GRZYWNA SIEKIEROWATA Z MODLNICY

Transkrypt

1 MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XXXIX, 2013 RADOSŁAW LIWOCH GRZYWNA SIEKIEROWATA Z MODLNICY W czasie skontrum w Składnicy Archeologicznej Zbiorów Dawnych Muzeum Archeologicznego w Krakowie zidentyfikowano jako grzywnę siekierowatą 1 zabytek wpisany niegdyś do księgi inwentarzowej pod nazwą czekan żelazny (nr inw. MAK/4500), który znaleziony został w Modlnicy 2. Wykuta z żelaza grzywna (ryc. 1; fot. 1, 2) ma formę bardzo wydłużonej siekiery z niskim ostrzem oraz osadą zaopatrzoną w mały kapturek i niewielkie wąsy. Jej długa, masywna, prostokątna w przekroju szyjka łagodnie zwęża się w równie długą, słabo wyodrębnioną, liściowatą część ostrzową 3. Grzywna ma wymiary 4 : długość ogólna 28,2 cm; wysokość ostrza 3,1 cm; największa szerokość 2,5 cm; najmniejsza wysokość szyjki 1,1 cm; najmniejsza szerokość szyjki 2,0 cm; wysokość kapturka 1,5 cm; wysokość osady bez wąsów 0,7 cm (po drugiej stronie kapturka 1,0 cm [0,6 cm]); wysokość osady z wąsami 1,6 cm [1,5 cm] (drugi wąs 1,4 cm); szerokość osady 2,2 cm; światło osady 1,5-1,7 cm [1,6-1,9 cm]; waga 344,6 g [327,3 g]. Zachowana jest dobrze, wyjąwszy znacznie wyszczerbione ostrze i niewielkie ubytki powierzchniowe. W grudniu 2011 r. przeprowadzono jej konserwację metodami mechaniczną i elektrochemiczną. 1 Nazwa grzywna siekierowata użyta wcześniej przez M. Parczewskiego (1991, 39) i K. Radwańskiego (2000, 545) jest poprawniejsza niż stosowane powszechnie określenie grzywna siekieropodobna. 2 Wieś Modlnica, gmina Wielka Wieś, powiat krakowski, województwo małopolskie. Nie są znane dokładne miejsce i czas może okres międzywojenny lub pierwsze dziesięciolecia po II wojnie światowej odkrycia, ani też znalazca. 3 Zabytek należy do typu I odmiany A wariantu 3 grupy b wg E. Zaitza, natomiast wg D. Bialekovej do typu IB. 4 Wymiary po konserwacji podano o ile uległy zmianie w nawiasach kwadratowych. Zabytki podobne do przedstawianego znane są z niewielu stanowisk na północ i liczniejszych na południe od Karpat 5 (ryc. 2). W Polsce grzywny siekierowate znaleziono w następujących miejscowościach: Zawada Lanckorońska co najmniej 10 okazów (Piaskowski 1956; Żaki 1961, ; 1974, ); Stradów 1 (Gajewski 1963); Kraków Nowa Huta Mogiła 1 i fragment drugiego (Hachulska-Ledwos 1971, 26-27, 48, 51); Piotrawin być może 12 (Sułowska 1972, ; 1977; 1984, 58-59); Radymno 1 (Koperski 1980, 99, 110); Kraków Okół 4212 (Zaitz 1981; 1990, 143, ); ostatnio zaś w Kostkowicach 6 (Zagórska-Telega, Bochnak 2001) i 9 sztuk (Rozmus, Szmoniewski, Troncik 2006). Niewykluczone, że grzywny składały się na znalezisko z Krakowa Zwierzyńca (Zaitz 1990, ; 2006, 223). Grzywna siekierowata z Modlnicy zalicza się do typu małopolskiego (wiślańskiego). Datować ją można jedynie w oparciu o analogie na IX w. (por. Zaitz 1990, 145, ). Pochodzi zapewne z osady, nic bowiem nie nasuwa przypuszczenia, by była częścią wyposażenia grobowego lub skarbu (por. Zaitz 1981, 121). Znaleziona kilkanaście km od ówczesnego Krakowa wydaje się potwierdzać, że był on rozporządzającym systemem skarbowym ośrodkiem władzy Wiślan (por. Radwański 2000, ). Jednak przypomnieć należy skłaniając się ku przyznaniu tego rodzaju zabytkom roli środka płatniczego że jej przeznaczenie budzi wątpliwości. Przytoczyć można słowa P. Urbańczyka (2001, 52) o różnej formy tzw. 5 Niniejszy artykuł uwzględnia jedynie podstawową bibliografię grzywien siekierowatych odkrytych w kraju, z zestawieniem zaś literatury zagranicznej zapoznać się można w pracy B.Sz. Szmoniewskiego (2010) lub wcześniejszej D. Rozmusa, B.Sz. Szmoniewskiego i A. Troncika (2006). 149

2 płacidłach 6 Od lat uczeni zastanawiają się czy to były pieniądze, czy nie. Sceptycy w ogóle podają w wątpliwość przedmonetarną funkcję takich przedmiotów, podkreślając, że tylko na rynku nadzorowanym przez jakąś władzę gwarantującą porządek gospodarczy mogą funkcjonować tak abstrakcyjne mierniki wartości, które można by porównać z dzisiejszymi banknotami czy żetonami telefonicznymi. Poza tym zasięg rozmaitych płacideł byłby bardzo mały, ograniczający ich obieg tylko do lokalnego rynku, gdzie tradycja nadawałaby im jakąś społecznie akceptowalną wartość. A może wczesnośred- niowieczni podróżnicy po prostu się mylili interpretując w terminach handlowych czynności, które miały inne znaczenie? Może żelazne grzywny siekieropodobne, miski i ostrza były tylko tradycyjną formą półsurowca, pod jaką sprzedawano żelazo? Jeżeli cięto i łamano nawet monety srebrne, to czy inne, znacznie bardziej nieporęczne, przedmioty mogły zastąpić pieniądze? Muzeum Archeologiczne w Krakowie liwoch@ma.krakow.pl 6 Definicję płacidła jako przedmiotu służącego przede wszystkim funkcjom pieniężnym, nie będącego pieniądzem monetarnym i kruszcowym ani elementem gospodarki naturalnej, podaje J. Adamczyk (2004, 26). WYKAZ UŻYWANYCH SKRÓTÓW AAC MA ZOW Acta Archaeologica Carpathica, Kraków Materiały Archeologiczne, Kraków Z otchłani wieków, Warszawa LITERATURA Adamczyk J Płacidła w Europie Środkowej i Wschodniej w średniowieczu, Warszawa. Gajewski L Ciekawy zabytek ze Stradowa, pow. Kazimierza Wielka, Wiadomości Archeologiczne 29/1, 83. Hachulska-Ledwos R Wczesnośredniowieczna osada w Nowej Hucie Mogile, Materiały Archeologiczne Nowej Huty 3, Koperski A Zespół zabytków archeologicznych z Radymna w zbiorach Muzeum Okręgowego w Przemyślu, Materiały i Studia Muzealne 3, Parczewski M Początki kształtowania się polsko-ruskiej rubieży etnicznej w Karpatach, Kraków. Piaskowski J Badania przedmiotów metalowych z grodziska w Zawadzie Lanckorońskiej (pow. Brzesko), Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 1/2, Radwański K Kraków głównym ośrodkiem organizacji protopaństwowej Wiślan, [w:] (red.) A. Buko, P. Urbańczyk, Archeologia w teorii i w praktyce, Warszawa, Rozmus D., Szmoniewski B.Sz., Troncik A Early Medieval Assemblage of Iron Artifacts from Góra Słupsko Hillfort, Site 2 at Kostkowice, Zawiercie District, Śląskie Voivodeship, AAC 41, Sułowska M Jak szukaliśmy wczesnośredniowiecznej wsi, ZOW 38/4, Kłopoty ze skarbem, ZOW 43/1, Piotrawin nad Wisłą. Średniowieczny mikroregion osadniczy, Warszawa. Szmoniewski B.Sz Axe-like Iron Bars in the Early Middle Ages from Central and Northern Europe. Some Comments, [w:] A. Măgureanu, E. Gáll (red.) Între stepă şi imperiu. Studii în onoarea lui Radu Harhoiu, Bucureşti,

3 Urbańczyk P Rok Milenijna podróż transkontynentalna, Warszawa. Zagórska-Telega J., Bochnak T Ein Depot mit frühmittelalterlichen axtförmigen Eisenbarren aus Kostkowice, Fst. 2, Gde. Kroczyce, Woiw. Śląskie, AAC 36, Zaitz E Wstępne wyniki badań archeologicznych skarbu grzywien siekieropodobnych z ul. Kanoniczej 13 w Krakowie, MA 21, Wczesnośredniowieczne grzywny siekieropodobne z Małopolski, MA 25, Osadnictwo wczesnośredniowieczne na terenie Krakowa, [w:] E. Firlet (red.) Kraków w chrześcijańskiej Europie X-XIII w. Katalog wystawy, Kraków, Żaki A Skarb żelazny z Zawady Lanckorońskiej i problem chronologii grodzisk małopolskich, AAC 3, Archeologia Małopolski wczesnośredniowiecznej, Wrocław. RADOSŁAW LIWOCH Axe-like iron bar from Modlnica Summary During an inventory carried out in the Archaeological Repository of Ancient Collections at the Archaeological Museum in Kraków, an artefact previously entered into the inventory book under the name of an iron hatchet (inv. no MAK/4500), which was once found in Modlnica 1, was identified as an axe-like iron bar. The iron bar (fig. 1; photo 1, 2) has a form of an elongated axe with a low blade and a wedge fitted with a short lug and small ears. Its long, massive head, rectangular in cross-section, gently narrows into equally long, not very distinct, leaf-shaped blade bit 2. The iron bar measures 3 : total length 28.2 cm; bit height 3.1 cm; maximum width 2.5 cm; minimum height of the head 1.1 cm; minimum width of the head 2.0 cm; lug height 1,5 cm; height of the wedge without ears 0.7 cm (on the other side of the lug 1.0 cm [0.6 cm]); height of the wedge with ears 1.6 cm [1.5 cm] (the other ear 1.4 cm); wedge width 2.2 cm; eye diameter cm [ cm]; weight g [327.3 g]. It is well-preserved, apart from the much chipped blade and some missing fragments on the surface. In December 2011, its conservation was carried out using the mechanical and electrochemical methods. Artefacts similar to the presented one have been found only in few sites to the north and more numerous sites to the south of the Carpathians (fig. 2). The axe-like iron bar from Modlnica represents the Lesser Poland (Vistulan) type. It can be dated, merely on the basis of analogies, to the 9th c. It must have come from a settlement, since nothing seems to imply that it constituted an element of grave furnishings or a hoard. Found several km from Kraków, as it was at the time, it seems to confirm that the town was a centre of the Vistulans power in possession of a revenue system. However, it ought to be remembered even if willing to acknowledge the use of such artefacts as commodity money that their purpose remains dubious. 1 Modlnica village, Wielka Wieś county, Kraków district, Lesser Poland. Exact time and place of the discovery are unknown perhaps the interwar period or the first decades after World War II and so is the finder. 2 Artefact represents type I version A of variant 3 of group b acc. to E. Zaitz, while type IB acc. to D. Bialekova. 3 Measurements after conservation were given in square brackets when changed. 151

4

5 Ryc. 1. Grzywna siekierowata z Modlnicy przed konserwacją (rys. R. Liwoch) Fig. 1. Axe-like iron bar from Modlnica before conservation (drawn by R. Liwoch) Ryc. 2. Rozmieszczenie znalezisk grzywien siekierowatych w środkowej Europie: a typ małopolski, b typ Piotrawin, c typ wielkomorawski, grzywna typu małopolskiego z Modlnicy (wg Rozmus, Szmoniewski, Troncik 2006, 109, Fig. 6; z uzupełnienieniem R. Liwocha) Fig. 2. Distribution of finds of axe-like iron bar in central Europe: a Lesser Poland type, b Piotrawin type, c Great Moravian type, iron bar of the Lesser Poland type from Modlnica (acc. to Rozmus, Szmoniewski, Troncik 2006, 109, Fig. 6; with additions by R. Liwoch) 153

6 Fot. 1. Grzywna siekierowata z Modlnicy po konserwacji (fot. A. Susuł) Photo 1. Axe-like iron bar from Modlnica after conservation (photo A. Susuł) Fot. 2. Grzywna siekierowata z Modlnicy po konserwacji (fot. A. Susuł) 154 Photo 2. Axe-like iron bar from Modlnica after conservation (photo A. Susuł)