Roczniki Naukowe tom XVIII zeszyt 4. Agnieszka Tłuczak. Uniwersytet Opolski TYPOLOGIA WOJEWÓDZTW POD WZGLĘDEM EKONOMICZNEGO ZRÓWNOWAŻENIA ROLNICTWA

Transkrypt

1 STOWARZYSZENIE Typologia woewództw EKONOMISTÓW pod względem ekonomicznego ROLNICTWA zrównoważenia I AGROBIZNESU rolnictwa Roczniki Naukowe tom XVIII zeszyt Agnieszka Tłuczak Uniwersytet Opolski TYPOLOGIA WOJEWÓDZTW POD WZGLĘDEM EKONOMICZNEGO ZRÓWNOWAŻENIA ROLNICTWA TYPOLOGY OF PROVINCES IN TERMS OF ECONOMIC SUSTAINABILITY OF AGRICULTURE Słowa kluczowe: rolnictwo zrównoważone, analiza taksonomiczna Key words: sustainable agriculture, taxonomic analysis JEL codes: C33, Q10, R1 Abstrakt. Celem pracy est próba oceny poziomu ekonomicznego zrównoważenia rolnictwa w Polsce na podstawie wybranych wskaźników. Ideą rolnictwa zrównoważonego est zraconalizowanie intensywności produkci, co wpływa na akość środowiska naturalnego. Zasady zrównoważonego rozwou zrodziły się z potrzeby uwzględnienia w procesach gospodarowania interesów obecnych i przyszłych pokoleń, zwłaszcza pod kątem zachowania walorów środowiska. Poęcie zrównoważonego rozwou rolnictwa ma charakter wielopłaszczyznowy i wieloaspektowy. Początki postrzegania rozwou rolnictwa poprzez pryzmat ekonomicznych korzyści oraz uwzględnianie ekologii w produkci, w kraach Unii Europeskie, sięgaą lat 70. minionego wieku. Uzyskane wyniki wskazuą na duże dysproporce w ramach owego zrównoważenia. Wstęp Ideą rolnictwa zrównoważonego est zraconalizowanie intensywności produkci, co wpłynie na akość środowiska naturalnego. Do celów rolnictwa zrównoważonego zalicza się cele produkcyne, ekonomiczne, środowiskowe i społeczne. Każdy z tych celów odnosi się do inne sfery działalności rolnicze cel produkcyny polega na dostarczeniu odpowiednie ilości produktów rolniczych o wymagane przez odbiorcę akości, cel ekonomiczny dotyczy zapewnienia właściwego dochodu rolnikowi i ego rodzinie, cel środowiskowy zaś odnosi się do gospodarowania w sposób nienaruszaący ekosystemów, a cel społeczny to uzyskanie akceptaci nierolnicze części społeczeństwa dla działań producentów rolnych [Urban 2003, Szymańska 2012]. W literaturze przedmiotu rolnictwo zrównoważone często powiązane est ze zrównoważonym rozwoem obszarów wieskich. Jednak działalność rolnicza, wykazue szczególnie silne związki z ładem środowiskowym, gdyż sektor ten w dużym stopniu wykorzystue zasoby naturalne, a ich stan oraz istnieące równowagi maą zasadnicze znaczenie dla wolumenu i akości produkowane żywności [Smędzik 2011]. Maąc to na uwadze należy odróżniać rolnictwo zrównoważone od rolnictwa ekologicznego, z którym często est mylone. Obecnie koncepca rolnictwa zrównoważonego koncentrue się na technologiach i praktykach rolniczych, które: 1) nie wpływaą negatywnie na środowisko, 2) są dostępne i efektywne dla rolników, 3) prowadzą do zwiększenia produktywności rolnictwa i maą dodatnie skutki uboczne w zakresie dóbr i usług środowiskowych [Zegar 2013]. Celem pracy est próba oceny poziomu ekonomicznego zrównoważenia rolnictwa w Polsce na podstawie wybranych wskaźników. Pomiar poziomu zrównoważenia rolnictwa est problemem złożonym i wieloaspektowym. Trudności poawiaące się przy opisie i pomiarze zawisk zachodzących w rolnictwie wynikaą ze skomplikowania procesu produkcynego w rolnictwie. Wynika to m.in. z regionalnego zróżnicowania warunków produkci, procesów demograficznych i społecznych. Do badań posłużono się wskaźnikami zaproponowanymi przez Józefa Zegara (pełny zestaw zawiera 60 wskaźników). Na potrzeby badań wybrano 19 spośród nich, kieruąc się przy wyborze dostępnością danych. Analizą obęto woewództwa Polski, zaś okres analizy obemue lata Źródło danych to bazy GUS.

2 220 Agnieszka Tłuczak Materiał i metodyka badań Analiza taksonomiczna używana est zazwycza do oceny poziomu zróżnicowania obiektów, opisanych za pomocą zestawu stosunkowo duże liczby cech statystycznych. Analiza ta prowadzi do określenia skupisk obiektów pod względem podobieństwa, ak również do otrzymania ednorodnych klas obiektów ze względu na charakteryzuące e właściwości. Metody taksonomiczne przyczyniaą się do ukazania prawidłowości i współzależności zawisk przestrzennych, a uwzględnienie czynnika czasu stwarza możliwości prognostyczne [Kauf, Tłuczak 2014]. Nieednorodność cech wymaga sprowadzenia ich do porównywalności przez standaryzacę według formuły 1 [Szewczyk, Ciesielska 2010]: z = gdzie: x x S x średnia arytmetyczna, s odchylenie standardowe zmienne X. Cechą różnicuącą obiekty badań, w tym wypadku woewództwa Polski, był poziom ekonomicznego zrównoważenia rolnictwa, który został wyrażony w postaci wskaźnika syntetycznego TMR i. Umożliwia on grupowanie badanych obiektów w grupy oraz ich hierarchizacę 2. Koleny krok to wyznaczenie wzorca i antywzorca rozwou 3. Następnie dla każde obserwaci taksonomiczne wyznacza się miarę rozwou TMR i według wzoru [Krakowiak-Bal 20005]: di0 TMRi = 1 i = 1, 2,, n d 0 gdzie: d i0 odległość euklidesowa każde obserwaci od wzorca rozwou, (s d odchylenie standardowe wartości d i0, d średnia wartość d i0 i0 ). Wyniki badań i dyskusa d d i + s 0 = 0 Badaniem obęto 16 woewództw, a materiał statystyczny stanowiły dane zaczerpnięte z bazy danych GUS. Do badania poziomu ekonomicznego zrównoważenia rolnictwa przyęto zestaw następuących cech: x 1 produkca globalna w rolnictwie na ha UR w zł, x 2 produkca towarowa w rolnictwie na 1 ha UR w zł, x 3 plony pszenicy w dt z ha, x 4 plony żyta w dt z ha, x 5 plony ziemniaków w dt z ha, x 6 pogłowie bydła w szt. na ha UR, x 7 pogłowie trzody w szt. na ha UR, x 8 produkca mleka w litrach na ha UR, x 9 powierzchnia zasiewów pszenicy w ha, x 10 powierzchnia zasiewów żyta w ha, x 11 powierzchnia zasiewów ziemniaków w ha, x 12 PKB w rolnictwie na 1 osobę w zł, x 13 liczba gospodarstw utrzymuących się z pracy w rolnictwie. Wybór cech był podyktowany dostępnością danych, a pełny zestaw 60 wskaźników, które dla przerzystości pogrupowano w bloki tematyczne: wskaźniki ekonomiczne, wskaźniki rolnośrodowiskowe, wskaźniki społeczne zawiera praca napisana pod kierunkiem Józefa Zegara Zrównoważenie polskiego rolnictwa [2013]. Ekonomiczne efekty działalności gospodarcze w rolnictwie determinuą skalę działań i uzyskiwane rezultaty w dziedzinie ochrony środowiska, zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego ludności oraz określaą poziom warunków życia ludności rolnicze. Obserwuąc przeciętny poziom zmian analizowanych zmiennych w latach nawiększe zmiany zaszły w przypadku produkci towarowe w rolnictwie na ha UR w zł, produkci globalne w rolnictwie na ha UR w zł. Odnotowano też spadki wartości zmiennych nawiększy spadek dotyczył powierzchni zasiewów ziemniaków w ha (rys. 1). 1 Wybrano edną z wielu propozyci standaryzaci cech, szerze o pozostałych pisali Marta Jarocka [2015] i Zdzisław Hellwig [1981]. 2 Im wyższą wartość przymue TMR i, tym wyższy poziom rozwou i odwrotnie [Tłuczak 2012]. 3 Zarówno wzorzec, ak i antywzorzec są to obiekty hipotetyczne, charakteryzuące się wartościami maksymalnymi w przypadku stymulant bądź wartościami minimalnymi w przypadku destymulant. Szczegółowo wybór wzorca i antywzorca przedstawione są w pracy Agnieszki Tłuczak [2012, s. 124]. d

3 Typologia woewództw pod względem ekonomicznego zrównoważenia rolnictwa 221 Rysunek 1. Dynamika zmian analizowanych cech w latach Figure 1. The rate of changes of analyzed variables in the years Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Source: own study 150% 100% 50% 0% -50% -100% 137% 107% 42% 17% 13% 17% -32% 14% 1% -43% -61% 48% -7% x1 x2 x3 x4 x5 x6 x7 x8 x9 x10 x11 x12 x13 Uznaąc wartość taksonomiczne miary TMR ako miarę ekonomicznego zrównoważenia rolnictwa w woewództwach można zaobserwować zmiany w przestrzennym rozkładzie wartości tych miar. W 2004 roku nawyższe wartości TMR odnotowano w woewództwach Polski centralne: mazowieckie, łódzkie, wielkopolskie, kuawsko-pomorskie. Naniższe wartości miary ekonomicznego zrównoważenia w 2004 roku zaobserwowano w woewództwach lubuskim, podkarpackim i świętokrzyskim. W roku 2014 nie obserwowano większych zmian w przestrzennym rozkładzie wartości TMR. Grupa woewództw, które w 2004 roku charakteryzowały się nawyższym poziomem ekonomicznego zrównoważenia rolnictwa pozostała w zasadzie bez zmian (tab. 1). Nabardzie pogorszyła się sytuaca w woewództwie wielkopolskim, gdzie wartość wskaźnika ekonomicznego zrównoważenia rolnictwa zmnieszyła się z poziomu 0,608 w roku 2004 do poziomu 0,533 w 2014 roku. Podobne duże spadki wartości TMR wystąpiły w woewództwach kuawsko-pomorskim, małopolskim, mazowieckim, podkarpackim i podlaskim (rys. 2). Na sytuacę taką miał wpływ spadek wartości kilku wskaźników wchodzących w skład taksonomiczne miary ekonomicznego zrównoważenia rolnictwa. Uzyskane wyniki na temat poziomu ekonomicznego zrównoważenia rolnictwa ednoznacznie wskazuą maleącą tendencę wartości wskaźników (tab. 1, rys. 2). Jedynie w woewództwach pomorskim i lubuskim wartości wskaźników wzrosły, nawiększy spadek syntetyczne miary użyte do pomiaru poziomu ekonomicznego zrównoważenia odnotowano w woewództwie wielkopolskim. W całym zestawieniu nabardzie poprawiła się sytuaca rolnictwa w woewództwie pomorskim, które z pozyci 9. w rankingu w 2004 roku awansowało na pozycę 5. w 2014 roku. Tabela 1. Podział woewództw ze względu na poziom zrównoważenia rolnictwa w roku 2004 i 2014 Table 1. Distribution of provinces because of the level of economic sustainability of agriculture in 2004 and 2014 Grupa/ Group Poziom zrównoważenia rolnictwa/level of economic sustainability of agriculture I wielkopolskie (0,608) wielkopolskie (0,533) II mazowieckie (0,455), kuawsko-pomorskie (0,412), łódzkie (0,412) łódzkie (0,407), mazowieckie (0,398), kuawsko-pomorskie (0,345) III opolskie (0,267), lubelskie (0,258), śląskie (0,255), małopolskie (0,245), pomorskie (0,239), dolnośląskie (0,221) pomorskie (0,300), opolskie (0,258), śląskie (0,253), lubelskie (0,235), dolnośląskie (0,195) IV warmińsko-mazurskie (0,209), podlaskie (0,199), zachodniopomorskie (0,178), świętokrzyskie (0,169), podkarpackie (0,129), lubuskie (0,080) Źródło: opracowanie własne Source: own study małopolskie (0,183), warmińsko-mazurskie (0,170), zachodniopomorskie (0,14), świętokrzyskie (0,151), podlaskie (0,141), lubuskie (0,134), podkarpackie (0,007)

4 222 Agnieszka Tłuczak 0,090 0,060 0,030 0,000-0,030-0,060-0,090 DOLNOŚLĄSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE LUBELSKIE LUBUSKIE ŁÓDZKIE MAŁOPOLSKIE MAZOWIECKIE OPOLSKIE PODKARPACKIE PODLASKIE POMORSKIE ŚLĄSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE WARMIŃSKO- WIELKOPOLSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE Rysunek 2. Zmiany wartości TMR w latach Figure 2. Changes in the value of TMR in the years Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Source: own study based on CSO data Wnioski Przeprowadzone badania potwierdziły hipotezę o występowaniu dysproporci w poziomie ekonomicznego zrównoważenia rolnictwa w poszczególnych woewództwach. Pomiędzy poszczególnymi woewództwami wystąpiły znaczne nierówności w zakresie poziomu ekonomicznego zrównoważenia rolnictwa. Występuące różnice często są konsekwencą różnic ekonomicznych oraz społecznych związanych ze specyfiką poszczególnych woewództw. Nawyższy poziom ekonomicznego zrównoważenia rolnictwa mierzony taksonomiczną miarą Hellwiga w latach 2004 i 2014 osiągnęło woewództwo wielkopolskie, natomiast namnie korzystną sytuacę odnotowano w przypadku woewództw podkarpackiego i lubuskiego. Różnica pomiędzy tymi woewództwami świadczy o znaczących różnicach w poziomie ekonomicznego zrównoważenia rolnictwa. Przedstawione w pracy badania nie wyczerpuą w pełni tematu zrównoważenia rolnictwa i powinny być kontynuowane w odniesieniu do pozostałych sfer zrównoważenia rolnictwa. Literatura GUS. Bank Danych Lokalnych. Hellwig Zdzisław Wielowymiarowa analiza porównawcza i e zastosowanie w badaniach wielocechowych obiektów gospodarczych. [W] Metody i modele ekonomiczno-matematyczne w doskonaleniu zarządzania gospodarką socalistyczną, red. W. Welfe. Warszawa: PWN. Jarocka Marta Wybór formuły normalizacyne w analizie porównawcze obiektów wielocechowych. Ekonomia i Zarządzanie 1: Kauf Sabina, Agnieszka Tłuczak Logistyka miasta i regionu. Metody ilościowe w decyzach przestrzennych. Warszawa: Difin. Krakowiak-Bal Anna Wykorzystanie wybranych miar syntetycznych do budowy miary rozwou infrastruktury techniczne, Infrastruktura i Ekologia Terenów Wieskich 3: Smędzik Katarzyna Zależności pomiędzy efektywnością ekonomiczną i zrównoważeniem środowiskowym w gospodarstwach indywidualnych z obszaru intensywnego rolnictwa (na przykładzie gospodarstw FADN z powiatu gostyńskiego). Roczniki Ekonomiczne Kuawsko-Pomorskie Szkoły Wyższe w Bydgoszczy 4: Szewczyk Mirosława, Anna Ciesielska Podstawy statystyczne badań marketingowych. Opole: Wyd. Politechniki Opolskie. Szymańska Elżbieta Produkca żywca wieprzowego w zrównoważonym rozwou rolnictwa. Zagadnienia Ekonomiki Rolne 3: Tłuczak Agnieszka Poziom życia mieszkańców Kędzierzyna-Koźla na tle powiatu, woewództwa i krau. [W] Szkice Kędzierzyńsko-Kozielskie XIV-XV, red.. E. Nycz, Opole: Wydawnictwo Instytutu Śląskiego. Urban Stanisław Rola ziemi w rolnictwie zrównoważonym a aktualne e zasoby w Polsce. Acta Agraria et Silvestria. Series Agraria. Sekca Ekonomiczna XL: Zegar Józef Zrównoważenie polskiego rolnictwa. Warszawa: GUS.

5 Typologia woewództw pod względem ekonomicznego zrównoważenia rolnictwa 223 Summary The idea of sustainable agriculture is to rationalize intensity of production, which will affect the quality of the environment. The principles of sustainable development arose from the need to take into account in the process of managing the interests of present and future generations, especially in terms of preserving values of the environment. The concept of sustainable development of agriculture is a multi-faceted and multidimensional. The origins of the perception of the development of agriculture through the prism of economic benefits and environmental consideration in production in the countries of the European Union dates back to the seventies of the last century. The aim of the study was to examine, on the basis of selected indicators, sustainability of agriculture in Poland. The results indicate large disparities within the framework of that balance. Adres do korespondenci dr Agnieszka Tłuczak Uniwersytet Opolski Wydział Ekonomiczny ul. Ozimska 46a Opole tluczak@uni.opole.pl