PRZEDSIÊBIORSTWO ROLNICZE ISTOTA DZIA ANIA I ZAKRES WYSTÊPOWANIA AGRICULTURAL ENTERPRISE ESSENCE ACTIVITYAND RANGE OF OCCURRENCE

Transkrypt

1 278 A. STOWARZYSZENIE P. Wiatrak EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe l tom VII l zeszyt 1 Andrzej Piotr Wiatrak Uniwersytet Warszawski w Warszawie PRZEDSIÊBIORSTWO ROLNICZE ISTOTA DZIA ANIA I ZAKRES WYSTÊPOWANIA AGRICULTURAL ENTERPRISE ESSENCE ACTIVITYAND RANGE OF OCCURRENCE S³owa kluczowe: przedsiêbiorstwo rolnicze, cele i funkcje, zakres wystêpowania Key words: agricultural enterprise, aims and functions, range of occurrence Synopsis. Przedstawiono problematykê definiowania przedsiêbiorstwa rolniczego, którego wyznacznikiem s¹ zarobkowy charakter i powi¹zanie z rynkiem. Na podstawie tych kryteriów analizowano zakres wystêpowania przedsiêbiorstw rolniczych w Polsce (oko³o 950 tys.), wraz z ukazaniem ich charakterystyki. Z analizy wynika, e w wiêkszoœci s¹ to gospodarstwa obszarowo wiêksze (œredni obszar powy ej 13 ha), ponosz¹ce nak³ady produkcyjne i inwestycyjne, korzystaj¹ce z kredytów i przedsiêbiorcze w dzia³aniu. Wstêp Przedsiêbiorstwo jako kategoria gospodarki rynkowej wystêpuje w ró nych dziedzinach dzia³alnoœci, przy czym w rolnictwie na ogó³ stosuje siê pojêcia gospodarstwo rolnicze. Nie s¹ to pojêcia to same, dlatego te nale y okreœliæ, kiedy te gospodarstwa staj¹ siê przedsiêbiorstwami, jaki jest zakres ich wystêpowania i czym siê one charakteryzuj¹. Zagadnienia te zosta³y omówione w artykule wraz z uwzglêdnieniem potrzeb restrukturyzacji w rolnictwie. Praca jest oparta na literaturze przedmiotu, danych Powszechnego Spisu Rolnego 2002 [PSR 2002] i w³asnych przemyœleniach autora. Gospodarstwo a przedsiêbiorstwo Pojêcia gospodarstwo i przedsiêbiorstwo s¹ ró nie rozumiane i definiowane. I tak GUS okreœla gospodarstwem rolniczym grunty rolne wraz z gruntami leœnymi, budynkami lub ich czêœciami, urz¹dzeniami i inwentarzem, jeœli stanowi¹ lub mog¹ stanowiæ zorganizowana ca³oœæ gospodarcz¹ [Cele 2003]. Podstaw¹ gospodarstwa rolniczego s¹ zasoby wytwórcze obejmuj¹ce grunty rolne i ich celowe zagospodarowanie, obejmuj¹ce prowadzenie produkcji roœlinnej i zwierzêcej lub innej z nimi zwi¹zanej. Podkreœliæ tutaj nale y, e zasoby te niezale - nie od tego, czy s¹ w³asne, czy dzier awione, czy te stanowi¹ wspóln¹ w³asnoœæ s¹ gospodarstwem rolniczym, jeœli stanowi¹ zorganizowan¹ ca³oœæ. Tak definiowali gospodarstwo m. in. Schramm [1948] i Manteuffel [1981], pisz¹c, e gospodarstwo rolnicze w szerokim tego s³owa znaczeniu stanowi zorganizowany zespó³ czynników (czy te si³ wytwórczych) koniecznych

2 Przedsiêbiorstwo rolnicze istota dzia³ania i zakres wystepowania 279 do wytworzenia produktów rolniczych [Manteuffel 1981, s. 265]. Podobne definicje gospodarstwa rolniczego spotykamy równie wspó³czeœnie [Klepacki 1997; Ziêtara 1998]. W definicjach gospodarstwa rolniczego podkreœla siê, e stanowi ono zorganizowan¹ ca³oœæ, co oznacza, e ma ono charakter celowy i spe³nia okreœlone funkcje na rzecz osób, które je posiadaj¹ i prowadz¹, gdy niekoniecznie w³aœciciel mo e byæ u ytkownikiem. Cel gospodarstwa rolniczego wi¹ e siê z zaspokojeniem potrzeb w³aœciciela i u ytkownika, np. otrzymywania renty gruntowej i procentu w postaci czynszu dla w³aœciciela, albo te dochodu rolniczego dla u ytkownika [Wiatrak 1982]. W zwi¹zku z tym podejmowane s¹ dzia³ania w jaki sposób prowadziæ gospodarstwo, jak je zorganizowaæ pod wzglêdem struktury produkcji i jej intensywnoœci, jakie ponosiæ nak³ady itp. [Wiatrak 2001]. Podejmuj¹c decyzje o tym, czym siê zajmowaæ w gospodarstwie, u ytkownicy okreœlaj¹ jego funkcje, jakie spe³nia na rzecz gospodarstwa domowego i rolniczego oraz na rzecz otoczenia. Zwi¹zek gospodarstwa rolniczego z otoczeniem ma wp³yw na to, czy staje siê ono przedsiêbiorstwem. I tak wed³ug Hausa przedsiêbiorstwo jest to gospodarstwo prowadz¹ce dzia³alnoœæ zarobkow¹ [Haus, Czupia³ 1997]. Aby prowadziæ tak¹ dzia³alnoœæ nale y byæ powi¹zanym z otoczeniem, przez zakupy œrodków produkcji i sprzeda produktów rolniczych. Podobne okreœlenie stosowali równie Schramm [1948], Manteufflel [1981], Klepacki [1997], Ziêtara [1998] i wielu innych autorów. Nastawienie gospodarstwa rolniczego na dzia³alnoœæ zarobkow¹ oraz uzyskiwanie korzyœci ekonomicznych i spo³ecznych jest podstaw¹ jego nazwania przedsiêbiorstwem i to niezale nie, jak stanowi w tym zakresie ustawodawstwo prawne. Z ekonomicznego punktu widzenia wszystkie gospodarstwa rolnicze (równie rodzinne) zajmuj¹ce siê produkcj¹ rolnicz¹ przeznaczon¹ na sprzeda i powi¹zane z rynkiem nazywamy przedsiêbiorstwami. Niektórzy ekonomiœci dodaj¹ tutaj jeszcze ró ne ograniczenia, w myœl których nie wszystkie gospodarstwa rolnicze, które maj¹ cel zarobkowy, staj¹ siê przedsiêbiorstwami. I tak wed³ug Lisaka Przedsiêbiorstwo jest jednostk¹ gospodarcz¹ z przedsiêbiorc¹ na czele, prowadz¹cym interes na swoje ryzyko celem osi¹gniêcia mo liwie najwiêkszego zysku, przy czym gospodarstwo domowe przedsiêbiorcy jest oddzielone od maj¹tku przedsiêbiorstwa [Kasiewicz 2004, s. 11]. Takie rozró nienie jest niew³aœciwe, gdy te gospodarstwa produkuj¹ na w³asne ryzyko, uwzglêdniaj¹c istniej¹ce uwarunkowania otoczenia i mo liwoœci sprzeda y oraz odpowiadaj¹ za swoj¹ dzia³alnoœæ. Ich efektywnoœæ gospodarowania zale y w du ym stopniu od rynku, który jest weryfikatorem podjêtych przez nich decyzji. Ponadto nale y uwzglêdniæ, e celem rodzinnego gospodarstwa i przedsiêbiorstwa rolniczego jest maksymalizacja dochodu, a nie zysku, gdy w rodzinnych podmiotach nie liczy siê p³acy, a mo e ona mieæ tylko charakter kalkulacyjny. Podsumowuj¹c rozwa ania mo na zdefiniowaæ, e przedsiêbiorstwo rolnicze jest to jednostka produkcyjna (zespó³ ludzi, œrodków materialnych i finansowych) powo³ana do prowadzenia okreœlonej dzia³alnoœci rolniczej i/lub œwiadcz¹ca us³ugi produkcyjne na rzecz rolnictwa oraz wyodrêbniona pod wzglêdem techniczno-produkcyjnym, techniczno-us³ugowym, przestrzennym, organizacyjnym, ekonomicznym i prawnym. Przedsiêbiorstwo rolnicze ró ni siê od gospodarstwa wyodrêbnieniem ekonomicznym i œwiadczeniem us³ug produkcyjnych innym podmiotom rolniczym. Cechy i wyznaczniki przedsiêbiorstwa rolniczego Przedsiêbiorstwo jest systemem, odznaczaj¹cym siê przyczynianiem siê czêœci do powodzenia ca³oœci, a wiêc wspó³dzia³aniem dla osi¹gniêcia globalnego celu. G³ówne cechy systemu przedsiêbiorstwa mo na okreœliæ nastêpuj¹co: funkcja, okreœlaj¹ca jego misjê dzia³ania i realizowane cele, zasoby wytwórcze i kolejnoœæ postêpowania w przyjêtym celu dzia³ania, transformacja zasobów wytwórczych wed³ug przyjêtych metod i kierunków dzia³ania, organizacji oraz realizowanych strategii dzia³ania, otoczenie, okreœlaj¹ce powi¹zanie zewnêtrzne, a zw³aszcza procesy wejœcia i wyjœcia.

3 280 A. P. Wiatrak W przedsiêbiorstwie wa ne s¹ wszystkie zasoby czynników wytwórczych, ale szczególne znaczenie maj¹ zasoby ludzkie, ich jakoœæ oraz zdolnoœæ do zmian, poczynaj¹c od kieruj¹cego. Ze wzglêdu na to, e przedsiêbiorstwo ma charakter systemu otwartego, to w swoich dzia³aniach musi uwzglêdniaæ wp³yw otoczenia, czego wyrazem jest m. in. dostosowanie siê do wymogów warunków dzia³ania, ale tak e uczenie siê i gromadzenie nowej wiedzy [Kie un 1997]. Podstawowe wyznaczniki dzia³alnoœci przedsiêbiorstwa mo na okreœliæ nastêpuj¹co [Gruszecki 1989; Kasiewicz 2004]: jest podmiotem gospodarczym dzia³aj¹cym w sferze produkcji i wytwarzaj¹cym dobra i us³ugi na potrzeby odbiorców w sposób trwa³y, prowadzi dzia³alnoœæ na w³asne ryzyko, na w³asny rachunek i we w³asnym imieniu oraz dokonuje transakcji z dostawcami i odbiorcami na zasadzie kupna i sprzeda y, podstaw¹ funkcjonowania przedsiêbiorstwa s¹ zasoby materialne (ziemia oraz œrodki trwa³e, obrotowe i finansowe), zasoby ludzkie oraz zasoby niematerialne i prawne (np. nowe odmiany roœlin, reputacja firmy, jej nazwa itp.), kapita³ ten uczestnicz¹c w dzia³alnoœci gospodarczej jest czynny, przy czym mo e byæ wykorzystany czêœciowo lub ca³kowicie, posiada samodzielnoœæ decyzyjn¹, a decyzje dotycz¹ce zorganizowania przedsiêbiorstwa, kierunków i skali dzia³alnoœci, podzia³u dochodu itp. podejmuje przedsiêbiorca, przedsiêbiorstwo dzia³a w celu maksymalizacji korzyœci materialnych i spo³ecznych, ekonomicznej podmiotowoœci przedsiêbiorstwa towarzyszy podmiotowoœæ prawna, polegaj¹ca na przypisaniu osobie fizycznej lub prawnej skutków jego dzia³añ. Analizuj¹c przedsiêbiorstwa rolnicze nale y uwzglêdniæ specyfikê ich dzia³ania, zwi¹zan¹ z prac¹ z ywymi organizmami i zale noœci¹ wyników od œrodowiska przyrodniczego. Cechy specyficzne przedsiêbiorstw rolniczych mo na okreœliæ nastêpuj¹co [Ziêtara 1998]: organiczny i inwestycyjny charakter, uzale nienie od warunków klimatycznych i przestrzeni, nierównomierne zapotrzebowanie na czynniki produkcji, ci¹g³oœæ procesu produkcyjnego przy nieci¹g³ych procesach pracy. Wymienione cechy okreœlaj¹ przebieg procesów wytwórczych i ich organizacjê, co wspó³czeœnie znajduje odzwierciedlenie równie w kodeksach dobrej pracy w rolnictwie, jakim jest Zwyk³a Dobra Praktyka Rolnicza, Najlepsza Dostêpna Technologia i Najlepsza Praktyka Ekologiczna. Jednoczeœnie cechy te maj¹ równie wp³yw na efektywnoœæ, zwykle zmniejszaj¹c¹ siê na skutek nierównomiernego zapotrzebowania na czynniki wytwórcze, d³u szego okresu zamro enia nak³adów i wp³ywu czynników przyrody. Zakres wystêpowania przedsiêbiorstw rolniczych i ich charakterystyka Ogólna liczba gospodarstw rolnych w 2002 r. wynosi³a 2933,2 tys., z tego 74,2% prowadzi³o dzia³alnoœæ rolnicz¹, a w tym 32,2% produkowa³o g³ównie na rynek (tab.1). Z prezentowanych danych wynika, e nie wszystkie gospodarstwa rolnicze mo na zaliczyæ do przedsiêbiorstw rolniczych. Do przedsiêbiorstw rolniczych z ca³¹ pewnoœci¹ mo na zaliczyæ grupê gospodarstw produkuj¹cych g³ównie na rynek (943,6 tys.), która ma œciœle zarobkowy charakter i jest nastawiana na sprzeda wytworzonych produktów rolniczych. Powstaje pytanie, czy nastêpne 790,8 tys. gospodarstw produkuj¹cych g³ównie na w³asne potrzeby (30%) mo na zaliczyæ do przedsiêbiorstw rolniczych. Autor tej grupy nie zaliczy³by do przedsiêbiorstw rolniczych, g³ównie ze wzglêdu na samozaopatrzeniowy charakter i ma³e powi¹zanie z rynkiem. Byæ mo e w tej grupie gospodarstw, jak i w pozosta³ych, s¹ takie, które zajmuj¹ siê œwiadczeniem us³ug rolniczych, ale dane PSR 2002 nie dostarczaj¹ informacji w tym wzglêdzie.

4 Przedsiêbiorstwo rolnicze istota dzia³ania i zakres wystepowania 281 Tabela 1. Gospodarstwa rolne wed³ug celu produkcji rolniczej w 2002 r. (wg Wyszczególnienie Liczba gospodarstw [tys.] PSR) O gó³em Grupy obszarowe u ytków rolnych [ha] do i wiêcej Ogó³em 2933, 2 977, 1 517, 0 629, 8 426, 9 182, 7 199, 7 Liczba ogó³em i w odsetkachgrup obszarowychu ytków rolnych Ogó³em Gospodarstwa produkuj¹ce: wy³¹cznie na w³asne potrzeby g³ównie na w³asne potrzeby g³ównie na rynek Gospodarstwa nieprowadz¹ce produkcji rolniczej Wodsetkachwed³ug celuprodukcji Ogó³em GospodarstwUa produkuj¹ce: wy³¹cznie na w³asne potrzeby g³ównie na w³asne potrzeby g³ównie na rynek Gospodarstwa nieprowadz¹ce produkcji rolniczej ród³o: Cele 2003, s. XXI. 2933,2 443,2 943,6 755,6 15,1 30,0 32,2 25,8 Przyjrzyjmy siê zatem charakterystyce rolniczych gospodarstw rodzinnych, które mo na okreœliæ, e s¹ przedsiêbiorstwami. Œredni poziom produkcji towarowej w gospodarstwach produkuj¹cych g³ównie na rynek wyniós³ 36,2 tys. z³, zaœ w gospodarstwach produkuj¹cych g³ównie na potrzeby w³asne 685 z³. Gospodarstwa produkuj¹ce g³ównie na rynek by³y gospodarstwami najwiêkszymi obszarowo, ich œrednia powierzchnia wynosi³a 13,26 ha UR, podczas gdy wy³¹cznie na w³asne potrzeby wynosi³a 2,07 ha UR. Odsetek gospodarstw produkuj¹cych g³ównie na rynek zawiera³ siê w przedziale od 4,7% w grupie obszarowej 0-1 ha, do ponad 90% pocz¹wszy od grupy ha. Gospodarstwa te jednoczeœnie by³y najlepiej wyposa one w maj¹tek produkcyjny, ale te i najwiêcej inwestowa³y. I tak przy produkcji towarowej powy ej 15 tys. z³ na 1 gospodarstwo oko³o 52% gospodarstw ponios³o nak³ady inwestycyjne. W miarê wzrostu skali sprzeda y odsetek gospodarstw inwestuj¹cych zwiêkszy³ siê do 74% w grupie gospodarstw o wartoœci produkcji sprzedanej tys. z³ i do 81% o produkcji 100 tys. z³ i wiêcej. W grupie gospodarstw o wartoœci sprzeda y do 5 tys. z³, odsetek gospodarstw inwestuj¹cych stanowi³ 38,8% ogólnej liczby gospodarstw prowadz¹cych dzia³alnoœæ rolnicz¹ i by³ niewiele wy szy ni w gospodarstwach produkuj¹cych na w³asne potrzeby. Podkreœliæ przy tym nale y, e gospodarstwa produkuj¹ce g³ównie na rynek czêœciej ni pozosta³e korzysta³y z kredytów na cele inwestycyjne i produkcyjne. I tak z ogólnej liczby 354,4 tys. gospodarstw realizuj¹cych produkcjê towarow¹ ponad 45 tys. gospodarstw mia³o zad³u enie siêgaj¹ce 10% tej produkcji, 132 tys. gospodarstw w granicach 10-30%, ponad 117 tys. gospodarstw w granicach %, a 59,5 tys. mia³o zad³u enie wy sze od uzyskanej rocznej produkcji przeznaczonej na rynek. Ponadto analiza wykszta³cenia rolniczego osób kieruj¹cych gospodarstwem rolnym wykaza³a, e najwy szy odsetek osób kieruj¹cych z wykszta³ceniem wy szym, policealnym i œrednim wyst¹pi³ w przypadku gospodarstw produkuj¹cych g³ównie na rynek (odpowiednio: 2,6; 0,4 i 14,4%) [Cele 2003]. Przeprowadzona analiza przedsiêbiorstw rolniczych wskazuje, e realizuj¹ one podstawowe funkcje przed nimi stawiane, takie jak produkcyjn¹, dziêki której jest mo liwoœæ uzyskania 33,3 53,3 37,1 2,8 55,7 24,2 30,1 2,7 43,1 17,6 23,5 24,7 5,5 22,0 20,1 37,7 10,0 32,2 21,5 18,8 28,1 21,6 16,0 13,2 35,2 32,4 19,2 14,6 3,5 8,5 32,8 4,5 3,7 15,8 72,6 8,0 6,2 0,5 1,1 17,4 1,0 1,2 4,9 89,8 4,1 6,8 0,4 0,5 19,9 0,9 0,9 1,8 94,0 3,3

5 282 A. P. Wiatrak dochodów, które s¹ przeznaczane na zaspokojenie potrzeb gospodarstwa domowego i rolniczego. Jednoczeœnie zapewnione s¹ miejsca pracy dla u ytkownika gospodarstwa i jego rodziny. Rozwijanie produkcji ma przede wszystkim na celu maksymalizowanie dochodu (dzielonego wed³ug kryterium potrzeb), a w d³ugim okresie rozwój gospodarstwa i rodziny. Cel podstawowy wyznacza przy tym cele szczegó³owe, a g³ównie takie jak: powiêkszenie gospodarstwa, inwestycje w maj¹tek produkcyjny, budowa domu mieszkalnego, czy te wykszta³cenie dzieci [Wiatrak 1982]. Podkreœliæ przy tym nale y, e cele te mog¹ mieæ charakter konkurencyjny, dlatego te wa ne znaczenie ma zapewnienie ich powi¹zania i ustalenia hierarchii, a tak e okresu realizacji [Ziêtara 1998]. Podsumowanie Przemiany strukturalne w rolnictwie polskim bêd¹ sprzyja³y powstawaniu rolniczych gospodarstw rodzinnych, które maj¹ charakter przedsiêbiorstw. Obecnie liczba takich gospodarstw wynosi oko³o 950 tys., ale w przysz³oœci bêdzie prawdopodobnie mala³a, jako nastêpstwo powiêkszania ich powierzchni. Jednoczeœnie w takich gospodarstwach bêdzie mo liwy wzrost nak³adów inwestycyjnych i produkcyjnych, zwiêkszenie skali dzia³ania i poprawa wyników produkcyjno-ekonomicznych, o czym œwiadcz¹ m. in. wyniki PSR Poprawa zaœ relacji ekonomicznych bêdzie sprzyja³a zwiêkszeniu konkurencyjnoœci produktów rolniczych, co ma szczególne znaczenie, gdy Polska sta³a siê cz³onkiem Unii Europejskiej. Konkurowaæ na tym rynku mo emy tylko przez zmniejszanie kosztów, zw³aszcza w nachodz¹cych latach, gdy bêdzie reformowana wspólna polityka rolna. Ograniczenie zaœ dotacji do rolnictwa wymagaæ bêdzie ograniczenia kosztów, a to tylko bêdzie mo liwe przy wy szej koncentracji i specjalizacji produkcji rolniczej, po³¹czonej ze zmian¹ wielkoœci i struktury zasobów wytwórczych oraz œcis³ym powi¹zaniu z odbiorcami. Do takich zmian nale y siê dobrze przygotowaæ, poczynaj¹c od wyznaczenia strategii dzia³ania, a koñcz¹c na ich realizacji przez sprawne i przedsiêbiorcze zarz¹dzanie. Literatura Cele produkcji w gospodarstwach rolnych. PSR : GUS, Warszawa. Gruszecki T. 1989: Przedsiêbiorstwo jako kategoria ekonomiczna. [W:] Teoria i praktyka przemian gospodarczych. Pr. zbior. pod red. T. Jakubika, Wyd. Ossolineum, Wroc³aw, Haus B., Czupia³ J : Przedmiot i ewolucja nauki o przedsiêbiorstwie. [W:] Podstawy nauki o przedsiêbiorstwie. Pr. zbior. pod red. J. Lichtarskiego. Wyd. AE, Wroc³aw, Kasiewicz S. 2004: Przes³anki i cele tworzenia przedsiêbiorstw. [W:] Teoria przedsiêbiorstwa. Wybrane zagadnienia. Pr. zbior. pod red. S. Kasiewicza i H. Mo aryna. Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, Kie un W. 1997: Sprawne zarz¹dzanie organizacj¹. Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa. Klepacki B. 1997: Wybrane pojêcia z zakresu organizacji gospodarstw, produkcji i pracy w rolnictwie. Wyd. SGGW, Warszawa, Manteuffel R. 1981: Ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego. PWRiL, Warszawa 24-44, Schramm W. 1948: Gospodarstwo i przedsiêbiorstwo. Roczniki Nauk Rolniczych i Leœnych, Warszawa (cyt za R. Manteufflem). Wiatrak A. P. 1982: Dochody i akumulacja w gospodarce ch³opskiej. PWN, Warszawa. Wiatrak A. P. 2001: Kierunki i uwarunkowania zmian organizacji gospodarstw rolniczych (wybrane aspekty). Roczniki Naukowe SERiA, t. III, z. 5, Ziêtara W. 1998: Ekonomika i organizacja przedsiêbiorstwa rolniczego. FAPA, CIM, Warszawa, 1-15.

6 Przedsiêbiorstwo rolnicze istota dzia³ania i zakres wystepowania 283 Summary In article were introduced problems of defining agricultural enterprise, which are determinant paid character and connection market. On basis these criterions were analysed was the range of occurrence agricultural enterprises in Poland (about 950 thousands), together with from show their profile. With analysis results that these enterprises in majority are larger farms (average area above 13 h), which are bearing productive expenditures and investment, are using with credits and are enterprising in activity. Adres do korespondencji prof. dr hab. Andrzej Piotr Wiatrak Uniwersytet Warszawski Wydzia³ Zarz¹dzania ul. Szturmowa Warszawa tel. (0 22) apw@mail.wz.uw.edu.pl