SZKIELETOWY GRÓB KAMIENNY Z NACZY NA BIAŁORUSI

Transkrypt

1 MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XXXIX, 2013 RADOSŁAW LIWOCH SZKIELETOWY GRÓB KAMIENNY Z NACZY NA BIAŁORUSI Wieś Nacza 1, własność autora 2, leży w północno- -zachodniej stronie powiatu Lidzkiego 3, o 6 mil w tymże kierunku od Lidy. Grunta do niej należące, stanowią część zachodniego skłonu obszernego płaskowzgórza, staczającego się ku dolinie zagłębia rzeki Naczki, należącej do systemu wodnego Niemna średniego. Okolice Naczy są nader bogate w zabytki archeologiczne, a licznie tu znajdowane pozostałości epoki kamiennej, świadczą o zamieszkaniu ich od niepamiętnych czasów. Dość jest wspomnieć, że odkryłem tu w promieniu nie więcej jak paruwiorstowym 5 osad krzemiennych, 4 cmentarzyska grzebalne, dwa ciałopalne, i wogóle na każdym kroku można tu spotkać ślady minionej kultury (Szukiewicz 1907, 139; ryc. 1). W zbiorach dawnych Muzeum Archeologicznego w Krakowie przechowywane jest pod nr. inw. MAK/3608 wyposażenie grobu ze wspomnianej Naczy, które podarował Wandalin Szukiewicz. Metryczka zawiera następującą informację Czaszka oraz żelaziwa z mogiły w Naczy. Przedmioty owe leżały przy kościach obłożonych kamieniami. Na żelaziwa 1 Nacza, rejon woronowski, obwód grodzieński, Białoruś (przy granicy z Litwą); brus. Nača, Voranaǔskì raën, Grodzenskaâ voblasc, Rèspublìka Belarus. 2 Wandalin Szukiewicz ( ) był archeologiem i etnografem Wileńszczyzny. Ostatnio jego biografię opublikowała M. M. Blombergowa (2010). 3 W średniowieczu na terenie tym przenikało się osadnictwo plemienne bałtyjskich Litwinów i Jaćwięgów (w sąsiedztwie ziem ruskich z Grodnem i Nowogródkiem). Ok. poł. XIII w. wchodził w skład państwa Mendoga, potem zaś stał się częścią dziedzictwa Giedyminowiczów. Po unii horodelskiej (1413 r.) był częścią nowo utworzonego województwa wileńskiego w Wielkim Księstwie Litewskim, a po reformach administracyjno-sądowniczych ( r.) wydzielono go w powiat lidzki w tymże województwie (por. Kiaupa, Kiaupienė, Kuncevičius 2008, 40-41, 57-67, 74, 82-87, 90-93, , , nienumerowane mapy). składają się topór, dwa kółka do pasa oraz krzesiwo 4 (z krzemieniem), czaszki zaś nie ma. Żeleźce topora (fot. 2) jest wykute z żelaza (na szyjce słabo widoczny zgrzew). Należy do okazów ze ściętą brodą i osadą z kapturkiem (bez wąsów), o stosunkowo krótkiej szyjce. Ma wymiary: długość ogólna (zachowana) 13,9 cm, wysokość kapturka (zachowana) 6,5 cm, najmniejsza wysokość szyjki 3,0 cm, największa wysokość ostrza (zachowana) 7,4 cm, szerokość osady 4,3 cm, średnica światła osady 3,3 cm, waga (zachowana) 400 g. Nie przetrwało w całości wyraźnie uszkodzona jest część ostrzowa, brakuje dolnego fragmentu kapturka, liczne są ubytki na powierzchni, a przez środek obucha biegnie pęknięcie. Topór ma formę powszechną 5 jeden z wariantów typu III wg V. P. Levaševej na stanowiskach bałtyjskich, często spotykaną na osadach i w kurhanach zachodnioruskich oraz pojedynczo na Rusi północnej i wschodniej (Levaševa 1956, 43, 48). Wg najczęściej używanej przy określaniu toporów zza wschodniej granicy Polski klasyfikacji A. N. Kirpičnikova jest to okaz typu IVA datowanego na XII-XIII w. z dopuszczeniem późniejszej chronologii (Kirpičnikov 1966, 37). Na cmentarzyskach litewskich do nich włączyć można też omawiany obiekt podobne atrybuty mężczyzny znajdowane są w grobach XIV- -XVII w. Przyjmuje się, że z czasem zmieniały się nieco ich proporcje, a mianowicie zwiększała wysokość szyjki, zmniejszała zaś wysokość ostrza (Kviatkovskaja 1998, 112; tam lit.). Opierając się na tej hipotezie przypuszczać można, że żeleźce z Naczy należy do młodszych. 4 W skład zespołu grobowego wchodziły też niezachowane dwa żelazne noże (fot. 1a, b) i takaż sprzączka do pasa (fot. 1c) datowanego na XIV 1. połowę XVI w. typu VI wg A. Kviatkovskiej (1998, ). 5 W Polsce podobne nazywa się typem Vb wg A. Nadolskiego. 141

2 Dwa żelazne kółka do pasa mają bardzo prostą formę. Wykonane są z cienkich, kutych prętów o niemal kolistym (lekko spłaszczone) przekroju. Jedno (fot. 3a) zachowało się dobrze, ale ze znacznymi ubytkami na powierzchni. Ma wymiary: średnica zewnętrzna 3,8 cm, grubość pręta w przekroju odpowiednio 0,35 i 0,4 cm, waga (zachowana) 4,3 g. Z drugiego (fot. 3b) kółka przetrwało ok. ⅔ obwodu, również z dużymi ubytkami powierzchniowymi. Jego wymiary to: średnica 4,0 cm, grubość pręta w przekroju odpowiednio 0,4 i 0,5 cm, waga (zachowana) 3,7 g. Podobne elementy męskiego pasa spotyka się od I tysiąclecia n.e. po w. XVI (Kviatkovskaja 1998, ; tam lit.). Krzesiwo (fot. 4) żelazne należy do pospolitego typu ogniwkowego typ II wariant B wg A. Kviatkovskiej. Kształtem zbliżone jest do długiego prostokąta o wypukłych dłuższych bokach i z otworem takiej samej formy. Ma wymiary: długość 8,1 cm, szerokość 2,6 cm, grubość 0,35 cm, długość otworu 5,9 cm, szerokość otworu 1,3 cm, waga (zachowana) 15,2 g. Dochowało się stosunkowo dobrze, jednak z ubytkami na powierzchni oraz dużą szczerbą na boku długim i zniszczeniem (prawie do owalu) jednego z krótszych. Krzesiwa takie wkładano do grobów męskich do XVII w. (Kviatkovskaja 1998, 124; tam lit.). Zabytki tego typu są wyjątkowo nieczułe chronologicznie 6. Krzemień (fot. 5) jest naturalnym okruchem z dwubiegunowym, płaskim, powierzchniowym retuszem użytkowym (od uderzeń krzesiwem). Miejscami pokrywają go wodorotlenki żelaza (getyt) 7. Ma wymiary: długość 5,5 cm, szerokość 3,4 cm, grubość 1,5 cm, waga 13,8 g. Służył, wraz z krzesiwem, do rozpalania ognia. Obiekt z Naczy zalicza się do tzw. grobów kamiennych 8 pochówek szkieletowy przykryty brukiem (brus. kamennyâ magìly, ros. kamennye mogily), które składają się na cmentarzyska kamienne (brus. kamennyâ mogìl nìkì, ros. kamennye mogil niki). Spotykane są one głównie na terenie obwodu grodzieńskiego na Białorusi, ale też w obwodach: brzeskim, mińskim i witebskim oraz na Litwie pd.-wsch. (Kvâtkoǔskaâ 2009). Przedmioty podobne do znalezionych w nim są częstymi składnikami inwentarzy w męskich grobach tego typu, nie należą jednak do dobrych wyznaczników chronologii. Przypuszczać można, że zespół pochodzi z okresu po chrzcie Litwy zapewne z końca XIV-XV w. (por. Svetikas 2009, 316, 322, 332, 334, 338, ryc. 316, 331) 9, ale niewykluczone, że jest młodszy. Jego odkrywca wyodrębnił na rozpoznanym przez siebie obszarze pięć chronologicznie różnych kategoryi, a mianowicie: 1-sza obejmuje zabytki z epoki krzemienia i kamienia gładzonego; 2-ga zabytki z epoki użytkowania bronzu; 3-cia grodziska, czyli tak zwane na Litwie pilkalnie ; 4-ta groby ciałopalne Litwy przedhistorycznej; 5-ta groby szkieletowe, wkraczające w epokę historyczną (Szukiewicz 1908, 37). Zatem, w podziale tym interesującym, choć mającym już tylko wartość historyczną obiekt z Naczy mieści się w kategorii 5, tj. grobów szkieletowych z czasów historycznych. Przedstawione tu skromne i niestety zachowane częściowo wyposażenie pochówku z kamiennego grobu w Naczy uzupełnia wiedzę o materiałach archeologicznych uzyskanych z cmentarzysk kamiennych w końcu XIX i na początku XX w. 10, które w znacznej części zaginęły lub są pozbawione metryk (Kviatkovskaja 1998, 20). Jest jedynym tego rodzaju w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Komunikat o nim zakończyć można przypomnieniem, że w końcu 2011 r. minęło stulecie od przekazania tej instytucji przez W. Szukiewicza kolekcji zabytków archeologicznych z terenu współczesnych Białorusi i Litwy (por.: Radwański 1981, 18; Zaitz 1990, ). Muzeum Archeologiczne w Krakowie liwoch@ma.krakow.pl 6 Próby precyzowania chronologii krzesiw ogniwkowych i dwukabłąkowych, które pozbawione są datującego kontekstu archeologicznego, uznać należy za niezasadne, typy te bowiem były w użyciu od wczesnego średniowiecza do czasów niemal współczesnej produkcji fabrycznej (por. Moszyński 1929, ). 7 Uprzejma informacja dr J. Trąbskiej. 8 Pisząc o grobach i zespołach grobów, do których budowy użyto kamieni, autor używa określeń grób kamienny i cmentarzysko kamienne, tak bowiem nazywa się je za wschodnią granicą Polski. W literaturze krajowej zbliżone obiekty określa się jako groby/ nekropole z konstrukcjami kamiennymi, cmentarzyska typu mazowieckiego, cmentarzyska w obudowach kamiennych, ale też jako groby/nekropole kamienne (por. Dulinicz 2009) Podobną opinię wyraził dr E. Svetikas podczas wizyty w Krakowie w 2010 r., za co autor w tym miejscu dziękuje. 10 W. Szukiewicz opublikował liczne swoje znaleziska archeologiczne, jednak jak się wydaje bez omówionego powyżej (por.: Gurevič 1962; Pobol 1979; Kviatkovskaja 1998).

3 WYKAZ STOSOWANYCH SKRÓTÓW MA MAAE Materiały Archeologiczne, Kraków Materyały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne, Kraków LITERATURA Blombergowa M. M Wandalin Szukiewicz. Syn Ziemi Lidzkiej Badacz i Społecznik ( ), Warszawa-Lida. Dulinicz M Wczesnośredniowieczny przełom w obrządku pogrzebowym na Mazowszu, [w:] (red.) S. Moździoch, Stare i nowe w średniowieczu. Pomiędzy innowacją a tradycją, Spotkania Bytomskie 6, Gurevič F. D Drevnosti Belorusskogo Poneman â, Moskva- -Leningrad. Kiaupa Z., Kiaupienė J., Kuncevičius A Historia Litwy. Od czasów najdawniejszych do 1795 roku, Warszawa. Kirpičnikov A. N Drevnerusskoe oružie 2, Kop â, sulicy, boevye topory, bulavy, kisteni IX-XIII vv., Arheologiâ SSSR. Svod arheologičeskih istočnikov E1-36, Moskva-Leningrad. Kviatkovskaja A. (Kvâtkoǔskaâ A. V.) 1998 Jotvingių kapinynai Baltarusijoje (XI a. pab. XVII a.), Vilnius Kamennyâ mogìl nìkì, [w:] (red.) T.U. Bâlova i in., Arhealogìâ Belarusì. Èncyklapedyâ. U dvuh tamah 1, Mìnsk, Levaševa V. P Sel skoe hozâjstvo, Trudy Gosudarstvennogo Istoričeskogo muzeâ 32, tabl. Moszyński K Kultura ludowa Słowian 1, Kultura materjalna, Kraków. Pobol L. D Drevnosti Belorussii v muzeâh Pol ši, Minsk. Radwański K rocznica powstania Muzeum Archeologicznego w Krakowie (historia i dzień dzisiejszy Muzeum), MA 21, Svetikas E Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės christianizacija XIV a. pab. XV a. Archeologiniai radiniai su krikščioniškais simboliais 1, Vilnius. Szukiewicz W Wykopalisko urny z ornamentem swastikowym w Naczy powiatu Lidzkiego, gub. Wileńskiej, MAAE 9, , tabl. XIII-XIV Poszukiwania archeologiczne w powiecie Lidzkim guberni Wileńskiej, MAAE 10, 25-45, tabl. X-XVI Poszukiwania archeologiczne w powiecie Lidzkim guberni Wileńskiej, MAAE 13, 56-75, tabl. XXV-XXXI. Zaitz M Działalność Włodzimierza Demetrykiewicza w sprawie pozyskania zabytków z Litwy i Białorusi, MA 25,

4 RADOSŁAW LIWOCH Skeleton tomb stone from Nacha in Belarus Summary Among the ancient collection of the Archaeological Museum in Kraków, under the inventory number MAK/3608, there lie the furnishings from the grave in Nacha in the north-western Belarus, donated by Wandalin Szukiewicz. Its certificate includes the following information The skull and iron objects from a grave in Nacha. The artefacts were found lying by bones covered with stones. Iron objects consist of an axe, two rings for a belt and a fire striker 1 (with flint), but the skull is missing. The head of the axe (photo 2) was forged of iron (barely visible weld on the cheek). It is a specimen with a truncated beard and a wedge with a lug (without ears), with a relatively short cheek. It measures: total length (preserved) 13.9 cm, lug height (preserved) 6.5 cm, minimum height of the cheek 3.0 cm, maximum height of the blade (preserved) 7.4 cm, width of the wedge 4.3 cm, diameter of the eye 3.3 cm, weight (preserved) g. It did not survive intact the bit is clearly damaged, the lower fragment of the lug is missing, there are numerous missing fragments on its surface, and there is a crack running through the middle of the head. According to the classification by A.N. Kirpičnikov, most frequently applied when identifying axes from beyond the eastern border of Poland, this specimen represents type IVA dating back to the 12th-13th c., allowing for later chronology. In Lithuanian burial grounds and the discussed item can be included among those similar attributes of a man have been found in graves from the 14th 17th c w. It is assumed, that with time their proportions slightly changed, namely the height of the cheek increased, while the height of the blade decreased. Basing on that hypothesis, it can be assumed that the iron head from Nacha is a younger version. Two iron belt rings have a very simple form. They were made from thin, forged rods, almost circular (slightly flattened) in diameter. One ring (photo 3a) was well-preserved though with numerous missing fragments on the surface. It measures: outer diameter 3.8 cm, rod thickness in cross-section 0.35 and 0.4 cm respectively, weight (preserved) 4.3 g. Only about 2/3 of the other ring (photo 3b) was preserved, also with much of its surface fragments missing. Its measurements are: diameter 4.0 cm, rod thickness 1 The grave set also encompassed two iron knives which were not preserved (photo 1a, b) and such a belt buckle (photo 1c) dated to the 14th 1st half of the 16th c. of type VI acc. to A. Kviatkovskaja. 144 in cross-section 0.4 and 0.5 cm respectively, weight (preserved) 3.7 g. Similar elements of a male belt could be encountered between the 1st millennium A.D and the 16th c. Iron fire striker (photo 4) belongs to the common link-shaped type type II variant Б acc. to A. Kviatkovskaja. Its shape resembles a long rectangle with convex longer sides and a hole in the same shape. It measures: length 8.1 cm, width 2.6 cm, thickness 0.35 cm, hole length 5.9 cm, hole width 1.3 cm, weight (preserved) 15.2 g. It has been relatively well preserved, though with missing bits on the surface, a large chip on the longer side and one of the shorter damaged (almost to oval-shaped). Such fire steels were left in male graves until the 17th century. Such artefacts are particularly insensitive chronologically. Flint (photo 5) is a natural sliver with dipolar, flat, surface utility retouching (from being struck with a fire steel). In places it is covered with iron hydroxides (goethite). It measures: length 5.5 cm, width 3.4 cm, thickness 1.5 cm, weight 13.8 g. Together with the fire striker it was used for lighting fire. The object from Nacha represents the so-called stone graves a skeleton burial covered with cobbles, which make up stone cemeteries. They are encountered mainly in the area of the Grodno Region in Belarus, but also in the Brest, Minsk and Vitebsk Regions, and in south-eastern Lithuania. Artefacts similar to those discovered in Nacha are frequently found in male graves of that type, though they are not considered to be reliable indicators of chronology. It can be surmised that the set dates back to the period after the christening of Lithuania probably the end of the 14th 15th c., but the possibility that it is younger cannot be ruled out. The sparse and, unfortunately, only partially preserved furnishings from the burial in the stone grave in Nacha presented here, supplement the knowledge concerning archaeological materials obtained from stone cemeteries at the end of the 19th and the beginning of the 20th century, a significant part of which were either lost or lack their certificates of origin. It is the only one of its kind in the collection of the Archaeological Museum in Kraków. It also needs to be mentioned, that at the end of 2011 a century passed since W. Szukiewicz donated his collection of archaeological artefacts found in the area of present-day Belarus and Lithuania to the Museum.

5 Ryc. 1. Plan Naczy i okolic (wg Szukiewicz 1914, rys. 4b) Fig. 1. Plan of Nacza and the surrounding area (by Szuszkiewicz 1914, fig. 4b) 145

6 Fot. 1. Noże i sprzączka z grobu kamiennego w Naczy (fot. archiwalna) Photo 1. Knives and buckle from the tomb stone in Nacza (archives poto) Fot. 2. Żeleźce topora z grobu kamiennego w Naczy (fot. A. Susuł) 146 Photo 2. The head of the axe from the tomb stone in Nacza (photo A. Susuł)

7 Fot. 3. Kółka do pasa z grobu kamiennego w Naczy (fot. A. Susuł) Photo 3. Belt rings from the tomb stone in Nacza (photo A. Susuł) Fot. 4. Krzesiwo z grobu kamiennego w Naczy (fot. A. Susuł) Photo 4. Fire striker from the tomb stone in Nacza (photo A. Susuł) Fot. 5. Krzemień z grobu kamiennego w Naczy (fot. A. Susuł) Photo 5. Flint from the tomb stone in Nacza (photo A. Susuł) 147

8