007 0,110 0,008 0,116 0,068 0,9 Wiek osoby eksponowanej -0,036 0,117-0,002 0,005-0,304 0,7 w latach Rodzaj materiału biologicznego -0,135 0,139-0,176 0,182-0,968 0,3 (krew=1; inny=2) Status serologiczny pacjenta (dodatni=1; ujemny=2) 0,481 0,133 0,601 0,166 3,624 0,001 p współczynniki ekspozycji zawodowych w grupach zawodowych lekarzy i pielęgniarek kształtowały się odmiennie. Zdecydowanie wyższe wartości odnotowano w grupie pielęgniarek (4,68 6,99) niż w grupie lekarzy (1,69 4, 49) [8]. W szpitalu w godzinach porannych wykonuje się najwięcej procedur medycznych, co przekłada się na większą liczbę pracujących. Analogicznie też większość ekspozycji w OSK (ponad 77%) miało miejsce podczas pierwszej zmiany, tj. w godzinach od 7.00 do i dotyczyło częściej mężczyzn (87,5%) niż kobiet (73,3%). Zdecydowanie mniej przypadków odnotowano w godzinach popołudniowych oraz nocnych odsetki kształtowały się na poziomie 11,5%. Analizując rodzaj wykonywanych czynności, w trakcie których dochodziło do zranień, wyliczono, że 84% przypadków było związanych z procedurami medycznymi, głównie iniekcjami, asystowaniem przy zabiegach operacyjnych oraz pobieraniem krwi do badań. Ponad 16% badanych pracowników uległo ekspozycji w trakcie różnego rodzaju prac porządkowych, głównie usuwania odpadów. Najczęściej przyczyną narażenia było zakłucie igłą ze światłem, dotyczyło to blisko połowy badanych (49,2%). W 21,3% przypadków powodem zakłucia była igła chirurgiczna, a u 16 osób (39% badanych) doszło do skaleczenia się innym narzędziem chirurgicznym. Należy tu zaznaczyć, że mimo powszechnie obowiązującego zakazu ponownego zakładania osłonek na igły, blisko 5% osób uległo takim ekspozycjom. Gańczak i wsp. w badaniach personelu oddziałów położniczo-ginekologicznych w województwie zachodniopomorskim uzyskali bardzo podobne wyniki. Igły ze światłem były przyczyną 55,2% skaleczeń, igły szewne 26,9%, a narzędzia chirurgiczne 17,9% [7]. Badanie Serafińskiej i wsp., przeprowadzone na podstawie danych z ośmiu ośrodków referencyjnych rejestrujących ekspozycje zawodowe, potwierdza wyniki uzyskane w niniejszej pracy. Według Serafińskiej do incydentów ekspozycji najczęściej dochodziło podczas zmiany rannej (63,5%) w trakcie wykonywania różnych procedur medycznych lub po ich zakończeniu (łącznie 57,3%). Autorzy badania wskazują jednak na znacznie wyższy odsetek zakłuć igłą ze światłem lub wenflonem (78,9% wszystkich przypadków) [4]. Różnice w tym zakresie pomiędzy obu badaniami wynikają prawdopodobnie z faktu, że w Okręgowym Szpitalu Kolejowym w Katowicach od 2007 roku wprowadzono częściowo do użytku tzw. bezpieczne wenflony. Jednak jak wykazało badanie, w 2007 i 2008 roku nadal zdarzały się zakłucia tym sprzętem (6,6% zdarzeń). Prawdopodobnie część personelu z przyzwyczajenia stosowała kaniule, które nie dawały ochrony przed zakłuciem. Dopiero w kolejnych latach, gdy całkowicie zastąpiono tradycyjne wenflony sprzętem bezpiecznym, udało się wyeliminować tego rodzaju incydenty. Z uwagi na fakt, że procedurę zakładania kaniul obwodowych u pacjentów wykonują głównie pielęgniarki i położne, można z dużą pewnością przypuszczać, że wymiana tego rodzaju sprzętu na bezpieczny przyczyniła się do zmniejszenia liczby ekspozycji zawodowych w tych grupach pracowników (w porównaniu do badań innych autorów) [4, 6 8]. Powszechnie wiadomo, że pielęgniarki i położne są grupą zawodową mającą najczęstszy kontakt z pacjentami oraz ich płynami ustrojowymi, wydzielinami i wydalinami. W badaniu ankietowym Garus-Pakowskiej i Szatko, przeprowadzonym w grupie 151 osób personelu medycznego łódzkich szpitali, u 98,2% pielęgniarek i 77,5% lekarzy dochodziło do takich kontaktów kilka razy w tygodniu. W tym aż 82,9% pielęgniarek oraz 60% lekarzy deklarowało kontakt z krwią i IPIM do kilkunastu razy dziennie [9]. Wśród osób eksponowanych w OSK w badanym okresie, większość przypadków ekspozycji zawodowych (n=52; 85,2%) była związana z kontaktem z krwią. Wyniki testu χ 2 wskazują, że na krew najczęściej narażone były właśnie pielęgniarki i położne, następnie kolejno lekarze i praktykanci. Z kolei pracownicy pomocy medycznej częściej byli eksponowani na inny potencjalnie zakaźny materiał. Zaobserwowane różnice były istotne statystycznie (na poziomie p=0,006). Braczkowska i wsp. w cytowanych badaniach wykazali, że w 94,9% przypadków źródłem ekspozycji pracowników medycznych również była krew pacjentów [6]. Ryzyko zakażenia u osób eksponowanych określa się na poziomie około 30% dla HBV i 3% dla HCV. W przypadku wirusa HIV prawdopodobieństwo zarażenia jest znacznie niższe i wynosi od 0,1% (ekspozycja na śluzówki) do 0,3% w przypadku zakłucia [10]. Wysoki poziom przeciwciał anty-hbs (>100 miu/ml) dotyczył 62,3% osób. U 22,9% eksponowanych pracowników poziom tych przeciwciał 268

7 utrzymywał się na średnim poziomie ( miu/ml). Niepokojący jest fakt, iż u 14,7% badanych stwierdzono niski poziom anty-hbs (<10 miu/ml) pomimo zaszczepienia w przeszłości. Oznacza to, że osoby te nie były chronione przed zakażeniem wirusem HBV w dniu ekspozycji [11]. Z kolei Gańczak w swojej pracy zwraca uwagę na brak ogólnopolskich rekomendacji dotyczących oceny skuteczności szczepień u pracowników medycznych [12]. W badaniu własnym nie wykazano istotnych rozbieżności w częstości ekspozycji u pracowników z różnych kategorii opisujących poziom przeciwciał anty-hbs w grupie kobiet i mężczyzn (p=0,1). Wysoki poziom przeciwciał u eksponowanych stwierdzono u 60% badanych kobiet oraz 68,75% mężczyzn. Ocenę postępowania poekspozycyjnego w Okręgowym Szpitalu Kolejowym w Katowicach prowadzi lekarz medycyny pracy zgodnie z obowiązującą w szpitalu procedurą. Dalsze postępowanie po ekspozycji odbywało się zgodnie ze schematem opracowanym przez Krajowe Biuro Koordynacyjne ds. Zapobiegania AIDS w Warszawie [13]. Osoby eksponowane z niskim poziomem przeciwciał anty-hbs szczepiono dodatkowo jeszcze jedną dawką szczepionki przeciw wzw B (14,7% przypadków). Z kolei pracowników medycznych eksponowanych na wirus HCV objęto obserwacją przez okres sześciu miesięcy oraz przeprowadzano u nich badania kontrolne w celu oceny ewentualnego zakażenia (9,8% przypadków). Osoby eksponowane, u których nie można było zidentyfikować i ocenić źródła ekspozycji, skierowano do ośrodka konsultacyjnego w Szpitalu Specjalistycznym w Chorzowie, w celu kontynuowania dalszego postępowania poekspozycyjnego. Wyniki analiz wskazują na istotną różnicę w częstości podejmowania lub zaniechania dalszego postępowania poekspozycyjnego w grupach osób eksponowanych na krew lub inny materiał biologiczny. Wśród pracowników szpitalnych, u których wdrożono postępowanie poekspozycyjne, większość stanowił personel, którego ekspozycja wiązała się z kontaktem z krwią (63,2%) w stosunku do osób eksponowanych na inny materiał biologiczny (36,8%). Wartość testu χ 2 potwierdza, że istotnie częściej wdrażano postępowanie poekspozycyjne w odniesieniu do osób eksponowanych na krew niż na inny materiał biologiczny. W trakcie trwania badania grupy eksponowanych pracowników OSK w Katowicach zakończono wszystkie obserwacje narażonych w okresie Żaden z eksponowanych pracowników w momencie zakończenia badania nie uległ zawodowemu zakażeniu wirusem HBV, HCV czy HIV. WNIOSKI Częściej ekspozycji zawodowej ulegały osoby młode z krótkim stażem pracy, najczęściej w oddziałach szpitalnych i salach operacyjnych. Pielęgniarki i położne były najczęściej eksponowane na krew, natomiast personel pomocniczy na inny potencjalnie infekcyjny materiał biologiczny. Natomiast najczęstszym mechanizmem ekspozycji zawodowych pracowników medycznych było zakłucie palca kończyny górnej igłą ze światłem. Stosowanie bezpiecznych kaniul zdecydowanie zmniejsza lub eliminuje przypadki zakłuć podczas wykonywania procedury zakładania wkłuć obwodowych. Żaden z eksponowanych pracowników OSK w latach nie uległ zakażeniu zawodowemu wirusem HBV, HCV czy HIV. Około 15% eksponowanych pracowników nie posiadała miana ochronnego przeciwciał anty-hbs. KONFLIKT INTERESÓW: nie zgłoszono. PIŚMIENNICTWO 1. Wojciechowski A. Kiedy igły bezpieczne? Zakażenia 2009;6: Bilski B. Needlestick injuries in nurses the Poznań study. Int J Occup Med Environ Health 2005;18(3): Gańczak M. Komputerowy program EPINet do zgłaszania zawodowych ekspozycji na krew wśród personelu medycznego przesłanki do wdrożenia w Polsce. Med Pr 2009;60(5): Serafińska S, Smoliński P, Gładysz A. Krytyczna ocena rejestracji ekspozycji zawodowych związanych z naruszeniem ciągłości tkanek oraz wynikających z tego konsekwencji wśród pracowników polskiej służby zdrowia. Med Pr 2006;57(5): Szczeniowski A. Wszystko co chcielibyście wiedzieć o zakłuciach, ale baliście się zapytać. Sepsis 2009;2(1): Braczkowska B, Kowalska M, Beniowski M, Zejda JE, Mazur W, Witor A. Zawodowa ekspozycja pracowników służb medycznych na wirus HIV w województwie śląskim. Med Pr 2010;61(3): Gańczak M, Szych Z, Karakiewicz B. Ocena zawodowego narażenia na zakażenie HBV, HCV i HIV u personelu oddziałów ginekologii i położnictwa. Med Pr 2012;63(1): Baran M, Wójkowska-Mach J. Ekspozycja zawodowa z udziałem materiału potencjalnie zakaźnego w Szpitalu Specjalistycznym im. Jana Pawła II w Krakowie. Zakażenia 2008;5: Garus-Pakowska A, Szatko F. Ekspozycje przezskórne personelu medycznego. Med Pr 2011;62(5): Dzierżanowska D. Zakażenia Szpitalne. 2 nd edn. α-medica Press, Bielsko-Biała, 2008, p Epidemiology and Prevention of Vaccine Preventable Diseases. 12 th edn., second printing. Centers for Disease Control and Prevention, USA, Gańczak M. Zakażenia zawodowe patogenami krwiopochodnymi wśród personelu medycznego w kontekście zadań dla zdrowia publicznego. Przew Lek 2010;2: Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej. Postępowanie Zapobiegawcze i Diagnostyczne w Przypadku Zakażenia HIV i Zachorowania na AIDS. 2 nd edn. Krajowe Biuro Koordynacyjne ds. Zapobiegania AIDS, Warszawa,