DZIEJE ŁOCHOWA I OKOLIC

Transkrypt

1 Stanisław Sęczyk DZIEJE ŁOCHOWA I OKOLIC Pod red. Tadeusza Krupy SPIS TREŚCI: I. ŁOCHÓW I OKOLICE W CZASACH PRZEDHISTORYCZNYCH II. GENEZA NAZWY MIEJSCOWOŚCI III. GOSPODARKA ZASOBAMI NATURALNYMI IV. UDOKUMENTOWANE POCZĄTKI ŁOCHOWA V. DALSZE LOSY PARAFII VI. W LATACH UPADKU GOSPODARCZEGO. VII. OKRES POROZBIOROWY VIII. ZNACZENIE DLA ŁOCHOWA I OKOLIC KOLEI WARSZAWA - PETERSBURG IX. UWŁASZCZENIE WŁOŚCIAN X. FOLWARKI, DWORY I WSIE A RUCH LUDNOŚCI XI. RODY NA DOBRACH ŁOCHOWSKICH I BACZKOWSKICH A. RÓD ZAMOJSKICH B. RÓD PERLISÓW I LOEWENSTAINÓW C. SADZEWICZOWIE XII. W OKRESIE DWÓCH WOJEN XIII. ROZBUDOWA ŁOCHOWA XIV. LUDNOŚĆ I ZATRUDNIENIE MIESZKAÑCÓW ŁOCHOWA XV. ZABYTKI I POMNIKI. Co najmniej od wieku Łochów stanowi dla najbliższej okolicy centrum życia gospodarczego oraz handlu i łączności. Nieco krócej kulturalnego i kościelnego, choć początki jego sięgają o kilka wieków wstecz. Obszar ten, położony w widłach rzek Liwiec i Bug leży częściowo w Dolinie Dolnego Bugu i dolinie rzeki Liwiec, a częściowo też na północno zachodnim skłonie Wysoczyzny Siedleckiej. Nie posiada utrwalonej stałej nazwy. Możemy się spotkać z określeniem Dobra Łochowskie, Ziemia Łochowska, Lasy Łochowskie. Puszcza Łochowska, Rejon Łochowski, czy też obecnie Gmina Łochów. Za każdym więc razem w nazwie tych ziem znajduje się nazwa miejscowości położona w ich centrum. Równinny teren urozmaicają tu wydmy położone przeważnie na tarasie nadzalewowym oraz lekko faliste stoki pomorenowe. Wydmy porastają na ogół resztki Puszczy Kamienickiej, zaś pozostały obszar zajmują pola uprawne wydarte puszczy lub łąki i pastwiska w obniżeniach, co jest typowe dla krajobrazu Mazowsza i Podlasia. Zadaniem niniejszego opracowania jest przybliżyć przeszłość tych ziem od czasów możliwie najdawniejszych po dni współczesne. Podstawową trudnością na jaką napotkano była zbyt skąpa ilość dokumentów, która przybliżyłaby życie naszych przodków. Szczególnie dotyczy to wieku XVII i XVIII. Życie codzienne najstarszych osadników okolic Łochowa toczyło się podobno koleją, co ich sąsiadów na Mazowszu. O obszarach sąsiednich zachowało się więcej informacji. To właśnie ułatwia poznanie przeszłości najstarszych pokoleń zamieszkujących Ziemię łochowską. I. ŁOCHÓW I OKOLICE W CZASACH PRZEDHISTORYCZNYCH

2 Dla Łochowa i jego okolic dzieje historyczne udokumentowane najstarszym zapisem zaczynają się datą 6 stycznia Święto Królów w 1488 roku, w którym to dniu Mikołaj z Łochowa, właściciel tych dóbr, erygował(postanowił, zobowiązał się wybudować i uposażyć) kościół parafialny w tej wsi Łochowa. Zapis ten znajduje się w księdze parafialnej kościoła w Kamionnie jako fakt erygowania kościoła i parafii w Łochowie, przeniesionego w następnym roku do Kamionny, zwanej wówczas Kamionolasem. Ma on jednak przeszłość o wiele dawniejszą, sięgającą wielu stuleci wstecz. Ziemie te były zamieszkiwane od bardzo dawna (nawet dwa tysiące lat wstecz) przez luźne plemiona, niezwiązane w żadną państwowość. Było to osadnictwo przyrzeczne nad Liwcem a całą krainę porastała odwieczna puszcza, przerywana rozlewiskami bagien. Toteż w bezdrożach puszcz ważna rolę odgrywały rzeki, z którymi nierozerwalnie wiąże się osadnictwo tych ziem. Bieg rzek odsłaniał bezdrzewną przestrzeń nad sobą oraz wyznaczał dwa niezawodne kierunki pod prąd w górę rzeki i z prądem w dół rzeki, do jej ujścia. Dlatego też pierwsze ścieżki i drogi powstawały, tworzyły się wzdłuż koryt rzecznych. Plemiona osiedlały się w dogodnych sobie miejscach u nas w dorzeczu Liwca. Tu zakładały swoje zbiorowe osady, budowały grody, wydzierały lasom ziemię i zamieniały ją na pola uprawne. Osadom tym towarzyszyły cmentarze, miejsca zwyczajowych pogrzebów. Po latach osady ginęły, a na ich miejscu, a częściej na nowym pojawiały się inne, zamieszkiwane przez ludy innej kultury. Znajdują się tu ślady ludów należących do tzw. kultury trzcinieckiej, łużyckiej, wenedzkiej, wczesnośredniowiecznej, a więc nawet 1500 lat p.n.e. Na ślady te natrafili archeologowie, prowadzący tu badania w latach , a następnie w 1965 roku, np. w Kaliskach, Łochowie, Urlach, Bachowie i Laskach. W Laskach na częściowo zadrzewionej wydmie natrafiono na zniszczone cmentarzysko kultury łużyckiej. Stąd do Muzeum Archeologicznego Warszawie wzięto, np. żelazną bransoletę, klosz i popielnice wypełnioną palonymi kośćmi. W Bachowie nad Liwcem w pobliżu szosy natrafiono na pierścieniowate grodzisko o średnicy około 75 m. Liwiec, szeroki w tym miejscu, czyni niewielki zakręt i podrywając brzeg podchodzi obecnie pod samo grodzisko. Porastająca wokół olszyna wskazuje, że kiedyś musiało zalegać tu bagno. Fragmenty ceramiki znalezione w jednym z wykopów pozwalają datować grodzisko na X-XI wiek. Na drugie tego typu grodzisko natrafiono 500m. od rzeki Liwiec, między wsiami Łochów, Laski, Sekłak. Podobnych miejsc ze znaleziskami archeologicznymi, na Mazowszu i Podlasiu jest bardzo dużo. Gdyby wszystkie umieścić na mapie, można odnieść wrażenie, że cały ten teren był gęsto zaludniony. Jednak trzeba pamiętać, że osady te powstawały i ginęły w dużych odstępach czasu, a odbudowywano je w nowym miejscu, np. grodzisko w Bachowie zbudowano na surowym korzeniu tj. na nowym wyrębie. Grodzisko było miejscem obronnym i schroniskiem dla ludności osiadłej w jego otoczeniu, stąd też biorą się obwałowania i niedostępność (fosa, bagniska, zakola rzeki, wysoki brzeg). Były to ludy rolnicze, których głównym pożywieniem były pokarmy roślinne. Na podstawie wykopalisk stwierdzono, że pożywienie pochodzenia zwierzęcego nie przekraczało 20%. Znane były wtedy proso, jęczmień, żyto, pszenica, gryka, groch, bób, rzepa oleista, czosnek, len i konopie. W dorzecze Liwca docierały grupy plemienne z terenów przeludnionych z Pomorza, kierując się w górę rzeki traktem pierwotnym przez Kamieńczyk, Pogorzelec, Barchów, Łochów, Paplin, Starawieś, Węgrów i Liw. Szukając nowego miejsca przebywania i zagospodarowania. Nazwy miejscowości Barchowo, Łochowo to są wyrazy pochodzenia pomorskiego. Gród w Bachowie przestał istnieć, został spalony, prawdopodobnie po XI wieku w wyniku najazdów jaćwiesko litewskich, w burzliwym okresie, po śmierci Bolesława Chrobrego. Inne grody zapewne podzieliły losy grodu w Bachowie, gdyż Litwini, Jaćwigowie, Żmudzini penetrowali i plądrowali te tereny aż do czasów Kazimierza Wielkiego (związek małżeński Kazimierza z Aldoną, córką Giedymina). Od tego czasu teren uspokoił się i rozpoczął się okres jego zagospodarowywania. Niektóre osady wioski liczyły po około 50 domów i około 250 osób. Domy ziemianki i półziemianki, o rozmiarach 2x3 m. wewnątrz były obstawione plecionką i oblepione gliną, a nad ziemią ścianami z drzew dartych klinami, łączonych na łątki lub zrębowo na węgłach. Domy kryto strzechą ze słomy lub trzciny. Pod koniec XV wieku były to okolice na tyle zagospodarowane i ludne, że biskupi płoccy przystąpili do wprowadzania tutaj administracji kościelnej przez tworzenie parafii: w roku 1476 w Jadowie, w 1488 w Łochowie, 1516 w Stoczku, 1524 w Sadownem, 1525 w Stanisławowie. Osadnictwo tamtych lat nie było już takie spontaniczne jak wcześniejsze. Było zorganizowane i zależało od woli księcia, który rozdawał obszary ziemi według swojej woli, najczęściej rycerstwu, powierzając im dodatkowo pełnienie różnych funkcji na rzecz księstwa.

3 Najpoważniejszym i najpowszechniejszym zadaniem było zagospodarowanie rolnicze, hodowlane, zakładanie nowych osiedli na otrzymanym terenie i pełnienie obowiązków specjalnych typu: bartnictwo (Barchów), łowczych (Łochów), leśników opiekujących się zwierzyną łowną, żeremiami bobrów lub innym baczeniem (Baczki). Obdarowani ziemią i wyznaczoną funkcją obowiązani byli do składania corocznych darów na utrzymanie dworu książęcego. Aby zdobyć wyrobić pewien obszar pod uprawę, każdy osadnik musiał wypalić część przydzielonej mu puszczy. Wypalanie było koniecznym i pierwszym zabiegiem wobec niedostatku i niedoskonałości ówczesnych narzędzi. Z trudem uzyskana powierzchnia ulegała po kilku latach wyjałowieniu, pozostawiano ją odłogiem, a na to miejsce trzeba było wypalać i wyrabiać sąsiednią część lasu. Śladem tej pionierskiej gospodarki są tu nazwy dwóch miejscowości: Pogorzelec( zbudowany na pogorzeli)i Łazy( obszary roli otrzymywane przez wypalanie krzaków, łozy, drzew). Smardy, biedota, osadniki, z leśnych polan, co sprzężaju nie mieli, mogli tyle siać, co wypalony łaz 1. Ten powolny rozwój osadnictwa na terenie naszej gminy trwał zapewne od końca XIII wieku do drugiej połowy XV wieku. Kierunek osadnictwa był taki sam jak w pradziejach wyznaczała go rzeka Liwiec. Od nich jak odpryski w coraz większe odległości od rzeki zakładano liczne późniejsze osady: Kaliska, Laski, Zambrzyniec, Gwizdały, Jerzyka. W obszarze gminy Łochów znalazły się majętności pięciu pierwszych właścicieli: Pogorzelca, Barchowa, Baczek, Łochowa i dóbr rażnieńskich. W skład dóbr Pogorzelca wchodziły jeszcze Kaliska i Łazy, dobra Baczki obejmowały część Wieliczny, Majdan, Łojewo, Jasiorówkę i część Burakowskiego. Do XVII wieku dobra łochowskie objęły obszar Łochowa, Kamionny, Lasek, Karczewizny, Twarogów, Zambrzyńca, Matał, Dąbrowy. Niektóre z nich powstały znacznie później, np. Karczewizna. Po czym majętności Łochowa rozpadły się na dwie części: Łochów z Laskami i Kamionnę z Dąbrową, Karczewizną, Twarogami i Zambrzyńcam. Do dóbr rażnieńskich należały: Nadkole, Koszelanka, Gwizdały, Jerzyska, Łojki, Łosiewice, Brzuza, Wywłoka, część Burakowskiego, Wielgie, Ogrodniki. II. GENEZA NAZW MIEJSCOWOŚCI Przekazy pamięciowe wskazują na nazwę Łochów nie tylko od stanowiska łowczego, ale również od łochwy zimowego legowiska niedźwiedzia, czy też nawet od łochini jednej z jagód leśnych. Z ustnych przekazów dowiadujemy się, że odbywały się tutaj królewskie łowy, których tradycja sięgała aż po XX wiek. Można więc wnioskować, że z funkcją osadnika w Łochowie było ważne i rozpowszechnione w dawnych czasach stanowisko łowczego. Jego też posiadłość była najbardziej rozległa z pośród innych rozdzielonych nad Liwcem: sięgała od Budzisk do Zambrzyńca (13 km. w linii prostej) i zajmowała powierzchnię 8815 morgów (około 5 tysięcy hektarów). Nazwa Łochowo funkcjonowała do drugiej połowy XIX wieku. W wyniku polityki rusyfikacyjnej polegającej m.in. na zniesieniu języka polskiego w urzędowych zapisach od 1882 roku nazwę zmieniono na Łochów. Majętność pozostałych dóbr były znacznie mniejsze, np. Pogorzelec 1417 morgów, Baczki 4189 morgów. Pochodzenie nazwy osady Łochów od łochwy może być uzasadnione: zaistniała jakaś okoliczność, że w tym miejscu nastąpiło spotkanie z niedźwiedziem w zimie przy jego łochwie. Może podczas polowań, został obudzony z zimowego snu. To miejsce mogło stać się punktem orientacyjnym na budowę dworku myśliwskiego, do którego nazwa łochowa przylgnęła, ulegając w przekształceniu w potocznej mowie. W zapisie erekcji kościoła z 1488r. nazwa ta brzmi Łochowo ( aedm villa Łochowo ) Gdyby łochwę znaleziono opuszczoną, nie zrobiłoby to na nikim wrażenia, godnego upamiętnienia tą nazwą osady. Otaczająca Łochów puszcza nazywana była Łochowcem. Miejsce pierwszego dworu znajdowało się znacznie bliżej rzeki niż obecny pałac. Mogło to być miejsce na wysokim brzegu Liwca, gdzie obecnie pozostał po nim dobrze zachowany ślad fosy długości około 70 m., która otaczała niegdyś teren dworu. Meandrujący w tym miejscu Liwiec, niszcząc wysoki brzeg, przybliżył się do dworzyska. Właściciel dóbr nie miał wyjścia, przeniósł swą siedzibę dalej od rzeki, na północny wschód, którą również otoczył fosą. Po wybudowaniu pałacu (w XIX wieku), opuszczono tę drugą wyspę i nazwano ją Saską Kępą. Na miejscu dworu ustawiono figurę Matki Boskiej na wysokim cokole. Ślady dawnego dworzyska ulegają zatarciu poprzez dalszą niszczącą działalności rzeki. Ślad królewskich łowów znajdujemy w artykułach związanych z rocznicą Grunwaldu w Kulisach z 1985 roku. Otóż przed największą bitwą Średniowiecza, za jaką niektórzy uznają bitwę z 1410 roku pod

4 Grunwaldem, obie strony przygotowywały się intensywnie do walnej rozprawy. Bardzo starannie przygotowywał się Jagiełło. W czasie zimy z 1409 na 1410 rok gromadzono zapasy żywności dla wojska (33tyś. jazdy i piechoty). W tym celu organizowano królewskie łowy w borach Mazowsza. Polowano w różnych wcześniejszych i późniejszych czasach dla potrzeb kraju, lecz te miały szczególnie znaczenie, gdyż odbywały się w krótkim czasie i w miejscu od lat nie niepokojonym wielkimi łowami. Występowała więc obfitość grubego zwierza. Do takich polowań cały teren musiał być wciągnięty, dokładnie, precyzyjnie przygotowany, zorganizowany i w tej postaci wielokrotnie w następnych latach wykorzystywany, co mogło znaleźć swoje odzwierciedlenie w nazwach miejscowości. Czas i wymowa w różnych odmianach gwarowych zmieniły i zatarły pierwotne znaczenie wielu nazw (Barchów, Brzuza, Chrzepty, Zambrzyniec, Łojewo, Gwizdały). Niektóre z nich ukształtowała sytuacja królewskich łowów: poruszanie się łowczych (myśliwych), odpowiednia nagonka wykonywana przez określone osoby z określonych osad hałasy, wrzaski, gwizdy(stąd Gwizdały). Wydawanie na rogach, trąbach z drzewa trwożnych odgłosów mających kierować zwierzynę do miejsca pułapek, matni (stąd Matały). Grupę trwożących zwierzynę zapewne dobierano również z określonej osady (stąd Twarogi). Do dobijania, zabijania, przenoszenia grubej zwierzyny zapewne wyznaczani byli chłopi krzepcy (stad Chrzepty). W myślistwie nosy dzików zwane są gwizdami. Może pewne miejsca stanowiły ich szczególne nasilenie (Gwizdały). Ubitą zwierzynę gromadzono w jednym miejscu, ćwiartowano, solono i w zabitych beczkach spławiano rzekami do magazynów zamkowych. Skóry zwierzęce były wielostronnie wykorzystywane (odzież zimowa, obuwie, bukłaki stanowiły też przedmiot handlu zagranicznego). Aby je uzdatnić, należało je odłoić (pozbawić przylegającego do nich tłuszczu), stąd może Łojki i Łojewo. Łosiewice i Zambrzyniec mają nazwy związane z występowaniem tu łosi i żubrów, bądź to z większą ich ilością, bądź też ze specjalnie udanym ubojem. Na Podlasiu, również w innych częściach kraju, występują miejscowości: Zambry, Zambrów, zatem nazwa Zambrzyniec nie jest odosobniona, podobnie jak żubr, który żył w dawnych lasach. Prawdopodobnie pochodzi od regionalnie lub gwarowo przekształconej wymowy nazwy żubr, który tu mógł być wymawiany zamborz, a samica zambra, zambry- wielkie krowy leśne 2. Osadnicy Baczek mieli powierzone jakieś baczenie - roztaczanie uwagi czujności w tych stronach. Mogło ono dotyczyć spraw leśnych, ochrony grubego zwierza przed kłusownictwem, ochrony zwierząt futerkowych (bobry, młode lisy), wykrywanie ich miejsc przebywania, a może przed niespodziewanym wtargnięciem wrogich najazdów, podejrzanych osób. Nazwa Baczki powtarza się również w innych okolicach, np. Baczki Bohy w okolicach Sokołowa Podlaskiego. Baczki Fabryczne tak została nazwana część dóbr Baczki, na której po roku 1873 w lesie został zbudowany tartak, a później fabryka odlewów żelaznych maszyn rolniczych Judela Perlisa. Nazwa ta ustaliła się po 1924 r., wcześniej nazywano tę część Tartak. Inna część dóbr Baczki nazywała się grunt Ostrowy, na której po 1884 roku Ludwik (Lejzor) Loewenstein zbudował fabrykę łóżek żelaznych higienicznych i maszyn rolniczych. Przedstawiony powyżej obraz łowów królewskich z 1409 na 1410 rok nie mógł być przeprowadzony przez kogoś z zewnątrz. Ich organizacja musiała być dziełem łowczego, który był wyróżniony większym od innych obszarem ziemi. Późniejsze łowy nie miały już takiego znaczenia, raczej przybierały charakter swoistej rozrywki, podczas której trzeba było wywiązać się dzielnością, męstwem, zręcznością, siłą i zaradnością w walce z grubym zwierzem. Nasi książęta i królowie, często samotnie, mając do dyspozycji oszczep i topór, chętnie wybierali się do puszczy, aby tam zmagać się z żubrem, czy niedźwiedziem. Stefan Batory przypłacił to nawet życiem: po trzydniowym uganianiu się za zwierzyną, wyczerpany z sił przemarzł i po kilku dniach zmarł (3). Ostatnie królewskie łowy w Łochowie były urządzane przed II wojną światową w których brali udział: Prezydent RP Mościki i Marszałek Śmigły Rydz jako goście hr. Kurnatowskiego. Budy były prowizorycznymi budowlami, będącymi tymczasowym schronieniem dla robotników leśnych, przy smolarniach, dziegciarniach, itp. Po wyeksploatowaniu lasu w jednym miejscu przenoszono się na drugie. Czasem w takim miejscu powstawały osady i wioski już na stałe. W sprawozdaniu parafialnym w wykazie miejscowości widnieją w 1810 r. Budy, a w 1879r. zamiast Bud są Łojki, Łosiewice, Jerzyka i Majdan. Budy, jako dobra rażnieńskie, były więc miejscem koncentracji wypalania węgla drzewnego i popiołu na eksport, wytopu smoły, terpentyny, wyrobu klepki dębowej, gontów, desek, bali zbierania żywicy, kory dębowej już w XV wieku. Obszar obudowany budami nazywano majdanem. Środkowy plac służył do gromadzenia materiałów do przeróbki i przetworów, np. beczek smoły

5 stąd nazwa Majdan. Budy musiały być ludne, a po uwłaszczeniu w 1864 roku rozwinęły się w duże wioski. Jerzyka są notowane jako folwark leśny. Skóry zwierzęce cieszyły się dużym popytem w handlu zamorskim. Wcześniej należało je uzdatnić (odłoić) zapewne w obecnych Łojkach, a w dobrach baczkowskich w Łojewie. Z tych też względów rację bytu mogła mieć Wywłoka, do której wywlekano przetwory leśne do wysyłki Bugiem, a także dochodzącą tu, jego dopływem, rzeką Ugoszczą. Po podniesieniu poziomu wody i ona mogła być spławna. Zagadkowe są nazwy leśniczówek w tych lasach: Leśniczówka położona na zachodnim końcu Jerzysk nazywa się uroczysko Wielgie, a w Łazach uroczysko Jerzyka. Uroczyskiem jest zbiorowisko charakterystycznych w danym miejscu roślin czy drzewostanu, np. uroczyskiem jest Dębinka w Łochowie. Dziwny pomysł wymysł miał któryś z dawnych właścicieli Jasiorówki budując karczmę na odludziu, wśród rozległych lasów. Nie przechodził tędy żaden ważny, więcej uczęszczany trakt. Jedynie droga (raczej leśna) z Łochowa do Brzuzy przecinała w tym miejscu granicę lasów łochowskich z jasiorowskimi. Dziś jesteśmy pod wrażeniem dwu dróg w tym terenie, kolei i szosy. Wtedy jednak droga Łochów Brzuza, a dalej Szynkarzyzna - Zarzetka - Rażny była istotną. Rażny były ważnym punktem celnym na Bugu, więc karczma w Wymysłach miała uzasadnienie. Stała ona naprzeciw obecnej ulicy Olszowej, a po drugiej stronie (wschodniej) stała szopa dla pojazdów i koni spłonęła na początku XX wieku. Obok musiały stać zabudowania gospodarcze karczmarza. Relin stanowi część wschodnią Jasiorówki odcięty od wsi koleją i szosą. Karol Eychler (przemysłowiec Saksonii) kupił, od Waśniewskich dworek i około 1 morgi gruntu i wybudował tu zakłady przemysłowe: młyn parowy, fabrykę zapałek, wytwórnię skrzynek na alkohole i na smary. Były to budynki drewniane, toteż spłonęły, gdy gospodarzył już syn Karola Władysław, który to dokupił od Kowalczyka dwa morgi gruntu przy szosie i tu pobudował, ale już murowane, budynki o podobnym przeznaczeniu, m.in. młyn, który stoi do dziś, o napędzie elektrycznym. Obok postawił drewniany dworek, kryty czerwoną dachówką, a w dach wkomponowano napis Relin. Żona Władysława Aurelia, zwana była zdrobniale Relinka. Od napisu przyjęła się nazwa osady, z czasem przeniosła się na sąsiednie gospodarstwa i tak zostało. Nieznane jest pochodzenie nazwy Łopianka. Jest to miejscowość nowo powstała z wykupionych gruntów od Perlisa w 1883 roku. Przedtem była nazywana uroczysko Łopianka. Być może nazwa wiąże się z chwastem łopianu lub z łupaniem drzewa w lesie. Przed rokiem 1939 osiedliło się w Łopiance wiele rodzin, głównie żydowskich, na małych działkach budowlanych. Ich głównym zajęciem był handel, drobne rzemiosło i praca w fabryce. Mieszkał tu i tworzył Julian Chmielewski malarz. Jego obrazy znajdują się w kościele w Kamionnie. Folwark Ludmiłówka w Jasiorówce bierze swe początki od około 1910 roku, kiedy to Nojszewscy sprzedali Ludwikowi Busse 30 morgów w rozwidleniu kolei z drogą do Brzuzy. Okazały i porządnie zagospodarowany folwark prosperował wyśmienicie, gdy Busse (Szwed z pochodzenia) nim kierował. Po jego śmierci, około 1924 roku, gospodarstwo objęła jego córka (archeolog z zawodu), jej administratorem był Ciubicki (legionista). Ciubicki znienawidzony przez ludzi, najprawdopodobniej podpalił dzierżawioną posiadłość. Po otrzymaniu wysokiego odszkodowania pobudował się w Choinach. Nowi właściciele Ludmiłówki to rodzina lekarza Paderewskiego (rodzony brat Ignacego Paderewskiego). Nie znali się w ogóle na uprawie roli. Gospodarstwo rabowane w czasie wojny podupadło, głodowali. Jednak byli w stanie, w czasie wojny, ukrywać i wyżywić nauczycielkę warszawskiego liceum Sygalinową. Dopiero w 1953 roku zaniedbaną gospodarkę przejął Bolesław Kowalczyk. Smolnica była zwana gruntem, na którym rosły potężne, żywiczne smolne sosny, zdatne na łuczywo drzazgi (trzaski). Stad nazwa lasu: Samotrzask same trzaski. Sosny te służyły również na bale. W 1953 roku z jednego z takich domów, który stał 80 lat zdjęto oszalowanie. Bale wyglądały jak świeże, były zupełnie zdrowe. Takąż trwałość posiadała też dębina, użyta na podwaliny domów. Ten zdrowy i wielki las został wycięty w latach po wykupieniu tego obszaru przez Perlisa. Pozostały samotnie stojące sosny i dęby. Bardziej szczegółowe początki innych wsi i osad zostaną omówione w następnych rozdziałach. III. GOSPODARKA ZASOBAMI NATURALNYMI W owych czasach (XV, XVI wiek) ważną gałęzią gospodarki leśnej było bartnictwo. Puszcza była tu

6 miodna, co stanowiło jej bogactwo. Miód odgrywał znaczną rolę w życiu ówczesnych ludzi (nie było wtedy cukru). W drodze fermentacji z miodu pozyskiwano napój alkoholowy, z wosku wyrabiano świece do dworskich pańskich pomieszczeń oraz kościołów. Każdy bartnik miał przydzielony odpowiedni obszar lasu, początkowo przez księcia, a następnie przez magnata lub szlachcica. Na naszym terenie z bartnictwem wiąże się nazwa tylko jednej miejscowości Barchów, Ale nazwy innych równie dobrze mogły wywodzić się od imion czy też przezwisk bartników, którym przydzielono dany teren. Od nazwiska Stanisława Mroza bartnika z ziemi Sadownieńskiej, powstała Mrozowola. Rabunkowa gospodarka lasami: masowe wycinanie drzew nadające się do dziania barci, wzrost osadnictwa, zakładanie licznych smolarni, dziegciarni, których dymy truły pszczoły, spowodowały znaczne ograniczenie ilości pszczół. Bartnictwo leśne stopniowo traciło na znaczeniu. Inną ważną gałęzią gospodarki leśnej stał się wyrąb i sprzedaż drewna lub wytworów z niego (dranice, gonty, klepki). Po roku 1466, kiedy to po wojnie trzynastoletniej z Krzyżakami król Kazimierz Jagiellończyk przyłączył do Polski Pomorze Gdańskie, dla handlu poprzez Gdańsk otworzyła się droga do wielu krajów Europy. Dla uszczelniania statków używano smoły. Zakładano więc po lasach smolarnie, w których głównym surowcem były smolne szczapy i karpina poddawana suchej destylacji. Dziegciarnie dostarczały dziegciu, używanego w garbarstwie. Z popiołu drzewnego wyrabiano potaż, potrzebny w przemyśle mydlarskim, garbarskim i włókienniczym. Nowe osady powstawały zazwyczaj na miejscu puszczy, którą przeznaczono do karczunku. Wieś powstawała wówczas na surowym korzeniu. Jeden z osadników (najbardziej doświadczony i cieszący się zapewne poważaniem) zostawał wójtem lub sołtysem i podejmował się założenia i urządzenia nowej wsi. Zbierał on osadników, wyznaczał im działy do karczowania jak i miejsca pod zabudowę. Każdy z osadników otrzymywał najczęściej pół włóki (około 16 mórg = 9 ha). Wójt zostawiał sobie do czterech włók. Jedna rodzina była w stanie wykarczować pół morgi lasu rocznie. Każdy z osadników dzielił swoją ziemię na trzy pola. Jedno było przeznaczone na zboże ozime, drugie na zboże jare, a trzecie na ugór. Na każdym z tych pól następowały po sobie kolejno: ozimina, zboże jare i ugór. Szczególnie ciężki do uprawy był ugór. Pługi były drewniane, jedynie lemiesz miały żelazny. Brony były lekkie, gięte z prętów leszczyny. W takim półwłókowym gospodarstwie trzymano zazwyczaj 1 konia, parę wołów, kilka krów z jałowizną, kilka świń, owiec, kur. Z jednego wysianego ziarna zbóż zbierano do pięciu ziaren. Za pastwiska służyły ugory, łąki po sianokosach i lasy. Przy domu był zawsze ogród, otoczony płotem z chrustu, a w nim uprawiano kapustę, rzepę, buraki ćwikłowe, sadzono groch, cebulę, dynie, siano, mak. Rosły tam śliwy i wiśnie, niekiedy jabłonie i dzikie grusze. Zagroda zwana siedliskiem, składała się z domu mieszkalnego, chlewów, stodoły i brogów. Drzewo na budowę obrabiano sieierą. Piły były zbyt kosztowne. Budynek mieszkalny był szeroki na około 6 m i długi około 8 m, podzielony na sień, izbę i komorę. Na izbę przeznaczone bale łączono na węgieł. Używano też półokrągłych dranic. Pnie sosen darto klinami i drewnianymi młotami na cieńsze deski. Łowienie ryb na rzece Liwiec, Bug i w innych strugach, czy zgłębieniach było często wykonywane na tzw. włokę. Na mniejszych rzekach, np. Ugoszcz zakładano młyny wodne, po spiętrzeniu w nich wody. Młyny takowe istniały w Laskach i w Łochowie na strugach będących dopływami Liwca. O stosunkach społeczno prawnych tu panujących informacji nie posiadamy. Pewne pojęcie o tamtych czasach możemy otrzymać z materiałów historycznych kraju. W gospodarce tamtych lat największe swobody, wolność handlu, produkcji, wyboru pracy i przemieszczania się mieli chłopi i mieszczanie w średniowieczu. Okres ten widziany jest przez nas jako czas przesądów, zacofania, ciemnoty ogólnej i ucisku, zaś występująca epoka reformacji błyszczy wszystkim, co piękne, dobre i nowoczesne. Rzeczywistość jest zgoła odmienna. Za czasów Kazimierza Wielkiego osadnik mógł opuścić swojego pana poprzez rozwiązanie umowy dzierżawnej, kto chciał zmienić miejsce pobytu, nie miał z tym większych kłopotów. Bezwarunkowo cała wieś mogła opuścić feudała, gdyby ten dopuścił się np. gwałtu na córce lub żonie kmiecia. Swawola w stosunku do poddanych pojawiła się wraz z zaświtaniem w naszym kraju idei renesansowych. Otóż na sejmie w 1496 roku zabroniono opuszczania wsi więcej niż jednemu chłopu, a potem rygor ten zaostrzono jeszcze bardziej uniemożliwiając całkowicie możliwość przemieszczania się, tzw. przywiązanie chłopa do ziemi. W 1518 roku król Zygmunt Stary zrezygnował z ingerowania w sprawy szlachty i kmieciów, co było złamaniem starej zasady zgodnie, z którą, władca winien działać wszędzie tam, gdzie dzieje się niesprawiedliwość. Na sejmie w 1496 r. zabroniono mieszczanom tzw. ludziom luźnym, uprawiania pracy najemnej. W krytykowanym średniowieczu dla feudała taki rodzaj umowy o pracę był czym normalnym. Do prac najemnej zatrudniano nie tylko na roli, ale i w kopalniach, żupach solnych, kuźniach, zakładach rzemieślniczych. Najemników zastąpiono

7 robotnikami odpracowującymi pańszczyznę, co np. kwitnące polskie hutnictwo w XVII wieku doprowadziło do ruiny. Wybujała sarmacka fantazja, co było obce dla średniowiecza) szła w parze z ograniczeniami wolności ekonomicznej i gospodarczej mieszczaństwa i chłopów jako nieuprzywilejowani. Herbowi natomiast zwolnieni byli z wszystkich podatków, ceł, ograniczeń prawnych nałożonych na rzemieślników i kupców. Sytuacja ta została prawnie usankcjonowana, demokratycznie jak na owe czasy w 1505 roku konstytucją Nihil novi. Nic o nas bez nas, bez zgody szlachty, sejmu i senatu, król nie mógł nic postanowić. Przy tak ustanowionych prawach po złotym wieku przyszły lata upadku i poniewierki nie tylko w gospodarce. IV. UDOKUMENTOWANE POCZĄTKI ŁOCHOWA Pierwsze udokumentowane wzmiankę o istnieniu Łochowa znajdujemy w wyciągu z aktów zachowanych w Archiwum Konsystorza Generalnego Płockiego. Jest tu mowa o akcie erekcji kościoła w Łochowie. Brzmi on następująco: W Imię Pańskie. Amen. Mikołaj dziedzic z Łochowa, na wieczną pamiątkę Boga przez niniejsze pismo oznajmiam wszystkim i każdemu z osobna, zarówno obecnym jak i przyszłym oraz kiedykolwiek będącym, publicznie podaje do wiadomości: Ponieważ postępując urzędowo najmilej przyjęte jest współdziałać dla chwały Bożej, przeto przejęty tym uczuciem, na cześć i chwałę Najwyższego Pana Wszechmogącego i Narodzenia jego najświętszej Rodzicielki Marii i dla uczczenia świętych Jana Chrzciciela i Mikołaja Biskupa daję, podarowuję i dobrowolnie udzielam dla ufundowania i erekcji kościoła parafialnego w tejże wsi Łochowo, diecezji płockiej, i aby rządca tego kościoła, który ma być wzniesiony, istniejący na ten czas i inni słudzy kościoła mieli utrzymanie: Najpierw 4 morgi pola położone na końcu tej wsi w stronę Węgrowa na kościół, cmentarz, plebanię i na pobudowanie domów sług kościoła. Jeden łan miary chełmskiej (włókę) pola, łąk położonych podobnie na końcu wsi i obok tamtych 4 morgów. Także dwie inne włóki jeszcze nie wykarczowane wspomnianej miary położone wśród domów za Wzgórzem popularnie zwanym Niedzielnym, a także 4 morgi łąki położonej nad rzeką Liwiec popularnie zwana Bobolowa Łąka, dalej łąki przynależne do wspomnianej włóki, także 3 morgi wymierzone i wskazane na ogród popularnie dla Grudzi. Te włóki i te morgi czynię wolnymi od mojej juryzdykcji i uwolnionymi od wszelkich powinności, kontrybucji, od jakichkolwiek serwitutów, prac i posłuszeństwa. Wyjmuję i uwalniam w tej formie jak tu i gdziekolwiek ktoś, kto może zobaczyć. Na dowód czego wciśnięta jest tu moja pieczęć. Dane w Łochowie w niedzielę Świętych Królów Roku Pańskiego Tegoż roku zaczęto gromadzić materiały i budować kościół. Jednak w następnym roku odstąpiono od budowy i wszystkie zgromadzone już materiały przewieziono do Kamionolasu (tak wtedy zwanej Kamionny) i tam zbudowano kościół parafialny. Usytuowano go na terenie obecnej szkoły w Kamionnie. Zwyczajem tamtych czasów w otoczeniu kościoła umiejscawiano cmentarz. Mieszkańcy Kamionny przystępując do budowy szkoły przed 1929 rokiem natrafili pośród zarośli na zachowane jeszcze w niezłym stanie, krzyże cmentarne i groby. Przyczyna innej lokalizacji kościoła była uzasadniona. Trzeba pamiętać, że zakładana parafia miała objąć osadników zamieszkałych wzdłuż doliny rzeki Liwiec począwszy od strumyka Lubicza na wschodzie aż po ujście rzeki Liwiec do Bugu. Odległość między wschodnią, a zachodnią granicą zakładanej parafii wynosiła w linii prostej około 20 km. Kamionna leży znacznie bliżej środka tego odcinka niż Łochów, a najbliższe parafie, w tym czasie znajdowały się jedynie w Jadowie, Kamieńczyku, Prostymi i Liwie. Dopiero kilkadziesiąt lat później powstają parafie: w Stoczku, Sadownem i Stanisławowie, co zamyka okres tworzenia parafii i ustalania administracji kościelnej w tej części diecezji płockiej. Przekazy ustne dotyczące przeniesienia parafii do Kamionolasu są bardziej barwne: - kościół spłonął zanim budowę zakończono; - zapadł się pod ziemię za grzechy swawolnego dziedzica; - woły zwożące budulec w lesie poklękły w Kamionolasie i nijak nie można było ich zmusić, by ciągnęły

8 go dalej, co potraktowano jako miejsce wyznaczone przez Opatrzność. Akty erekcyjne kościołów w Łochowie, Sadownem i Stanisławowie mają podobne brzmienie, co wiąże się zapewne z jednolitą akcją prowadzoną przez wysłanników z Płocka. Dziedzic Łochowa nie umiał się podpisać, więc musiał wystarczyć na akcie odcisk pieczęci, może sygnetu rodowego. V. DALSZE LOSY PARAFII Przeniesienie parafii do Kamionolasu zapewne dla dalszego rozwoju Łochowa było pewną blokadą. Kościół w owych czasach, w danej miejscowości, był czynnikiem integrującym osadników z całej okolicy. Pierwszy kościół w Kamionolesie konsekrował Biskup Płocki Michał Baranowski dopiero w 1569 roku. Budynek przetrwał, służąc wiernym, aż do 1704 roku. Taką trwałość osiągano, wybierając na budulec modrzew i stare żywiczne sosny, odporne na działanie grzyba i robactwa. Budowano go z grubych bali, otrzymywanych przez darcie kloców klinami i wyrównywanie ich powierzchni przez ociosywanie siekierami. Drugi kościół, również drewniany, o wymiarach 10 sążni ( 21,3 m. długości) i 6 sążni (12,8 m) szerokości; zbudował właściciel dóbr Kamionna Stanisław Bodlewski. Dnia 1 lipca 1739 roku konsekrował go Biskup Załuski Sufragan Płocki. Oprócz samego budynku kościelnego musiały być i inne: plebania, może organistówka, budynki gospodarcze, być może mały folwarczek, pomieszczenia dla fornali, itp. Obszary plebańskie były znaczne. Mikołaj z Łochowa w 1488 roku darował na ten cel 4 włóki. Nieco mniejsze były w Kamionolesie 3 włóki, np.: Sadownem wynosiły 4 włóki = 120 morgów, co pozwalało na posiadanie małego folwarku obsługiwanego przez pięciu stałych rodzinnych robotników. Trzeba pamiętać, że podstawą utrzymania były dobra materialne a nie pieniądze. Daniny w naturze były czymś normalnym: pańszczyzny, tłoki, dziesięciny czy kolędy. Ludność zamieszkująca terytorium parafii Kamionna według najstarszego protokołu wizyty pasterskiej Biskupa Lubelskiego Wojciecha Leszczyc Skarszewskiego z 1810 roku wynosiła 1634 osoby wyznania katolickiego i około 50 Żydów. Ludność ta zamieszkiwała w 13 osadach i wsiach. Były to: Baczki, Barchowo, Budy, Budziska, Dąbrowa, Jasiorówka, Kamionna, Laski, Łochowo, Łojewo, Matały, Twarogi i Zambrzyniec. Po Trzecim Rozbiorze Polski parafia ta wchodziła w skład diecezji lubelskiej (zabór austriacki, po klęsce Napoleona zabór rosyjski). Siedemdziesiąt lat później ludność parafii uległa potrojeniu: 4018 wiernych wyznania, katolickiego, 10 prawosławnych (carska ochrona), 20 protestantów, (specjaliści w fabryce i tartaku w Baczkach sprowadzeni z okolic Sadownego Płatkownicy) i 50 Żydów. Pojawiają się nowe miejscowości: Tartak Baczkowski, Chrzepty, Jerzyka, Karczewizna, Łojki, Łosiewice, Majdan, Wymysły. Zniknęła więc nazwa Budy. W stosunku do dzisiejszych miejscowości brakowało wsi Burakowskie, Łopianka (powstała na skutek parcelacji w 1883 roku), Ostrówek (powstał przy rozbudowie fabryki po 1884 roku), Relin i Samotrzask dawniej części Jasiorówki. Protokół wizytacji dziekańskiej z 4 czerwca 1879 podaje również, że oprócz ludności rolniczej w parafii zamieszkują 4 rodziny większych posiadaczy (właściciele dóbr: Barchowa, Baczek (Antoni Niemyski), Łochowa (Medard Dernałowicz), Kamionny (Stanisław Godlewski), 56 urzędników (pracownicy kancelarii w majątkach), 120 rzemieślników i robotników. Morale parafian oceniono w stopniu zadowalającym. Parafianie odznaczają się trzeźwością, sumiennością i pobożnością. Par żyjących bez ślubu nie ma. Drugi drewniany kościół przetrwał dwieście lat. W dobrym jeszcze stanie bale z rozebranego kościoła posłużyły do budowy Domu Parafialnego, a w nim organistówki. W latach według projektu Józefa Piusa Dziekańskiego pobudowano obecny murowany kościół w stylu neogotyckim. Kościół miał dwie piękne wieże gotyckie, które dnia 8 sierpnia 1915 roku cofające się wojska rosyjskie wysadziły dynamitem, uszkadzając znaczną część i sklepień na kościele jak i ścianę frontową. Do 1922 roku nabożeństwa odprawiano w prowizorycznej kaplicy, wygospodarowanej na wcześniej wspomnianej organistówce. W 1924 roku ks. Michał Woźniak odbudował zburzony kościół bez wież, jak to do dziś wygląda. Ksiądz ten zginał w maju 1942 roku w Dachau. Beneficjum proboszczów w Kamionnie od erekcji Mikołaja z Łochowa do 26 września 1860 roku wynosiło ciągle ponad 3 włóki pola rozrzuconego w Kamionnie w stronę Lasek, Baczek, Trzcianki i Dąbrowy. W dniu tym ks. Józef Wiktor (leczył ludzi) zawarł układ z Antonim Godlewskim o zamianie tych gruntów wieczystej dzierżawie tych odleglejszych Dąbrowie. W 1864 roku parafia straciła czynsz i grunta, pozostając jedynie przy 6 morgach. W ciągu pięciu wieków istnienia parafii w Kamionnie były trzy cmentarze grzebalne. Pierwszy znajdował

9 się w bezpośredniej bliskości kościoła na terenie dzisiejszej Szkoły Podstawowej, drugi również przy kościele, ale w miejscu obecnej plebani. Trzeci od około 200 lat, ciągle poszerzany, znajduje się w obecnym miejscu, w polu, z dala od kościoła i budynków mieszkalnych. Plac otaczający kościół niektórzy nazywają cmentarzem. Figura Matki Boskiej obok plebani jest ustawiona na miejscu dużego ołtarza (środkowej nawy) dawnego kościoła. Plebania i szkoła częściowo stoją więc na byłych cmentarzach. Większy wzrost ilości mieszkańców wiąże się z pobudowaniem fabryk w Baczkach i Ostrówku, w wyniku czego w roku 1933 ks. Czesław Zgorzałek zorganizował parafię w Jerzykach, a od 1938 roku powoli organizowano kaplicę w Budziskach, podniesiona do rangi parafii Łochów od 1946 roku. Pierwszym proboszczem został ks. Jan Laskowski. Jego następcy śp. Ks. Piotr Jelinek i ks. Michał Domański wybudowali nową świątynię parafialną w Łochowie. Przy budowie nowoczesnego architektonicznie obiektu uczestniczyli również wierni spoza parafii. Kościół Budziskach stał się kaplicą dojazdową parafii Łochów. W latach osiemdziesiątych powstały kaplice w Ostrówku ( ) i w Baczkach Fabrycznych ( ). Obie poświęcił najdostojniejszy Arcypasterz bp. Jan Mazur z Siedlec. Następną kaplicę wybudowali mieszkańcy Gwizdał w 1992 roku. Natomiast mieszkańcy Wielgiego, Ogrodnik kończą budowę kościoła murowanego obok starego drewnianego, przeniesionego z Płatkownicy po 1946 roku, po przymusowym opuszczeniu tej miejscowości przez Niemców, wraz ze zbliżającym się frontem w 1944 roku. Od jesieni 1991 roku staraniem mieszkańców Ostrówka, Majdanu, Łojowa i Budzisk utworzono dwie następne parafie w Ostrówku i Budziskach. Tak więc, gdy pierwotnie w gminie Łochów była jedna parafia z siedzibą w Kamionnie, obecnie jest ich pięć: Kamionna, Łochów, Jerzyka, Budziska i Ostrówek. VI. W LATACH UPADKU GOSPODARCZEGO W XVII i XVIII wieku cały obszar Rzeczpospolitej dotknęły liczne śmiertelne choroby zakaźne, tzw. morowe powietrze, upadek gospodarki, najazdy mocarstw ościennych, anarchizację życia. Morowe powietrze paraliżowało życie gospodarcze w całej Polsce wielokrotnie. W naszym regionie katastrofalną okazała się epidemia morowego powietrza wybuchła jesienią 1571 roku wyludniając znacznie wioski i osady. Jednym z powodów pogorszenia się położenia wsi był rozwój folwarku szlacheckiego, który oparł się na przymusowej robociźnie pańszczyźnianej. Początkowo majątki szlacheckie były małe, a więc wymagało to od podwładnych małych nakładów pracy (pańszczyzny). Tymczasem ceny na produkty i towary ciągle rosły (upadek gospodarczy). Jedynym ratunkiem dla gospodarstw pańskich było zwiększenie ich areału, co wiązało się ze zwiększeniem ilości dniówek do odrobienia przez chłopa. Zwiększanie folwarków następowało poprzez przejmowanie gospodarstw opuszczonych przez chłopów, odebranie im pólek wyrobionych w lesie, tzw. kątów czy też różnych działek, przenoszenie ich na gorsze gleby. Zatem poziom gospodarstw chłopskich nie ulegał polepszeniu, czasami wręcz odwrotnie. Folwarki stawały się coraz bardziej samowystarczalne, z własnymi młynami, gorzelniami, tłoczniami i karczmami. Uzależniało to jeszcze bardziej chłopa od pana. Musiał on mleć zboże w jego młynie, kupować w jego karczmie gorzałkę, piwo, sól, śledzie i inne towary. Woził pańskie zboże na spław do rzeki, zbierał dla dworu grzyby i jagody, płacił za zbiórkę opału w jego lesie itp. Katastrofalny wpływ na poziom życia miały klęski żywiołowe. Częste powodzie, np. z lat były powodem nieurodzaju, głodu a następnie epidemii. Kronikarz tamtych czasów Marcin Goliński pisze rzeki z brzegów wylali, sieła potopieło pól, zboża, bidła na policach pasące, liuzi, wszi, gumna pzaliewała gadzina z ziemi powiłazieła i potonęła, gabi, węże, łascarki, kreti płinęli z wodą i wodę trućizną zagrażali, że liudzie od tego puhłi oczu bolenie mgłą zachodzący łzyz nich ciekącz catary wielkie, pół głowy bolienie, w uszu szum, y pisk, niesłyszenie, gorączki wnętrze i wierzchnie, febry, żołądka bolienie, wątroby zapalenie i płucz, śledzioni bolienie, pedagry (4). Morowe powietrze rozpoczęło się z wiosną 1652 roku i pustoszyło kraj do roku 1654, nasiliło się ponownie w 1657 i trwało do 1663 roku. Po czym znów w latach 1677 i 1678 dało o sobie znać. Dla naszego obszaru szczególnie tragiczne były epidemie z lat i W latach spotkała Mazowsze (i nie tylko) inna klęska najazd szwedzki potopem zwany. Zniszczenia wojenne dopełniły spustoszenia spowodowanego zarazą. Odziały szwedzkie i litewskie plądrowały kraj i rabował co popadło, również dobra pańskie. Nie ma dokładnych danych pobytu Szwedów okolicach Łochowa. Zapewne byli i tu,

10 ponieważ pobliżu spalili wsie Sokółka, Brzózka i Prostyń. Wymordowali w Prostyni kogo tylko dało im się pochwycić. Wikarego ks. Marcjana Rybińskiego zamordowali na środku kościoła, sam kościół splądrowali i spalili (5). Część wsi poszło z dymem, zagony porosły ugorem, a następnie zaroślami i lasem. Jeszcze bardziej dotkliwe były dla kraju zniszczenia najeźdźców z lat Kraj niszczyły uganiające się sobą wojska saskie, szwedzkie, rosyjskie i własne popierające bądź to usunięto z tronu polskiego Augusta II, bądź Stanisława Leszczyńskiego. Szacuje się, że ponad połowa roli do 60 % pozostawała bez uprawy. Najazdy szwedzkie spowodowały również przerwanie handlu zagranicznego, który ubogacał Rzeczpospolitą, głównie szlachtę. Wodny szlak handlowy do Gdańska był wyjątkowo ruchliwym miejscem. Szlakiem tym wywożono również towary z dóbr łochowskich i okolicznych. Co prawda po koronacji Fryderyka I w 1701 roku na króla Prus problemy wywozu towarów przez Gdańsk zostały uregulowane, jednak nadmierne cła spowodowały nieopłacalność handlu na eksport. Szlachta zaczęła szukać rynków zbytu na własnym terenie. Nadmiar zboża przerabiano we własnych browarach i gorzelniach. Rozpijanie narodu zaczęło przybierać na sile i trwa po dziś dzień, zmienia się jedynie producent. Niektóre wsie (Nadkole, Gwizdały, Nowinki, Skuszew, Sitne, Brzuza, Wielkie, Zawiszyn) przeszły w 1654 roku na własność sióstr wizytek. Ich klasztor stoi po dziś dzień przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie. Jan Kazimierz, aby prowadzić wojnę z Kozakami, zaciągnął pożyczkę między innymi u Królowej Ludwiki Marii. Zabezpieczeniem pożyczki były dobra kamienieckie z miasteczkiem Kamieńczyk, a więc i w/w wsie. Królowa sprowadziła z Francji do Warszawy grupkę zakonnic wizytek, ufundowała im klasztor. Za zgodą, sejmu, za zrzeczenie się wypożyczonych sum królowi, dobra te otrzymały siostry wizytki i pozostawały ich właścicielkami do III Rozbioru Polski, po czym państwo austriackie przejęło owe dobra, jak i skarbowe, na własność. Niektóre chłopskie nazwiska z tego obszaru istnieją, już w XVII wieku i powtarzają się w różnych wioskach, np. Wójcik, Zakrzewski, Sobotka, Kowalczyk, Kobuz, Zach, Styś, Kozioł, Gałązka, Zasłona, Dzięcioł, Kruk, Kołek, Bala i wiele innych świadczą, że pomimo wielu trudności kładli oni podwaliny pod przyszły rozwój tych ziem. Jednak niepodległości Rzeczpospolitej nie dało się odzyskać aż przez 123 lata, a jej utrata opłacona została tysiącami ofiar. Do utraty niepodległości przyczyny się w największym stopniu wydarzenia wyżej wspomniane, które objęły również Łochów i okolice. VII. OKRES POROZBIOROWY W wyniku rozbiorów Łochów i okolice dostały się pod zabór austriacki. Bezpośrednio za Bugiem Brok, Łudrzyn, Brańszczyk znalazły się pod panowaniem Prus. Rzeka Bug została obsadzona przez austriacką straż graniczną. Dla nich to, oraz dla nasłanych urzędników, Austriacy pobudowali domy z kamienia, cegły i gliny. Były to jedne z pierwszych budowli murowanych na tym obszarze. Niektóre z nich stały jeszcze w latach osiemdziesiątych XX wieku, np. w Morzyczynie i Kołodźążu. Po zwycięskiej kampanii przeprowadzonej przez wojska napoleońskie i polskie w latach z części zaboru pruskiego i austriackiego powstało księstwo Warszawskie. W końcu kwietnia 1809 uwolnione zostały od Austriaków również i okolice Łochowa. Znaleźliśmy się więc w Księstwie Warszawskim, w województwie podlaskim, obwodzie siedleckim, powiecie węgrowskim. Wiele gospodarstw opustoszało, gdyż chłopów zabierano do wojska polskiego przy Napoleonie, który szykował wyprawę na Rosję. Obszar Księstwa stał się doskonałą bazą wypadkową na wschód. Gorzej dla ludzi osiadłych tu. Trzeba było wyżywić setki tysięcy, nie tylko swego, ale i obcego wojska. Kilka lat okupacji tych wojsk uczyniło z dostatniej krainy obszar nędzy i ogólnego upadku. Nie obce też były sojusznikowi rozboje i gwałty. Wraz z Napoleonem przyszedł też duch wolności republikanizmu francuskiego. Konstytucja nadana Księstwu Warszawskiemu przez Napoleona w 1807 roku głosiła, że znosi się niewolę. Chłopi przestali być przywiązani do ziemi, którą uprawiali, mogli opuszczać gospodarstwa i wieś. Mogli też żenić się w innych wsiach, należących do innego dziedzica, dziewczęta mogły wychodzić za mąż bez wiedzy i pozwolenia dworu. W roku 1812 idące na Rosjan wojska francuskie i saskie zahaczały o wschodnie krańce okolic Łochowa. Zgłodniali żołnierze rabowali, pustoszyli gospodarstwa ogołacając je ze zboża i inwentarza, a w dodatku choroby (szczególnie tyfus) dopełniły grozy wojny i nieszczęść ludzkich. Same działania wojenne, począwszy jeszcze od czasów przedrozbiorowych jakoś szczęśliwie omijały te tereny również i w latach

11 następnych w okresie powstań. Po upadku Napoleona od 1815 roku mocarstwa zaborcze tworzą z ziem byłego, krótkotrwałego zresztą, księstwa królestwo Polskie, pod berłem cara Rosji. Zrywy narodu powstania listopadowe i styczniowe przypominały carowi, że urzędnicy i wojska jego są tu tylko gośćmi, a Polacy nie godzą się na takie zwierzchnictwo. Właścicielem folwarku Łochów w tym czasie był hrabia Honorowski ( ), który pobudował tu piękny pałac murowany, szosę przez wieś i folwark. W roku 1875 Honorowski przekazał majątek swemu zięciowi Medardowi Dernałowiczowi, który dobudował trzy murowane budynki dla służby folwarcznej. Wszystko to w opłakanym stanie stoi po dziś dzień. Dernałowicz pobudował również folwark Stefanin, w miejscu dzisiejszych ulic: Folwarcznej i Szkolnej. Folwark nazwano tak imieniem jego córki. 31 stycznia 1882 roku Dernałowicz sprzedał dobra łochowskie Zdzisławowi hr. Zamojskiemu. Zamojscy zresztą już znacznie wcześniej przejęli duże obszary sąsiednich ziem. W roku 1818 car Aleksander I kazał dać z dóbr skarbowych Stanisławowi hr. Zamojskiemu tytułem odszkodowania za twierdzę Zamość, dobra Kołodziąż i Jadów wraz z należącymi do nich lasami oraz dobra Wiski i Planta na Podlasiu. Twierdza Zamość popadała coraz bardziej w ruinę. Hrabia Zamojski chciał pozbyć się jej za ponad 9 milionów złotych polskich. Rząd dawał mu dziesięć razy mniej. Zamojski, licząc w tej transakcji na przychylność Aleksandra I, odwołał się do niego. Ten zaś, wiedząc, że ród Zamojskich jest znaczącym i liczącym się rodem w Polsce, oraz pomny na zasługi hrabiego z czasów księstwa, idzie z nim na współpracę. Do dóbr kołodziąskich należały między innymi: Nadkole, Gwizdały, Wielgie, (Grabowiec, Ogrodniki, Topór), Brzuza, Burakowskie, Czaplowizna, Jerzyka, Łojki, Łosiewice, Wywłoka, Koszelanka, Dąbrowa. Wraz z ziemią sandowieńską była to powierzchnia ponad stu czterech tysięcy morgów za cenę ponad 1,3 mln. złotych polskich, czyli około 12,3 złotego za morgę. W tym czasie na rynku warszawskim za jeden korzec (jeden metr) żyta płacono 19 złotych. Był to złoty interes. Tym bardziej, że twierdza dla państwa stawała się coraz bardziej bezużyteczna. W roku 1866 przestała istnieć, jej umocnienia zostały rozebrane. Natomiast Zamojskiemu od chłopa i folwarków dopływał zawsze świeży dopływ gotówki. Dla przykładu od chłopów z Wilczogąb 1832 roku ściągano czynsz w wysokości 5 złotych za każdą morgę. Wydarzenia Powstania Listopadowego przeszły w tych okolicach bez większego echa, chociaż było to nie powstanie, a wojna między dwoma regularnymi wojskami: polskim i rosyjskim, która przyniosła szereg zwycięstw żołnierza polskiego, zakończona jednak klęską i zesłaniami. VIII. ZNACZENIE DLA ŁOCHOWA I OKOLIC KOLEI WARSZAWA PETERSBURG. Pierwszym sygnałem budowy kolei Warszawa Petersburg był wykup gruntów pod przyszłe jej tory, uprzednio już wytyczonych i wymierzonych. Znany jest zapis hipoteczny tego wykupu z folwarku Jasiorówka i gruntu Smolnica w dobrach Baczki, należących wówczas do Teodora Rakowskiego: Kontraktem zawartym 29 listopada 1855 roku zostały odprzedane grunty z majątku Jasiorówka na rzecz kolei 29,145 dziesięciny ( 31,825 ha.) za sumę 2117 rubli 80 kopiejek (14116 złotych polskich) Podobnie wielki obszar był wykupiony z majątku hr. Hornowskiego w Łochowie. Linię kolejową budowała firma francuska Główne Towarzystwo Dróg Żelaznych Rosyjskich w oparciu o kredyty i koncesje ze skarbu państwa oraz kapitał francuski. Do budowy kolei z dwóch kierunków (Warszawy i Petersburga) przystąpiono w 1859 roku, a oddano do użytku w grudniu 1862 roku. Zastraszające tempo. W czasie powstania styczniowego kolej była wykorzystywana do szybkiego przerzucania wojsk carskich, czym przyczyniła się do jego upadku. Długość linii kolejowej wynosiła 1818,5 km., z czego na terenie Królestwa Polskiego (Warszawa Grodno) ponad 240 km. Koszt budowy wyniósł rubli. Była najdroższą z budowanych w Królestwie: koszt 1 km. wyniósł 104,2 tyś. rubli, podczas gdy Częstochowa Herby 76,8 tyś. rubli, a Fabryczno - Łódzkiej 42,3 tyś. rubli. O koncesję na budowę kolei żelaznych ubiegało się na ogół kilku lub kilkunastu konkurentów, zaś wynik

12 rywalizacji zależał od tego, kto zręczniej i więcej dał łapówek. Konkurenci licytowali się w łapówkach od dziesiątków do setek tysięcy rubli! Biorących łapówki było wielu w różnych ministerstwach: od woźnego do ministra. Na budowie kolei dorabiali się krociowych majętności. Takie fortuny zdobyli: Kronenberg, Bloch i inni. (6) Do czasu I wojny światowej na linii Warszawa Małkinia stacje były nieliczne: Wołomin, Tłuszcz, Łochów, Zieleniec (obecnie Sadowne). Do stacji Łochów należał odcinek: drogowy Tłuszcz Topór. Stacja Łochów (osobowo towarowa) została zbudowana w 1868 roku. Od razu przydzielono jej ważną rolę co widoczne jest w rodzaju i wielkości zabudowy. Oprócz dość okazałego murowanego dworca, co było osobliwe na ówczesnym tu bezludziu, wybudowano tu obszerną parowozownię (obecny dworzec), drewnianą wieżę ciśnień do uzupełniania wody w parowozach, pompowanię nad Liwcem do pobierania wody i doprowadzanej tu z odległości 3 km. Przy stacji mieszkało wiele rodzin obsługujących dworzec, parowozownię i tory. Dla nich został zbudowany piętrowy dom służbowy wielorodzinny oraz budynki gospodarcze: obora, komórki, piwnice. Mieszkania służbowe mieściły się też na piętrze dworca. W pobliżu stacji zaczęły się pojawiać też budynki nie kolejowe: stacja poczty konnej, przeniesiona tu ze Starego Łochowa z okolicy pałacu, oraz domy prywatne. Od początku korzystała ze stacji fabryka w Baczkach, uruchomiona 1873 roku. Stąd były wysyłane setki metrów sześciennych podkładów kolejowych na budowane w tym czasie koleje w Królestwie, tarcica, gonty, narzędzia i maszyny rolnicze po uruchomieniu kuźni i odlewni. Tu rozładowywano sprowadzane surowce żeliwne. Zasięg wyrobów fabryki Perlisa był daleki, bo kieraty z tej fabryki (odbywający służbę wojskową) spotykali w głębi Rosji za Uralem. Dworzec stacji a także tory kolejowe na całej długości uległy rozbiciu i zniszczeniu w sierpniu 1944 roku przez wycofujących się stąd hitlerowców. Spłonęła wieża ciśnień. Dworzec, doszczętnie rozbity, nie nadawał się do odbudowy, więc na dworzec zaadaptowano parowozownię. Umieszczono w niej kasy osobowe i towarowe, bufet, poczekalnię, a piętro przystosowano na mieszkania służbowe. Całkowitej zagładzie uległ Dom Kolejarza i już nie podjęto jego odbudowy. Był on usytuowany w miejscu obecnych Zakładów Zbożowych. Budynek był duży, piętrowy mieścił magazyny narzędziowe robotników torowych ich pomieszczenia wypoczynkowe oraz obszerną salę widowiskową na piętrze, jedyną większą w Łochowie wykorzystywaną na uroczystości państwowe. Prowizoryczną wieżę ciśnień o kształcie walca nakrytego stożkowym dachem z grubej pordzewiałej blachy żelaznej, ustawiono w miejscu obok obecnej, wybudowanej w latach Pierwotna drewniana stała w miejscu obecnej kładki nad torami. Po w prowadzeniu lokomotyw o napędzie motorami Diesla parowozy wycofano z obiegu w latach siedemdziesiątych. Tym samym zanikło zapotrzebowanie wody z wodociśni. Korzystały z niej tylko Zakłady Zbożowe i Rejon Dróg Publicznych. Przystanek w Ostrówku, także żeberko kolejowe do fabryki na wykupionym od chłopów terenie, własnym kosztem zbudował w 1926 roku i utrzymywał do II wojny światowej Loewenstain. Przystanek obsługiwał w dzień i w nocy jeden pracownik Edward Jastrzębski, również opłacany przez Loewensteina. Przystanek był bardzo ruchliwy: oprócz wyrobów fabrycznych wywożono stąd mięso wołowe (w pobliżu w Łojewie była rzeźnia), grzyby, jagody. Handel ten utrzymywali głównie Żydzi. Doszedł również przystanek w Urlach, które były uznanym i ulubionym miejscem letniskowym, głównie Żydów, którzy do otaczających Urle lasów sosnowych zjeżdżali tłumnie na kilkutygodniowy pobyt w miesiącach letnich (zamożniejsi), lub na jeden, dwa dni świąteczne (mniej zamożni). W lasach Urli i sąsiednich, dalej wzdłuż Liwca, pełno było domów letniskowych dla potrzeb własnych lub okolicznych na zbiorowy przyjazd gości. Około 40 domków letniskowych miał tu hr. Zamojski, a dla ludności katolickiej wybudował też kaplicę, obsługiwaną przez księdza z Jadowa. Budowali tu domy bogaci kupcy i przemysłowcy na letni pobyt swych rodzin, gdy sami pilnowali swych interesów mieście, a rodzinę odwiedzali tylko w święta. Ich żony, obawiając się napadów złodziejskich, wynajmowały na noc stróżów. W czasie okupacji zostały wycięte stare sosny, a domy prywatne, w tym pożydowskie, rozebrano i przywieziono do okolicznych wsi. Jeden z nich Niemcy przywieźli do Łochowa i urządzili w nim dom żołnierski i kantynę sklepik spożywczy. Gdy w sierpniu 1944 roku spłonął Urząd Gminy w Kamionnie, dom ten przystosowano dla potrzeb gminy odtąd w Łochowie. Inny dom został przewieziony przez mieszkańców Gwizdał na szkołę o 4 salach lekcyjnych i trzyizbowym mieszkaniu na górze. Przystanek w Bachowie, wraz z poszerzeniem nasypu na perony, własną pracą i całkowicie własnym kosztem zbudowali mieszkańcy Barchowa, w rekordowo krótkim czasie siedmiu miesięcy 1974 roku. Traktowano to jako czyn społeczny na XXX-lecie PRL. Uwidacznia to napis na budynku oddanym do użytku 17 listopada t.r. Do stacji Łochów należą dwie rampy: zachodnia, niska na towary sypkie (węgiel, kruszywo, nawozy