KULTURA BEZPIECZEŃSTWA NAUKA PRAKTYKA REFLEKSJE KBNPR

Transkrypt

1 Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego Apeiron w Krakowie KULTURA BEZPIECZEŃSTWA NAUKA PRAKTYKA REFLEKSJE KBNPR SECURITY CULTURE. SCIENCE PRACTICE REVIEW Redakcja Juliusz Piwowarski Lucyna Stanek Jolanta Wąs-Gubała Nr 24 październik grudzień 2016

2 Redaktorzy tomu Editorial Committee Редакционный совет журнала Assoc. Prof. Juliusz Piwowarski, Ph.D., (Polska Poland Польша) доц. Юлиуш Пивоваски, д-р филос. наук Lucyna Stanek, Ph.D., (Polska Poland Польша) д-р Люцина Станек Assoc. Prof. Jolanta Wąs-Gubała, Ph.D., (Polska Poland Польша) доц. Иоланта Вонс-Губала, д-р Przygotowanie do wydania Prepared for editing by Подготовили к печати Radosława Rodasik, Jarosław Dziubiński Радослава Родасик, Ярослав Дзюбиньски Copyright by Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego Apeiron w Krakowie Copyright by University of Public and Individual Security Apeiron in Cracow Kwartalnik indeksowany jest w bazach The quartely journal is index in the following databases Ежеквартальник индексирован в следующих базах: 6 pkt. 6 points 6 баллов ICV 65,83 pkt. 65,83 points 65,83 балла ISSN Nakład: 100 egz. Circulation: 100 cop. Тираж: 100 экз. Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego Apeiron w Krakowie University of Public and Individual Security Apeiron in Cracow Высшее учебное заведение публичной и индивидуальной безопасности «Апейрон» в Кракове, Польша ul. Krupnicza 3, Kraków Tel. (12) ; Fax. (12) science2@apeiron.edu.pl Wersja elektroniczna jest wersją pierwotną Electronic version constitutes a primary version of the journal Электронная версия ежеквартальника является первичной версией.

3 Rada Naukowa Assoc. Prof. Tomasz Aleksandrowicz, Ph.D., (Polska) Prof. Vania Banabakova, Ph.D., (Bułgaria) Prof. Gerhard Banse, Ph.D., (Niemcy) Prof. Wojciech Cynarski, Ph.D., (Polska) Prof. Stanislav Dadelo, Ph.D., (Litwa) Assoc. Prof. Jacek Dworzecki, Ph.D., (Polska) Paweł Dziekański, Ph.D. (Polska) Agnieszka Filipek, Ph.D., (Polska) Ing. Štefan Galla, Ph.D., (Słowacja) Assoc. Prof. Janusz Gierszewski, Ph.D., (Polska) Assoc. Prof. Teresa Grabińska, Ph.D., (Polska) Assoc. Prof. PhDr. Rastislav Kazanský, Ph.D., (Słowacja) Doc. Štefan Kočan, Ph.D., (Słowacja) Zbigniew Kuźniar, Ph.D., (Polska) Doc. PeadDr. Anton Lisnik, Ph.D., (Słowacja) Prof. JUDr. Mojmir Mamojka, DrSc., dr h. c. mult., (Słowacja) Ing. Jozef Martinka, Ph.D., (Słowacja) Krzysztof Michalski, Ph.D., (Polska) Prof. Andrzej Misiuk, Ph.D. (Polska) Prof. Jana Müllerová, Ph.D., (Słowacja) Prof. Ing. Pavel Nečas, Ph.D. MBA (Słowacja) Brig. Gen. Ondřej Novosad, (Słowacja) Prof. Jerzy Ochmann, Ph.D., (Polska) Assoc. Prof. Juliusz Piwowarski, Ph.D., (Polska) Prof. Jarosław Prońko, Ph.D., (Polska) Prof. JUDr. Karel Schelle, CSc., (Czechy) Witold M. Sokołowski, Ph.D., (USA) Prof. Lyubomyr Ivanovych Sopilnyk, (Ukraina) Krzysztof Tomaszycki, Ph.D., (Polska) Andrzej Wawrzusiszyn, Ph.D., (Polska) Assoc. Prof. Mirosław Zabierowski, Ph.D., (Polska) Cmdr Prof. Józef Zawadzki, PhD. (Polska) Prof. Zinaida Zhivko, Ph.D., (Ukraina) Recenzenci Assoc. Prof. Tadeusz Ambroży, Ph.D., (Polska) LtCol Assoc. Prof. Nevena Atanasova- -Krasteva, Ph.D., (Bułgaria) Prof. PhDr. Ján Buzalka, CSc., (Słowacja) Wojciech Czajkowski, Ph.D., (Polska) Andrzej Czop, Ph.D., (Polska) Ing. Peter Havaj, Ph.D., (Słowacja) Assoc. Prof. Krzysztof Kaganek, Ph.D., (Polska) Dr. h.c. prof. Marián Mesároš, DrSc. MBA LL.M. (Słowacja) COL Ivo Pikner, Ph.D., (Czechy) prof. JUDr. Ing. Viktor Porada, DrSc., dr h. c. mult., (Czechy) Ing. Dana Roubinková, Ph.D., (Czechy) Mariusz Rozwadowski, Ph.D. (Polska) Rostyslav Sopilnyk, Ph.D., (Ukraina) Prof. Svilen Stefanov, Ph.D. (Bułgaria) Prof. Stanisław Sulowski, Ph.D. (Polska) Cezary Tatarczuk, Ph.D., (Polska) PaedDr. Samuel Uhrin, CSc., (Słowacja) Prof. Bernard Wiśniewski, Ph.D., (Polska) Vasyl Zaplatynskyi, Doc. Ph.D., (Ukraina) Prof. Janina Zięba-Palus, Ph.D., (Polska) Doc. JUDr. Vladimir Zoubek, LL.M., MBA. (Czechy) Assoc. Prof. Vaiva Zuzevičiūtė. Ph.D., (Litwa)

4 Assoc. Prof. Tomasz Aleksandrowicz, Ph.D., (Poland) Prof. Vania Banabakova, Ph.D., (Bulgaria) Prof. Gerhard Banse, Ph.D., (Germany) Prof. Wojciech Cynarski, Ph.D., (Poland) Prof. Stanislav Dadelo, Ph.D., (Lithuania) Assoc. Prof. Jacek Dworzecki, Ph.D., (Poland) Paweł Dziekański, Ph.D. (Poland) Agnieszka Filipek, Ph.D., (Poland) Ing. Štefan Galla, Ph.D., (Slovakia) Assoc. Prof. Janusz Gierszewski, Ph.D., (Poland) Assoc. Prof. Teresa Grabińska, Ph.D., (Poland) Assoc. Prof. PhDr. Rastislav Kazanský, Ph.D., (Slovakia) Doc. Štefan Kočan, Ph.D., (Slovakia) Zbigniew Kuźniar, Ph.D., (Poland) Doc. PeadDr. Anton Lisnik, Ph.D., (Slovakia) Prof. JUDr. Mojmir Mamojka, DrSc., dr h. c. mult., (Slovakia) Ing. Jozef Martinka, Ph.D., (Slovakia) Assoc. Prof. Tadeusz Ambroży, Ph.D., (Poland) LtCol Assoc. Prof. Nevena Atanasova- -Krasteva, Ph.D., (Bulgaria) prof. PhDr. Ján Buzalka, CSc., (Slovakia) Wojciech Czajkowski, Ph.D., (Poland) Andrzej Czop, Ph.D., (Poland) Ing. Peter Havaj, Ph.D., (Slovakia) Assoc. Prof. Krzysztof Kaganek, Ph.D., (Poland) Dr. h.c. prof. Marián Mesároš, DrSc. MBA LL.M. (Slovakia) COL Ivo Pikner, Ph.D., (Czech Republic) Prof. JUDr. Ing. Viktor Porada, DrSc., dr h. c. mult., (Czech Republic) Editorial Advisory Board Reviewers Krzysztof Michalski, Ph.D., (Poland) Prof. Andrzej Misiuk, Ph.D. (Poland) Doc. Ing. Jana Müllerová, Ph.D., (Slovakia) Prof. Ing. Pavel Nečas, Ph.D. MBA (Slovakia) Brig. Gen. Ondřej Novosad, (Slovakia) Prof. Jerzy Ochmann, Ph.D., (Poland) Assoc. Prof. Juliusz Piwowarski, Ph.D., (Poland) Prof. Jarosław Prońko, Ph.D., (Poland) Doc. JUDr. Karel Schelle, CSc., (Czech Republic) Witold M. Sokołowski, Ph.D., (USA) Prof. Lyubomyr Ivanovych Sopilnyk, (Ukraine) Krzysztof Tomaszycki, Ph.D., (Poland) Andrzej Wawrzusiszyn, Ph.D., (Poland) Assoc. Prof. Mirosław Zabierowski, Ph.D., (Poland) Cmdr Prof. Józef Zawadzki, Ph.D. (Poland) Prof. Zinaida Zhivko, Ph.D., (Ukraine) Ing. Dana Roubinková, Ph.D., (Czech Republic) Mariusz Rozwadowski, Ph.D. (Poland) Rostyslav Sopilnyk, Ph.D., (Ukraine) Prof. Svilen Stefanov, Ph.D. (Bulgaria) Prof. Stanisław Sulowski, Ph.D. (Poland) Cezary Tatarczuk, Ph.D., (Poland) PaedDr. Samuel Uhrin, CSc., (Slovakia) Prof. Bernard Wiśniewski, Ph.D., (Poland) Vasyl Zaplatynskyi, Doc. Ph.D., (Ukraine) Prof. Janina Zięba-Palus, Ph.D., (Poland) Doc. JUDr. Vladimir Zoubek, LL.M., MBA., (Czech Republic) Assoc. Prof. Vaiva Zuzevičiūtė. Ph.D., (Lithuania)

5 Проф.Томаш Александрович, д-р, (Польша) проф. Ваня Банабакова, д-р (Болгария) Проф. Герхард Бансе, д-р, (Германия) Анджей Вавжусишин, д-р, (Польша) Штефан Галла, д-р инж., (Словакия) Проф. Януш Гершевски, д-р, (Польша) Проф. Тереза Грабинска, д-р, (Польша) Проф. Станислав Дадело, д-р, (Литва) Проф. Яцек Двожецки, д-р, (Польша) Павел Дзеканьский, д-р, (Польша) Проф. Зинаида Живко д-р экон. наук, доц., (Украина) Проф. Мирослав Заберовски, д-р, (Польша) Капитан 1 ранга, проф. Юзеф Завадзки, д-р (Польша) Растислав Казански, д-р, (Словакия) Штефан Кочан, д-р, доц., (Словакия) Збигнев Кузняр, д-р, (Польша) Научный совет Рецензенты Антон Лисник, д-р, доц., (Словакия) Асс. проф. Моймир Мамойка, д-р, (Словакия) Йозеф Мартинка, д-р инж., (Словакия) Кшиштоф Михальски, д-р, (Польша) Проф. Анджей Мисюк, д-р, (Польша) Яна Мюллерова, д-р, доц., (Словакия) Проф. Павел Нечас, д-р, MBA (Словакия) Бриг. ген. Ондрей Новосад, (Словакия) Проф. Ежи Охман, д-р, (Польша) Проф. Юлиуш Пивоварски, д-р филос. наук, (Польша) Проф. Ярослав Пронько, д-р, (Польша) Карел Шелле, канд наук, доц., (Чехия) Витольд М. Соколовски, д-р, (США) Проф. Любомир Сопильнык, (Украина) Кшиштоф Томашицки, д-р (Польша) д-р Агнешка Филипек (Польша) Проф. Войцех Цинарски, д-р, (Польша) Проф. Тадеуш Амброжи, д-р, (Польша) п/п-к доц. Невена Атанасова- -Крастева, д-р (Болгария) Проф. Ян Бузалка, д-р, (Словакия) Проф. Бернард Висневски, д-р, (Польша) Василий Заплатинский, д-р, доц., (Украина) Проф. Янина Земба-Палюс, д-р, (Польша) Владимир Зоубек, д-р, доцент, (Чехия) Вайва Зузевичуте, д-р, доц., (Литва) Проф. Кшиштоф Каганек, д-р, (Польша) Проф. Мариан Месарош, д-р, Dr. h. c., MBA, LL.M. (Словакия) Полк. Иво Пикнер, д-р, (Чехия) Проф. Виктор Порада, д-р юрид. наук., д-р инж., dr. h. c. mult, (Чехия) Мариуш Розвадовски, д-р (Польша) Дана Роубинкова, д-р инж., (Чехия) Ростислав Сопильнык, д-р, (Украина) проф. Свилен Стефанов, д-р (Болгария) Проф. Станислав Суловски, д-р, (Польша) Цезари Татарчук, д-р, (Польша) Самуэль Ухрин, д-р пед. наук., (Словакия) инж. Петер Хавай, д-р (Словакия) Войцех Чайковски, д-р, (Польша) Анджей Чоп, д-р юрид. наук, (Польша)

6

7 Spis treści Juliusz Piwowarski Trzy filary kultury bezpieczeństwa...9 Juliusz Piwowarski Three pillars of security culture...22 Юлиуш Пивоварски Три колонны культуры безопасности...33 Tadeusz Ambroży, Tomasz Wieczorek, Dariusz Mucha Zasady właściwego i bezpiecznego prowadzenia treningu wysokogórskiego jako elementu kształtującego zdolności kondycyjne sportowców...46 Andrzej Czop, Piotr Czop ANALIZA PORÓWNAWCZA PRZESTĘPCZOŚCI ZORGANIZOWANEJ I MIĘDZYNARODOWEGO TERRORYZMU...74 Wojciech M. Hrynicki, Jarosław Widerski ŁAMANIE PRAW CZŁOWIEKA PODCZAS MIGRACJI LUDNOŚCI U SCHYŁKU I PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ W EUROPIE ŚRODKOWEJ...92 Lucia Kováčová NÁVRH ROZŠÍRENIA BEZPEČNOSTNÉHO VZDELÁVANIA NA ZÁKLADNÝCH ŠKOLÁCH PRE OCHRANU DETÍ Remigiusz Lewandowski ANALIZA KONCEPCJI mdokumentów Andrzej Czop, Mariusz Sokołowski GENEZA I ROZWÓJ FORMACJI POLICYJNYCH W POLSCE OD POCZĄTKÓW PAŃSTWOWOŚCI DO CZASÓW KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO...151

8 Ewa Zieliński, Agata Bornikowska KONTROWERSJE WOKÓŁ OPIEKI PAŃSTWA NAD CHORYM NA ALZHEIMERA OPIS PRZYPADKU Jozef Žigray Scenáre možného vývoja v Juhočínskom mori v reakcii na rozhodnutie stáleho arbitrážneho súdu Waldemar Zubrzycki TERRORYZM W IMIĘ ISLAMSKIEGO DŻIHADU Jacek Lipski, Jarosław Cymerski Badania i innowacje w obszarze bezpieczeństwa wymiana międzynarodowych doświadczeń. Sprawozdanie z międzynarodowej Konferencji Naukowej Wytyczne dla autorów Guide for Authors Инструкция для авторов...245

9 Kultura Bezpieczeństwa Nauka Praktyka Refleksje Nr 24, 2016 (9 21) Trzy filary kultury bezpieczeństwa * Juliusz Piwowarski Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego Apeiron w Krakowie Abstrakt: Artykuł prezentuje propozycję interdyscyplinarnej platformy naukowej, jako podstawy dla nauk o bezpieczeństwie. Zawierają się w niej nie tylko militarne, ale głównie niemilitarne aspekty bezpieczeństwa. Nacisk został położony na kulturę bezpieczeństwa, główną oś naukową czasopisma naukowego Kultura Bezpieczeństwa, wraz z koncepcją trzech filarów kultury bezpieczeństwa: mentalno-duchowy, prawno-organizacyjny, materialny. Słowa kluczowe: kultura bezpieczeństwa, nauki o bezpieczeństwie, interdyscyplinarność, filary 1 1 Artykuł ten stanowi propozycję programową, która jest ofertą wspólnego konstruowania interdyscyplinarnej platformy naukowej. Chodzi o taki rodzaj porozumienia, które pozwala na uzyskanie określonej spójności, * Artykuł został pierwotnie opublikowany w Kultura Bezpieczeństwa. Nauka Praktyka Refleksje Nr 19, i jest powtórzony jako wyraz osi naukowej czasopisma; J. Piwowarski, Trzy filary kultury bezpieczeństwa, Kultura Bezpieczeństwa. Nauka Praktyka Refleksje, 2015, nr 19, s

10 10 Juliusz Piwowarski wzajemnego korespondowania ze sobą przedstawianych efektów badań bezpieczeństwa, w transdyscyplinarnej ofercie redagowanego przeze mnie periodyku Kultura Bezpieczeństwa, ukształtowanej zgodnie z mottem e pluribus unum. Proponowaną platformą ma być kategoria naukowa określana jako kultura bezpieczeństwa, wraz z jej trzema filarami: indywidualnym, społecznym i materialnym, nawiązującymi do naukowych idei takich postaci, jak Alfred Louis Kroeber, czy Marian Cieślarczyk. Rozwojowi człowieka oraz codziennemu funkcjonowaniu tworzonych przez niego zbiorowości społecznych rodzin, społeczności lokalnych, w tym też i grup zawodowych towarzyszy bezustanne wznoszenie gmachu kultury. Fenomen kultury to ogół materialnych i pozamaterialnych elementów składających się na utrwalony dorobek człowieka. Już w 1871 roku angielski antropolog Edward Tylor sformułował definicję pojęcia kultura 1. Według Tylora kultura obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, obyczaje i inne zdolności zdobyte przez człowieka jako członka społeczeństwa. Amerykański antropolog kulturowy Alfred Louis Kroeber ( ) zaprezentował koncepcję kultury, stanowiącą inspirację dla idei filarów kultury bezpieczeństwa. Trzema składowymi kultury w idei Kroebera są rzeczywistość materialna, kultura społeczna i kultura etyczna oraz związany z nią system wartości, czemu Kroeber dał wyraz w dziele zatytułowanym The Nature of Culture (1952) 2. Angielski filozof i socjolog, Roger Vernon Scruton, jest apologetą kultury Zachodu i z namaszczeniem podkreśla kultura jest ważna. Stwierdzenie to, w czasach globalizacji, wcale jednak nie rozbrzmiewa wokół nas na tyle mocno, by nie trzeba go było za Scrutonem coraz silniej powtarzać i potwierdzać w konkretnym działaniu 3. Chcąc z podniesionym czołem twier- 1 E. B. Tylor, Primitive Culture, Vol. 1, Vol. 2, John Murray, London A. L. Kroeber, The Nature of Culture, University of Chicago Press, Chicago 1952; Idem, Configurations of Culture Growth, University of California Press, Berkeley Działanie w socjologii to taki rodzaj ludzkiego postępowania, z którym podmioty będące ich autorami wiążą pewne znaczenie (sens); Takie ujęcie kategorii działanie rozpowszech-

11 Trzy filary kultury bezpieczeństwa 11 dzić wobec innych, iż kultura jest ważna, należy zatem najpierw zaczynać od siebie. Współcześnie bardzo często spotykane są fałszywe interpretacje wolności, pozbawiające nas kultury, której wzory rzutują na zachowania zgodne z określonymi normami i zasadami. Interpretacje zwalniające nas od obowiązków, czy odpowiedzialności moralnej, tworzą aberracje w subobszarze kultury określanym jako kultura bezpieczeństwa. Pojawiło się zagrożenie, że nasza kultura może zostać zdewaluowana, a moralność zostanie wyeliminowana, ze szkodą dla bezpieczeństwa człowieka. Fenomen kultury bezpieczeństwa jest częścią szeroko odczytywanej kultury. Jako wyraźnie zarysowująca się domena kultury towarzyszy człowiekowi od jego zarania. Jak zauważa wielu antropologów, z Malinowskim na czele, zapewnienie bezpieczeństwa leżało u podstaw humanizacji i stanowiło conditio sine qua non nie tylko przetrwania gatunku ludzkiego, ale także rozwoju innych płaszczyzn ludzkiej kultury 4. Można odkryć, że zjawiska społeczne kultura i bezpieczeństwo, funkcjonują w bardzo zbliżony sposób: 1. Zarówno dla bezpieczeństwa, jak i dla kultury paralelnie znaczenie mają dwa jednocześnie występujące parametry: przestrzeń oraz czas. 2. Fizyczna przestrzeń daje przykładowo możliwość powstania regionów bezpieczeństwa (czy regionów zagrożeń ), a jednocześnie pozwala, by dorobek kultury mógł się rozszerzać obejmując coraz to większe terytorium. 3. Z kolei parametr czasu stanowi układ odniesienia, w którym trwa na danym terytorium proces budowania kultury, tożsamy z procesem rozwoju jednostek ludzkich, małych, średnich i wielkich grup sponiło się dzięki socjologii Maxa Webera dziś uznawane jest za elementarne pojęcie socjologiczne: Działanie oznacza ludzkie zachowanie (zewnętrzny lub wewnętrzny czyn, zaniechanie lub znoszenie), jeśli i o ile [podmiot] działający, bądź wielu działających, wiąże z nim pewien subiektywny sens, definiuje Max Weber w dziele Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, (Wirtschaft und Gesellschaft, Tübingen 1922), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2002, s S. Jarmoszko, Nowe wzory kultury bezpieczeństwa a procesy deterioracji więzi społecznej, [w:] Jedność i różnorodność. Kultura vs. kultury, E. Rekłajtis, R. Wiśniewski, J. Zdanowski (red.), Aspra-JR, Warszawa 2010; B. Malinowski, Naukowa teoria kultury, [w:] Szkice z teorii kultury, Książka i Wiedza, Warszawa 1958, s. 101.

12 12 Juliusz Piwowarski łecznych oraz całych społeczeństw-narodów rozwój ten decyduje o poziomie ich bezpieczeństwa. 4. Proces rozwoju jest, zgodnie z definicją oraz ze zdrowym rozsądkiem, mechanizmem przeciwdziałającym wszelkim zagrożeniom a nawet zgodnie z definicją bezpieczeństwa może być uznany za analogon fenomenu bezpieczeństwa. 5. Kultura jest w danej cywilizacji nie tylko pewną wartością dodaną, lecz stanowi ona autonomiczny potencjał samobronności należących do tej cywilizacji podmiotów na polu militarnym, politycznym, kulturowym, ekonomicznym, ekologicznym, czy wreszcie w takich sferach aktywności, jak prawno-organizacyjna, technogenna lub cybernetyczna. 6. Kultura w odniesieniu do różnych podmiotów funkcjonujących w obszarze jej oddziaływania, począwszy od skali personalnej aż po skalę globalną, stanowi taki mechanizm, który może znacząco wpływać na postawy i zachowanie tych podmiotów w określonych sytuacjach, procesach, czy czasopunktowych zdarzeniach niosących z sobą rozmaite wyzwania szanse, ryzyka i zagrożenia. 7. Kultura może stanowić również model teoretyczny, posiadający moc eksplanacyjną mającą zastosowanie w naukach o bezpieczeństwie. The cultural turn (zwrot kulturowy), upowszechniła praca stanowiąca zbiór esejów amerykańskiego filozofa i socjologa Fredrica Jamesona The Cultural Turn 5. Postmodernizm wskazał na kulturę, jako pierwszoplanowy element dyskursów dotyczących spraw społecznych. Jeżeli kultura stanowi,,całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości gromadzony, utrwalany i wzbogacany w ciągu jej dziejów, przekazywany z pokolenia na pokole- 5 F. Jameson, The Cultural Turn: Selected Writings on the Postmodern , Verso Books Publ., London New York 1998; Idem: Globalization and Political Strategy, [w:] New Left Review, 4 (July August, 2000); Idem: Postmodernism and Cultural Theories. Lectures in China (Houxiandaizhuyi he Wenhualilun), Shanxi Teacher s University, Xi an 1987; Idem: Postmodernism, or, The Cultural Logic of Late Capitalism, Duke University Press, Durham 1991; Por. G. Steinmetz, State/Culture: State-Formation after the Cultural Turn, Ithaca, Cornell University Press, New York 1999; M. Jacobs, L. Spillman, Cultural sociology at the crossroads of the discipline, [w:] Poetics. Journal of Empirical Research on Culture, the Media and the Arts 2005, 33, s. 1 14; V. E. Bonnell, L. Hunt, Beyond the Cultural Turn, University of California Press, Berkeley 1999.

13 Trzy filary kultury bezpieczeństwa 13 nie ( ) 6, a jej składowymi są redukujące zagrożenia principia społecznego współżycia, wzory kulturowe i założenia moralne właściwych dla danej zbiorowości społecznej zachowań, to w konsekwencji, wpływa ona na powstawanie faktów społecznych oraz artefaktów należących do tego subobszaru kultury, którym jest kultura bezpieczeństwa. Na początku XXI wieku spełniło się również miarodajne i prestiżowe zinstytucjonalizowanie kulturowego zwrotu w naukach społecznych, bowiem na Uniwersytecie w Yale zostało w 2001 r. utworzone Centrum Socjologii Kulturowej. Efekty działalności badawczej dotyczącej problemów nauk o bezpieczeństwie (security studies), należące do pozamaterialnych zasobów utrwalanego dorobku człowieka, stanowią ważny fragment kultury bezpieczeństwa, niegdyś będący tylko subdyscypliną international relations. Z czasem ten kierunek badań naukowych uzyskiwał coraz większe znaczenie i autonomię. Dziś jego nurty, realizm czy idealizm, dzięki konstruktywistycznemu przełomowi jaki nastąpił w latach 80. w naukach o bezpieczeństwie, można stosować do badań każdej skali podmiotów bezpieczeństwa, nie tylko w państwowocentrycznej perspektywie badawczej. Są stosowane już począwszy od skali indywidualnych podmiotów bezpieczeństwa, poprzez skalę podmiotów grupowych, aż po społeczeństwa-narody i ich państwa. Zwięzła definicja pojęcia kultura bezpieczeństwa, którą proponuje autor niniejszego artykułu, jest sformułowana następująco: Kultura bezpieczeństwa to ogół materialnych i pozamaterialnych elementów utrwalonego dorobku człowieka, służących kultywowaniu, odzyskiwaniu (gdy utracono) i podnoszeniu poziomu bezpieczeństwa określonych podmiotów. Można rozpatrywać ją w wymiarze indywidualnym mentalno-duchowym, wymiarze społecznym oraz wymiarze fizycznym (materialnym). Rozbudowaną, tak zwaną spektralną wersję definicji kultury bezpieczeństwa, ukazującą ważność, jaką dla przedmiotowej problematyki ma świadomość podmiotu bezpieczeństwa 7, przytoczono poniżej. Jest ona efektem polsko-ukraińskiej współpracy, jako wynik wymiany poglądów naukowych ( r.), mającej miejsce w Cracow Research Institute for Security and Defence Skills APEIRON. Autorami tej definicji są Juliusz 6 Hasło Kultura, Mała Encyklopedia PWN, Warszawa 1996, s Zob. A. Zduniak, N,. Majchrzak, Świadomość emocjonalna jako dystraktor w procesach badawczych bezpieczeństwa, [w:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, t 3, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2012.

14 14 Juliusz Piwowarski Piwowarski (CRISD APEIRON, Polska) oraz Vasyl Zaplatyński (National Aviation University in Kiev, Ukraina). Kultura bezpieczeństwa 8 jest to ogół utrwalonego, materialnego i pozamaterialnego dorobku człowieka służącego mu militarnie i pozamilitarnie czyli szeroko rozumianej autonomicznej obronności określonych indywidualnych oraz grupowych podmiotów. Fenomen ten stanowi trychotomię, którą współtworzą trzy przenikające się wymiary: wymiar mentalno-duchowy, (wymiar indywidualny), wymiar organizacyjno-prawny (wymiar społeczny), wymiar materialny. Kultura bezpieczeństwa służy człowiekowi do realizacji następujących celów i potrzeb: 1. Skuteczna kontrola nad pojawiającymi się zagrożeniami, zmierzająca do uzyskania stanu o satysfakcjonująco niskim poziomie zagrożeń. 2. Odzyskiwanie bezpieczeństwa w sytuacji, gdy zostało ono utracone. 3. Optymalizacja, dla określonego podmiotu, poziomu wielosektorowo pojmowanego bezpieczeństwa. 4. Pobudzanie w społecznej i personalnej skali świadomości człowieka przekonań o potrzebie samodoskonalenia i trychotomicznego (mentalny/społeczny/materialny) rozwoju wraz z uaktywnianiem motywacji i postaw skutkujących indywidualnymi i zespołowymi działaniami, powodującymi wszechstronny rozwój indywidualnych i grupowych podmiotów bezpieczeństwa, w tym ich autonomicznej obronności. Prekursorem badań kultury bezpieczeństwa i obronności w Polsce jest Marian Cieślarczyk. Należy przy tym zauważyć, że obronność w tej koncepcji jest pojęciem znacznie wykraczającym poza schematyczne kojarzenie go wyłącznie ze sferą militarną. Obronność u Cieślarczyka jest to także potencjał o znaczeniu pozamilitarnym. Potencjał ten umożliwia skuteczne przeciwdziałanie i zapobieganie zaistnieniu zagrożeń oraz przeciwstawienie się zagrożeniom z chwilą ich realnego wystąpienia. Definicja kultury bezpieczeństwa autorstwa profesora Mariana Cieślarczyka brzmi następująco: 8 J. Piwowarski, Ochrona VIP-a a czworokąt bushido. Studium japońskiej kultury bezpieczeństwa, [w:] Bezpieczeństwo osób podlegających ustawowo ochronie wobec zagrożeń XXI wieku, P. Bogdalski, J. Cymerski, K. Jałoszyński (red.), Szczytno 2014, s. 451.

15 Trzy filary kultury bezpieczeństwa 15 Kultura bezpieczeństwa i obronności stanowi rodzaj społecznej matrycy, to wzór podstawowych założeń, wartości, norm, reguł, symboli i przekonań, wpływających na sposób postrzegania wyzwań, szans i (lub) zagrożeń, a także sposób odczuwania bezpieczeństwa i myślenia o nim oraz związany z tym sposób zachowania i działań (współdziałania) podmiotów [bezpieczeństwa], w różny sposób przez te podmioty»wyuczonych«i wyartykułowanych w procesach szeroko rozumianej edukacji, w tym również w naturalnych procesach wewnętrznej integracji i zewnętrznej adaptacji oraz w innych procesach organizacyjnych, a także w procesie umacniania szeroko (nie tylko militarnie) rozumianej obronności, służących w miarę harmonijnemu rozwojowi tych podmiotów i osiąganiu przez nie najszerzej rozumianego bezpieczeństwa, z pożytkiem dla siebie, ale i otoczenia 9. Koncepcja Mariana Cieślarczyka pokazuje, iż kultura bezpieczeństwa i obronności manifestuje się w trzech następujących wymiarach: 1. Pierwszy wymiar składają się nań określone idee, wartości i duchowość człowieka, 2. Drugi wymiar odnosi się do oddziaływań społecznych organizacji i systemów prawa, 3. Trzeci wymiar obejmuje on materialne aspekty egzystencji ludzkiej. Powyższe składowe Marian Cieślarczyk nazywa filarami kultury bezpieczeństwa. Badacz ten kolejno określa je jako filar mentalno-duchowy, filar organizacyjno-prawny oraz filar materialny. Składowe tych filarów pomimo swojej specyfiki, również przenikają się. Na przykład wiedza występująca jako składnik pierwszego filaru, jest w znacznym stopniu także elementem filaru drugiego, mającego charakter organizacyjno-prawny oraz innowacyjno-techniczny. Koncepcja kultury bezpieczeństwa umożliwia w wielu przypadkach ponowne zintegrowanie wyników wielodyscyplinarnych badań dotyczących skomplikowanej problematyki bezpieczeństwa i obronności. Koncepcja ta zawiera w sobie też emocjonalny i racjonalny ładunek neutralizujący pojmowanie bezpieczeństwa jako zdolności do generowania przeciwko zaistniałym zagrożeniom kontrolowanej (do czasu) uzasadnionej agresji. Kultura bezpieczeństwa, jej odpowiednio wysoki poziom, pozwala nam uniknąć pokusy agresywnego wygrywania na rzecz potrzeby wyższej, jaką jest potrzeba bycia niezwyciężonym. 9 M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2010, s. 210.

16 16 Juliusz Piwowarski Zwracając uwagę na definicję fenomenu kultury bezpieczeństwa widzimy, iż wskazuje ona na to, że opisywane zjawisko łączy w sobie przejawy wszystkich aspektów życia społecznego: duchowość, kompetencje społeczne, materialność i ich spójną, holistyczną realizację. Sprzyja ona bezpieczeństwu rozumianemu zarówno jako wartość (I-szy filar kultury bezpieczeństwa), jako pożądany stan (I-szy, II-gi i III-ci filar kultury bezpieczeństwa) oraz jako proces, którego celem jest wykorzystanie dziedzictwa pokoleń, odtwarzanego i wciąż na nowo ewoluującego w trzech sferach dotyczących jednostki ludzkiej, zbiorowości społecznej oraz materialnego wymiaru egzystencji ludzkiej nieprzerwanie dzięki funkcjonowaniu intersubiektywnego zjawiska, które jest międzypokoleniowym przekazem narodowym 10. Bezpieczeństwo realizowane jest poprzez funkcję obronności, także rozumianej bardzo szeroko nie tylko pojmowanej jako kategoria rozważań militarnych. Jak pisze Cieślarczyk: z moich badań wynika, że dziś, ale i w dającej się przewidzieć przyszłości, myślenie o obronności tylko w kategoriach militarnych jest niewystarczające 11. Podobnie Emma Rothschild w artykule Czym jest bezpieczeństwo? z 1995 roku 12, uszczegóławia potrzebę redefinicji kategorii bezpieczeństwo w procesie rozszerzania jego koncepcji. Pojęcie obronności jako potencjał rozpatrywany w wymiarze indywidualnym i w wymiarze społecznym (kolektywnym) jest niemalże tożsame z pojęciem kultury bezpieczeństwa. Można tu mówić o istnieniu spójnej, choć wielowątkowej kultury bezpieczeństwa, dla poziomu której ogromne znaczenie mają między innymi wychowanie i nauczanie, tożsamość i wię- 10 Pokolenie pojęcie to możemy rozpatrywać ze względu na następujące determinanty tego zjawiska społecznego: a) genealogiczne następstwo dzieci po rodzicach występuje ono na przykład w zapisach Biblii, czy drzewach genealogicznych, b) paragenealogiczne rozszerzenie poprzedniego ujęcia na całe społeczeństwa, c) ujęcie metrykalne (są to wszelkie grupy rówieśnicze) oraz d) ujęcie kulturowe; por. M. Wallis, Koncepcje biologiczne w humanistyce, [w:] Fragmenty filozoficzne, seria II, Tadeusz Kotarbiński (red.), Warszawa 1959; podobne rozróżnienie w definiowaniu pojęcia pokolenie przyjmuje M. Ossowska, Koncepcja pokolenia, [w:] Studia Socjologiczne 1963, 2, jednak, jej pierwsza typologia ogranicza się do typu rodowo-genealogicznego (relacja rodzice dzieci) i kulturowo-genealogicznego (relacja nauczyciel uczeń). 11 M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2010, p E. Rotschild, What Is Security?, Daedalus, Vol. 124, No. 3, Summer 1995, s

17 Trzy filary kultury bezpieczeństwa 17 zy społeczne oraz podejmowanie wyzwań związanych ze świadomym wysiłkiem mającym za cel samodoskonalenie człowieka i na tej bazie, udoskonalanie tworzonych przez niego organizacji społecznych, na przykład w duchu wspólnotowym, tak jak to proponuje amerykański socjolog, komunitarysta, Amitai Etzioni 13. Według Etzioniego człowiek nie istnieje dopóki nie istnieje społecznie; to, czym jest, zależy od jego bytu społecznego, zaś jego użytek z tego społecznego bytu jest w sposób nieodwracalny związany z tym, kim się staje. Posiada zdolność do kontrolowania swego bytu wewnętrznego, zaś główna droga do samokontroli prowadzi do połączenia się z innymi, podobnymi do niego [indywidualnymi podmiotami bezpieczeństwa], w działaniach społecznych 14. W uniwersytetach amerykańskich i angielskich zawartość odpowiednią dla securitologii ma pojęcie kultura bezpieczeństwa 15, jak zauważa Leszek Korzeniowski. Użycie kategorii kultura bezpieczeństwa odnotowuje się wśród sporej liczby badaczy transdyscyplinarnej oraz bardzo pojemnej problematyki, badanej przez współczesne nauki o bezpieczeństwie. Przykładowo, do takich autorów należy, Nick Pidgeon 16. Kwestia naukowej przydatności terminu kultura bezpieczeństwa dla badań prowadzonych przez sekuritologów, jak podaje Korzeniowski, potwierdza się za sprawą Zohara 17. W Stanach Zjednoczonych Dove Zohar wprowadził 13 A. Etzioni, Spirit Of Community: The Reinvention American Society, Touchstone, New York A. Etzioni, Aktywne społeczeństwo, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2012, s L. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych, EAS, Kraków 2008, s N. Pidgeon, Safety culture and risk management in organizations. (pol. Kultura bezpieczeństwa i zarządzania ryzykiem w organizacjach), The Journal of Cross Cultural Psychology Cardiff University: 1991, No 22, p ; Carroll, J. S., Safety culture as an ongoing process: Culture surveys as opportunities for enquiry and change. (pol. Kultura bezpieczeństwa jako ciągły proces), Work & Stress 1998, No 12, p ; Cooper, M. D., Towards a model of safety culture. (pol. W kierunku modelu kultury bezpieczeństwa), Safety Science 2000, No 36, p D. Zohar: Safety climate in industrial organizations: Theoretical and applied implications. (pol. Klimat bezpieczeństwa w organizacji przemysłowej: teoria i konsekwencje zastosowania), Journal of Applied Psychology, No 65, s

18 18 Juliusz Piwowarski do literatury przedmiotu własne pojęcie i odpowiadającą mu kategorię ekwiwalent pojęcia bezpieczeństwo chodzi o klimat bezpieczeństwa. Zespół naukowców z Uniwersytetu Stanowego Illinois, kierowany przez Hui Zhanga przebadał merytoryczny zakres stu siedmiu artykułów, w których zawarto sformułowania albo kultura bezpieczeństwa, albo klimat bezpieczeństwa. Efektem analizy porównawczej było to, że zespół wykazał ekwiwalentność zakresów pojęciowych obu omawianych terminów, obwarowując wyniki tylko drobnym zastrzeżeniem. Zastrzeżenie to sprowadzono do stwierdzenia, że termin klimat bezpieczeństwa w większym stopniu obejmuje aspekt psychologiczny aniżeli ma to miejsce w przypadku kultury bezpieczeństwa 18. Aby nie pozostawiać jednak dalszych wątpliwości, dodać należy, że obydwa pojęcia w zakresie przedmiotu i metod badawczych wpisują się w sekuritologię, jako naukę o bezpieczeństwie konkluduje ostatecznie Korzeniowski 19. Można powiedzieć, że współczesne nauki społeczne postawiły kulturę na piedestale. Jak oświadcza Ulf Hannerz 20, kultura jest wszędzie, natomiast Mahmood Mamdani 21 dodaje, że kultura jest sprawą życia i śmierci. Na dodatek, z kulturą trzeba się liczyć, o czym wszystkim przypomina Samuel Huntington 22. Jak wcześniej zaznaczono, kultura, jako całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości gromadzony, utrwalany i wzbogacany w ciągu jej dziejów. Wpływa ona decydująco choć często dzieje się to niepostrzeżenie na badane przez człowieka tego rodzaju fakty społeczne i artefakty, które podzielone na ustalone filary określają sposoby przeciwdziałania zagrożeniom przez narody od zagrożeń poli- 18 H. Zhang, D.A Wiegmann, von T.L. Thaden, Safety Culture: a concept in chaos? (pol. Kultura bezpieczeństwa: koncepcja w chaosie?), Urbana Champaign: University of Illinois, vonshamithf02.pdf, Odczyt L. Korzeniowski, Securitologia, op.cit. s U. Hanerz, Cultural Complexity: Studies in the Social Organization of Meaning, Columbia University Press, New York 1992; Idem: Cosmopolitans and Locals in World Culture, Columbia University Press, New York1992, 21 M. Mamdani, Beyond Rights Talk and Culture Talk: Comparative Essays on the Politics and Rights and Culture, Palgrave Macmillan, New York S. Huntington, The Clash of Civilizations, Simon and Schuster, New York, 2007.

19 Trzy filary kultury bezpieczeństwa 19 tycznych i militarnych, aż po zagrożenia dla narodowej tożsamości. Filary te i ich potencjały będące utrwalonym dorobkiem społeczeństwa, łącznie tworzą narodową kulturę bezpieczeństwa. W opinii wielu badaczy bezpieczeństwa, problematyka tego bardzo doniosłego społecznie fenomenu, badana we wszystkich skalach przeciwdziałania zagrożeniom człowieka począwszy od skali personalnej poprzez narodową, międzynarodową aż po skalę globalną jest zawsze w jakiś sposób zakorzeniona w trychotomicznym zjawisku kultury 23. Bibliografia: 1. Bonnell V. E., Hunt L., Beyond the Cultural Turn, University of California Press, Berkeley Carroll J. S., Safety culture as an ongoing process: Culture surveys as opportunities for enquiry and change, Work & Stress 1998, No Cieślarczyk M., Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce Cooper M. D., Towards a model of safety culture, Safety Science 2000, No Etzioni A., Aktywne społeczeństwo, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków Etzioni A., Spirit Of Community: The Reinvention American Society, Touchstone, New York Hanerz U., Cosmopolitans and Locals in World Culture, Columbia University Press, New York Hanerz U., Cultural Complexity: Studies in the Social Organization of Meaning, Columbia University Press, New York Huntington S., The Clash of Civilizations, Simon and Schuster, New York, Jacobs M., Spillman L., Cultural sociology at the crossroads of the discipline, Poetics. Journal of Empirical Research on Culture, the Media and the Arts 2005, Jameson F., Globalization and Political Strategy, New Left Review, 4 (July August, 2000). 23 Por. np. L.W. Zacher, Jednostkowe i społeczne konteksty i wyzwania dla bezpieczeństwa, [w:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, t 3, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2012.

20 20 Juliusz Piwowarski 12. Jameson F., Postmodernism and Cultural Theories. Lectures in China (Houxiandaizhuyi he Wenhualilun), Shanxi Teacher s University, Xi an Jameson F., Postmodernism, or, The Cultural Logic of Late Capitalism, Duke University Press, Durham Jameson F., The Cultural Turn: Selected Writings on the Postmodern , Verso Books Publ., London New York Jarmoszko S., Nowe wzory kultury bezpieczeństwa a procesy deterioracji więzi społecznej, [in:] Jedność i różnorodność. Kultura vs. kultury, E. Rekłajtis, R. Wiśniewski, J. Zdanowski (red.), Aspra-JR, Warszawa Korzeniowski L., Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych, EAS, Kraków Kroeber A. L., Configurations of Culture Growth, University of California Press, Berkeley Kroeber A. L., The Nature of Culture, University of Chicago Press, Chicago Mała Encyklopedia PWN, Warszawa Malinowski B., Naukowa teoria kultury, [in:] Szkice z teorii kultury, Książka i Wiedza, Warszawa Mamdani M., Beyond Rights Talk and Culture Talk: Comparative Essays on the Politics and Rights and Culture, Palgrave Macmillan, New York Ossowska M., Koncepcja pokolenia, Studia Socjologiczne 1963, Pidgeon N., Safety culture and risk management in organizations, The Journal of Cross Cultural Psychology Cardiff University 1991, No Piwowarski J., Ochrona VIP-a a czworokąt bushido. Studium japońskiej kultury bezpieczeństwa, [w:] Bezpieczeństwo osób podlegających ustawowo ochronie wobec zagrożeń XXI wieku, P. Bogdalski, J. Cymerski, K. Jałoszyński (red.), Szczytno Rotschild E., What Is Security?, Daedalus, Vol. 124, No. 3, Summer 1995, s Steinmetz G., State/Culture: State-Formation after the Cultural Turn, Ithaca, Cornell University Press, New York Tylor E. B., Primitive Culture, Vol. 1, Vol. 2, John Murray, London Wallis M., Koncepcje biologiczne w humanistyce, [in:] Fragmenty filozoficzne, seria II, Tadeusz Kotarbiński (red.), Warszawa 1959.

21 Trzy filary kultury bezpieczeństwa Weber M., Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, (Wirtschaft und Gesellschaft, Tübingen 1922), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa Zacher L. W., Jednostkowe i społeczne konteksty i wyzwania dla bezpieczeństwa, [in:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, vol. 3, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa Zduniak A., Majchrzak N., Świadomość emocjonalna jako dystraktor w procesach badawczych bezpieczeństwa, [in:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, vol. 3, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa Zhang H., Wiegmann D. A., von Thaden T. L., Safety Culture: a concept in chaos?, Urbana Champaign: University of Illinois, humanfactors.uiuc.edu/reports&paperspdfs/humfac02/zhawie gvonshamithf02.pdf, accessed Zohar D., Safety climate in industrial organizations: Theoretical and applied implications, Journal of Applied Psychology, No 65.

22 Kultura Bezpieczeństwa Nauka Praktyka Refleksje Nr 24, 2016 (22 32) Three pillars of security culture Juliusz Piwowarski University of Public and Individual Security APEIRON in Cracow Abstract: The article presents a proposal for multidisciplinary scientific platform, as a basis for security studies. It includes not only the military but mostly non-military aspects of security. An emphasis is put on security culture, the main pivot of the Security Culture as a scientific journal, with the three pillars of the security culture concept: mental and spiritual (individual dimension), legal and organizational (social dimension), material. Key words: Security culture, security studies, multidisciplinary, pillars This article is programming paper, an invitation for co-creating interdisciplinary scientific platform. The aim is to provide such a mutual understanding, that allows to achieve a certain coherence and the comparability of the security studies research results, in the frame of Security Culture, a transdisciplinary scientific journal, created by me as an editor-in-chief, in accordance with the motto e pluribus unum. 1 1 * The article has been firstly published in Kultura Bezpieczeństwa. Nauka Praktyka Refleksje No 19, and is repeated as a manifest of scientific pivot of the journal; J. Piwowarski, Three Pillars of Security Culture, Kultura Bezpieczeństwa. Nauka Praktyka Refleksje, 2015, nr 19, p

23 Three pillars of security culture 23 The proposed platform is the scientific category known as security culture, with her three pillars: individual, social, and material, connected with such scholars as Alfred Louis Kroeber or Marian Cieślarczyk. The development of the human being, and daily functioning of the social collectivities, formed by families, local communities, including professional groups is accompanied by a continuous erection of edifice of culture. The phenomenon of culture is the whole material and nonmaterial embedded elements of the legacy of people. In 1871 English anthropologist Edward Tylor formulated a definition of the concept of culture 1. According to Tylor, culture includes knowledge, belief, art, morals, law, customs and other capabilities acquired by man as a member of society. American anthropologist of culture Alfred Louis Kroeber ( ) presented the concept of culture, which is the inspiration for the idea of the pillars of security culture. In his concept presented in The Nature of Culture (1952), the three components of culture are material reality, social culture, and ethical culture with related values 2. English philosopher and sociologist, Roger Vernon Scruton, as an apologist of Western culture, highlights importantly culture is important. This statement, in globalization era, does not reverberate all around us so strongly that it does not need to be repeated after Scruton, and confirmed in the specific actions 3. To teach others, that culture is important, we must therefore first begin with ourselves. Nowadays the false interpretations of freedom are very common, depriving us of culture, that give us patterns of behavior in accordance with specific standards and rules. Interpretations exempting us from obligations or responsibilities, result in aberrations in subarea of culture known as 1 E. B. Tylor, Primitive Culture, Vol. 1, Vol. 2, John Murray, London A. L. Kroeber, The Nature of Culture, University of Chicago Press, Chicago 1952; Idem, Configurations of Culture Growth, University of California Press, Berkeley Action in sociology is a kind of human conduct, to which their operators (the authors) imply some meaning. Such recognition of action category widespread thanks to the sociology of Max Weber today is considered to be a rudimentary sociological category: Max Weber, Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, (Wirtschaft und Gesellschaft, Tübingen 1922), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2002, p. 6.

24 24 Juliusz Piwowarski security culture. There have been a threat that our culture can be devaluated, and morality will be eliminated, to the detriment of human security. The phenomenon of security culture is a part of culture in wide sense. As being clearly shaped, a cultural domain is accompanied by a man from the dawn. As many anthropologists conclude, with Malinowski in the lead, providing security lays at the root of humanizing and constituted a conditio sine qua non not only of the survival of the human species, but also the development of other sectors of human culture 4. You may discover that the phenomenon of culture and security, operate in a very similar way: 1. Both for security and for culture in parallel the importance have two simultaneously occurring parameters: space and time. 2. Physical space gives, as an example, the possibility of regions of security (or regions of threats ), and at the same time allows the culture to expand on more and more territory. 3. The time parameter provides a frame of reference in which it lasts on a given territory, culture-building process identical with the development process of human bodies, small, medium and large social groups and whole societies-nations this development determines the level of their security. 4. The development process is, by definition and common sense, the mechanism of response to any threats or even as defined in the security term can be considered an analogon of the phenomenon of security. 5. Culture is in the particular civilization not only some added value, but it is an autonomous self-defenceness potential of a given civilization active persons or entities in the fields of political, military, cultural, economic, ecological, legal, organizational, cybernetic or technical activities. 6. Culture in relation to the different active persons or entities that function under its impact, from a personal to a global scale, provides such a mechanism, which may significantly affect the attitudes and behav- 4 S. Jarmoszko, Nowe wzory kultury bezpieczeństwa a procesy deterioracji więzi społecznej, [in:] Jedność i różnorodność. Kultura vs. kultury, E. Rekłajtis, R. Wiśniewski, J. Zdanowski (red.), Aspra-JR, Warszawa 2010; B. Malinowski, Naukowa teoria kultury, [in:] Szkice z teorii kultury, Książka i Wiedza, Warszawa 1958, p. 101.

25 Three pillars of security culture 25 ior of these active persons or entities in certain situations, processes, or points-in-time events, carrying a variety of opportunities, risks and threats. 7. Culture can also be a theoretical model, having the power to explain, being applicable in security studies. The cultural turn has been popularized by American philosopher and sociologist Fredric Jameson and his collection of essays The Cultural Turn 5. Postmodernism pointed the culture, as the main element of social issues discourses. If the culture is the whole material and spiritual elements of the legacy of people, embedded and enriched in the course of history, transferred from generation to generation ( ) 6 and its components are the principia reducing the risks of social coexistence, cultural patterns, moral presumptions and behavior adequate for given social collectivity, in consequence, it affects the formation of social facts and artifacts belonging to the subarea of culture, which is the security culture. At the beginning of the 21st century the cultural turn in social sciences was prestigiously institutionalized by creation of the Center for Cultural Sociology at the University of Yale in The effects of research on security issues (security studies), belonging to the nonmaterial elements of embedded legacy of people, are an important part of a security culture, which used to be only a part of international relations. Over time, this scientific approach gained. importance and autonomy. Today, its fields, realism or idealism, thanks to constructivist breakthrough, which came in the 1980s in security studies, can be used for research both the active persons or entities, in different scales, not only 5 F. Jameson, The Cultural Turn: Selected Writings on the Postmodern , Verso Books Publ., London New York 1998; Idem, Globalization and Political Strategy, [in:] New Left Review, 4 (July August, 2000); Idem, Postmodernism and Cultural Theories. Lectures in China (Houxiandaizhuyi he Wenhualilun), Shanxi Teacher s University, Xi an 1987; Idem, Postmodernism, or, The Cultural Logic of Late Capitalism, Duke University Press, Durham 1991; see G. Steinmetz, State/Culture: State-Formation after the Cultural Turn, Ithaca, Cornell University Press, New York 1999; M. Jacobs, L. Spillman, Cultural sociology at the crossroads of the discipline, [in:] Poetics. Journal of Empirical Research on Culture, the Media and the Arts 2005, 33, p. 1 14; V. E. Bonnell, L. Hunt, Beyond the Cultural Turn, University of California Press, Berkeley Kultura [ culture ], Mała Encyklopedia PWN, Warszawa 1996, p. 445.

26 26 Juliusz Piwowarski in the whole state scientific perspective. They are applied from the scale of the active persons by the scale of the entities up to the societies-nations and their states. A brief definition of the security culture, is proposed by the author of this article, as follows: Security culture is the whole material and nonmaterial elements of embedded legacy of people, aimed at cultivating, recovering (if lost) and raising the level of safety specified active persons or entities. It can be considered in terms of individual mental and spiritual, social and physical dimensions. Developed, the so-called spectral version of the definition of a security culture, showing the importance of security consciousness for acting person or entity 7, is indicated below. It is the result of the Polish-Ukrainian cooperation, as a result of research program ( ), that took place in Cracow Research Institute for Security and Defence Skills APEIRON. The authors of the definition are Juliusz Piwowarski (CRISD APEIRON, Poland) and Vasyl Zaplatynski (National Aviation University in Kiev, Ukraine). Security culture 8 is the whole material and nonmaterial elements of embedded legacy of people in military and nonmilitary spheres that is, the widely understood autonomous defence of active persons or entities. This phenomenon is a trichotomy, that create three overlapping dimensions: mental and spiritual (individual dimension), legal and organizational (social dimension), material. Security culture is used for realization the specified aims and needs: 1. Effective control of emerging threats, obtaining the status of a satisfyingly low level of threats. 2. Recovery of security in a situation where it has been lost. 3. Optimization, for a specified active persons or entities, of the level of multiareal understood security. 4. To encourage in the social and personal consciousness about the need for self-improvement and trichotomal (mental/social/ 7 See A. Zduniak, N. Majchrzak, Świadomość emocjonalna jako dystraktor w procesach badawczych bezpieczeństwa, [in:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, vol. 3, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa J. Piwowarski, Ochrona VIP-a a czworokąt bushido. Studium japońskiej kultury bezpieczeństwa, [in:] Bezpieczeństwo osób podlegających ustawowo ochronie wobec zagrożeń XXI wieku, P. Bogdalski, J. Cymerski, K. Jałoszyński (eds.), Szczytno 2014, p. 451.

27 Three pillars of security culture 27 material) development, along with enabling the motivation and attitudes that result in individual and collaborative activities, resulting in a comprehensive development of acting persons or entities, including their autonomous defenceness. The precursor of the security and defence culture studies in Poland is Marian Cieślarczyk. It should be noted that the defence in this concept is concerned, despite schematic approaches, far beyond the military sphere. By defence Cieślarczyk means also the non-military potential. This potential enables effective tackling and preventing the occurrence of threats and to react on threats at the moment of their real occurrence. Professor Marian Cieślarczyk gives the following definition of a security culture: Security and defence culture is a kind of social matrix, the pattern of basic assumptions, values, norms, rules, symbols, and beliefs that influence the perception of the challenges, opportunities and (or) threats, and the way of feeling security and thinking about it, behaviour and activities (cooperation) of active persons or entities connected with this, in a variety of ways»articulated«and»learned«by them in the education of broad sense, including internal and external integration processes in natural adaptation and other organizational processes, as well as in the process of strengthening the widely (not just militarily) understood defence, serving the harmonious development of these active persons or entities, and the achievement by them widely understood security, for the benefit of each other, as well as the environment 9. The concept of Marian Cieślarczyk shows that security and defence culture is manifested in the following three dimensions: 1. The first dimension ideas, values, and spirituality of the human being, 2. The second dimension social impacts of the organisation and systems of law, 3. The third dimension material aspects of human existence. The above components Marian Cieślarczyk called pillars of a culture of security. They are named, respectively, mental-spiritual, organizational and legal, and material pillars. The components of these pillars interpenetrate, despite peculiarities. For example, knowledge as a component of the first pillar, is also an element of the second pillar, having the organizational-legal and technical-innovative nature. The concept of security culture allows, in many cases, the integration of multidisciplinary studies 9 M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2010, p. 210.

28 28 Juliusz Piwowarski on security and defence issues. This concept includes also the emotional and rational understanding of safety as a neutralizing agent against controlled (for the time) and legitimated aggression. Security culture, its suitably high level, allows us to avoid the temptation of an aggressive win for the higher needs, what is the need for being an impregnable. Paying attention to the definition of security culture phenomenon, we can see that this combines all aspects of social life: spirituality, social competence, materiality and their coherent, holistic implementation. It promotes security, conceived both as a value (1st pillar of security culture), as the desired state (1st, 2nd and 3rd pillar of culture) and as a process, which aim is to use the heritage of generations, repeated and evolving in three areas of the human individual, human population and the material dimension of human existence continuously thanks to the functioning of the intersubjective phenomenon, which is a cross-generation national transmission 10. Security is implemented through the defence function, also understood very broadly not only understood as a category of military considerations. Cieślarczyk writes: from my research, it appears that today, but also in the foreseeable future, thinking about defence only in terms of the military is insufficient 11. Similarly, Emma Rothschild in the article What Is Security? 12, 1995, specifies the need to redefine the category of security in the process of extending its concept. The concept of defence concerned in individual and social (collective) context is almost synonymous with the concept of a security culture. Here you can talk about the existence of a coherent, although multithreaded security culture, for the level 10 Generation the term can be through the following determinants of this social phenomenon: a) genealogical relation of parents and children it occurs for example in the Bible, or pedigree, b) para genealogical an extension of the previous definition on the whole societies, c) registered (all of the peer groups) and d) cultural; see M. Wallis, Koncepcje biologiczne w humanistyce, [in:] Fragmenty filozoficzne, seria II, Tadeusz Kotarbiński (red.), Warszawa 1959; similar differentiation of the generation term, gives M. Ossowska, Koncepcja pokolenia, [in:] Studia Socjologiczne 1963, 2, but the first of her typologies is limited to the genealogical type (parents children relation) and cultural-genealogical (teacher pupil relation). 11 M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2010, p E. Rotschild, What Is Security?, Daedalus, Vol. 124, No. 3, Summer 1995, p

29 Three pillars of security culture 29 of which, of the utmost importance are, inter alia, education and teaching, identity and social constraints, and challenges associated with conscious effort, which is aimed at self-improvement of man, and on this basis the improvement created of social organizations, for example, in the spirit of the community, as it suggests the American sociologist, communitarianist, Amitai Etzioni 13. According to Etzioni the man does not exist as long as there is no socially; what he is, depends on his social being, and his use of this social being is irrevocably linked to who is. It has the ability to control his inner being, while the main path for self-control leads to connect with other, similar active persons, in social activities 14. American and English universities securitology is equated with the concept of security culture 15, as Leszek Korzeniowski observes. The use of the security culture category is recorded among a large number of researchers of transdisciplinary and very capacious issue, which is a modern security science. For example, Nick Pidgeon is among these authors 16. The issue of suitability of scientific term security culture for research carried out by securitologists, according to Korzeniowski, is confirmed through the Zohar 17. In the United States, Dove Zohar popularized his own concept and corresponding category an equivalent to the concept of security which is security climate. A research team from Illinois State University, led by Hui Zhanga studied the concerned issues of one hundred seven articles in which security culture or security climate phrases were contained. Effect of comparative analysis was a prove for both concepts equity, with only one reservation, that the term security climate includes 13 A. Etzioni, Spirit Of Community: The Reinvention American Society, Touchstone, New York A. Etzioni, Aktywne społeczeństwo, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2012, p L. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych, EAS, Kraków 2008, p N. Pidgeon, Safety culture and risk management in organizations, The Journal of Cross Cultural Psychology Cardiff University 1991, No 22, p ; J. S. Carroll, Safety culture as an ongoing process: Culture surveys as opportunities for enquiry and change, Work & Stress 1998, No 12, p ; M. D. Cooper, Towards a model of safety culture, Safety Science 2000, No 36, p D. Zohar, Safety climate in industrial organizations: Theoretical and applied implications, Journal of Applied Psychology, No 65, p

30 30 Juliusz Piwowarski more psychological aspects than security culture 18. However, so as not to leave any further doubts, must be added that both concepts in terms of subject and research methods of securitology, as the security science concludes finally Korzeniowski 19. You could say that modern social sciences put culture on a pedestal. As Ulf Hannerz 20 states culture is everywhere, while Mahmood Mamdani 21 adds that culture is a matter of life and death. In addition, with the culture is to be reckoned with, as recalls Samuel Huntington 22. As previously noted, culture as a whole of the material and spiritual achievements of humankind gathered, adhered and enriched in the course of its history. It affects decisively, but often it happens unnoticed, the research by a man this kind of social facts and artifacts, that belong to a specific, divided into fixed pillars, through which societies (Nations) can address certain types of threats, political and military, to a threat to national identity. These pillars and their potentials, being a preserved heritage of society, settle national security culture. In opinion of many security scientists, this very important social phenomenon, studied in all scales of human threats-ranging, from personal scale through national, international to a global scale is always somehow rooted in the phenomenon of cultural trichotomy 23. References: 1. Bonnell V. E., Hunt L., Beyond the Cultural Turn, University of California Press, Berkeley H. Zhang, D. A. Wiegmann, T. L. von Thaden, Safety Culture: a concept in chaos?, Urbana Champaign: University of Illinois, Reports&PapersPDFs/humfac02/zhawiegvonshamithf02.pdf, accessed L. Korzeniowski, Securitologia, op. cit., p U. Hanerz, Cultural Complexity: Studies in the Social Organization of Meaning, Columbia University Press, New York 1992; Idem, Cosmopolitans and Locals in World Culture, Columbia University Press, New York M. Mamdani, Beyond Rights Talk and Culture Talk: Comparative Essays on the Politics and Rights and Culture, Palgrave Macmillan, New York S. Huntington, The Clash of Civilizations, Simon and Schuster, New York, See i.e. L. W. Zacher, Jednostkowe i społeczne konteksty i wyzwania dla bezpieczeństwa, [in:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, vol. 3, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2012.

31 Three pillars of security culture Carroll J. S., Safety culture as an ongoing process: Culture surveys as opportunities for enquiry and change, Work & Stress 1998, No Cieślarczyk M., Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce Cooper M. D., Towards a model of safety culture, Safety Science 2000, No Etzioni A., Aktywne społeczeństwo, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków Etzioni A., Spirit Of Community: The Reinvention American Society, Touchstone, New York Hanerz U., Cosmopolitans and Locals in World Culture, Columbia University Press, New York Hanerz U., Cultural Complexity: Studies in the Social Organization of Meaning, Columbia University Press, New York Huntington S., The Clash of Civilizations, Simon and Schuster, New York, Jacobs M., Spillman L., Cultural sociology at the crossroads of the discipline, Poetics. Journal of Empirical Research on Culture, the Media and the Arts 2005, Jameson F., Globalization and Political Strategy, New Left Review, 4 (July August, 2000). 12. Jameson F., Postmodernism and Cultural Theories. Lectures in China (Houxiandaizhuyi he Wenhualilun), Shanxi Teacher s University, Xi an Jameson F., Postmodernism, or, The Cultural Logic of Late Capitalism, Duke University Press, Durham Jameson F., The Cultural Turn: Selected Writings on the Postmodern , Verso Books Publ., London New York Jarmoszko S., Nowe wzory kultury bezpieczeństwa a procesy deterioracji więzi społecznej, [in:] Jedność i różnorodność. Kultura vs. kultury, E. Rekłajtis, R. Wiśniewski, J. Zdanowski (red.), Aspra-JR, Warszawa Korzeniowski L., Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych, EAS, Kraków Kroeber A. L., Configurations of Culture Growth, University of California Press, Berkeley 1944.

32 32 Juliusz Piwowarski 18. Kroeber A. L., The Nature of Culture, University of Chicago Press, Chicago Mała Encyklopedia PWN, Warszawa Malinowski B., Naukowa teoria kultury, [in:] Szkice z teorii kultury, Książka i Wiedza, Warszawa Mamdani M., Beyond Rights Talk and Culture Talk: Comparative Essays on the Politics and Rights and Culture, Palgrave Macmillan, New York Ossowska M., Koncepcja pokolenia, Studia Socjologiczne 1963, Pidgeon N., Safety culture and risk management in organizations, The Journal of Cross Cultural Psychology Cardiff University 1991, No Piwowarski J., Ochrona VIP-a a czworokąt bushido. Studium japońskiej kultury bezpieczeństwa, [w:] Bezpieczeństwo osób podlegających ustawowo ochronie wobec zagrożeń XXI wieku, P. Bogdalski, J. Cymerski, K. Jałoszyński (red.), Szczytno Rotschild E., What Is Security?, Daedalus, Vol. 124, No. 3, Summer 1995, p Steinmetz G., State/Culture: State-Formation after the Cultural Turn, Ithaca, Cornell University Press, New York Tylor E. B., Primitive Culture, Vol. 1, Vol. 2, John Murray, London Wallis M., Koncepcje biologiczne w humanistyce, [in:] Fragmenty filozoficzne, seria II, Tadeusz Kotarbiński (red.), Warszawa Weber M., Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, (Wirtschaft und Gesellschaft, Tübingen 1922), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa Zacher L. W., Jednostkowe i społeczne konteksty i wyzwania dla bezpieczeństwa, [in:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, vol. 3, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa Zduniak A., Majchrzak N., Świadomość emocjonalna jako dystraktor w procesach badawczych bezpieczeństwa, [in:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, vol. 3, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa Zhang H., Wiegmann D. A., von Thaden T. L., Safety Culture: a concept in chaos?, Urbana Champaign: University of Illinois, humanfactors.uiuc.edu/reports&paperspdfs/humfac02/zhawieg vonshamithf02.pdf, accessed Zohar D., Safety climate in industrial organizations: Theoretical and applied implications, Journal of Applied Psychology, No 65.

33 Kultura Bezpieczeństwa Nauka Praktyka Refleksje Nr 24, 2016 (33 45) Три колонны культуры безопасности Юлиуш Пивоварски Высшее учебное заведение публичной и индивидуальной безопасности «Апейрон» в Кракове Аннотация Статья представляет пропозицию интердисциплинарной научной платформы как основы для наук о безопасности. В ней заключены не только милитарные, но в основном немилитарные аспекты безопасности. Акцент поставлен на культуре безопасности, главную научную ось научного журнала «Культура безопасности», вместе с концепцией трёх колонн культуры безопасности: ментально-духовной, организационно-правовой, материальной. Ключевые слова: 1 1 культура безопасности, науки о безопасности, колонны, интердисциплинарность. Эта статья это программное предложение, которое является пропозицией совместного конструирования интердисциплинарной * Статья впервые была опубликована в 19 «Kultura Bezpieczeństwa. Nauka Praktyka Refleksje» и публикуется повторно в качестве манифеста научного стержня журнала; J. Piwowarski, Three Pillars of Security Culture, «Kultura Bezpieczeństwa. Nauka Praktyka Refleksje», 2015, no 19, p

34 34 Юлиуш Пивоварски научной платформы. Речь идёт о таком виде договорённости, которая позволяет на получение определённого единства, общего соотношения представляемых результатов исследований безопасности, в трансдисциплинарной пропозиции редактируемого мной переодического издания «Kultura Bezpieczeństwa» («Культура безопасности»), сформированного согласно девизу e pluribus unum. Предлагаемой платформой должна быть научная категория, определяемая как культура безопасности, вместе с её тремя колоннами: индивидуальной, социальной и материальной, обращающимися к научным идеям таких фигур как А. Л. Крёбер или М. Цеслярчик. Развитию человека а также ежедневному функционированию создаваемых ним общественных коллективов семей, местной общественности, в том числе профессиональных групп неустанно сопутствует воздвижение здания культуры. Феномен культуры это совокупность материальных и нематериальных элементов, составляющих закреплённые достижения человека. Уже в 1871 году английский антрополог Э. Тайлор сформулировал определение понятия культура 1. Согласно Тайлору культура охватывает знания, верования, искусство, мораль, право, обычаи, и другие способности, приобретённые человеком как членом общества. Американский антрополог культуры А. Л. Крёбер ( ) представил концепцию культуры, являющуюся инспирацией для идеи трёх колонн культуры безопасности. Тремя составляющими культуры по идее Крёбера являются материальная реальность, Общественная культура и этическая культура а также связанная с ней система ценностей, чему Крёбер дал выражение в работе под названием The Nature of Culture (1952) 2. Английский философ и социолог Р. В. Скратон является апологетом культуры Запада и торжественно подчёркивает «культура важна». 1 E. B. Tylor, Primitive Culture, Vol. 1, Vol. 2, John Murray, London A. L. Kroeber, The Nature of Culture, University of Chicago Press, Chicago 1952; Idem, Configurations of Culture Growth, University of California Press, Berkeley 1944.

35 Три колонны культуры безопасности 35 Однако это утверждение во времена глобализации совсем не звучит вокруг нас настолько громко, чтобы не надо было вслед за Скратоном всё громче его повторять и подтверждать в конкретных действиях 3. Желая с поднятой головой утверждать по отношению к другим, что «культура важна», следует в таком случае начать с себя. В наше время очень часто появляются фальшивые трактовки свободы, лишающие нас культуры, образцы которой отражаются на поведении согласно с нормами и правилами. Трактовки, освобождающие нас от обязанностей или моральной ответственности, создают аберрацию в субсфере культуры, определяемой как культура безопасности. Появилась опасность, что наша культура может быть обесценена, а мораль устранена, в ущерб безопасности человека. Феномен культуры безопасности является частью широко понимаемой культуры. «Как выразительно обозначенная сфера культуры сопутствует человеку с самого начала. Как замечают многие антропологи, во главе с Б. Малиновским, обеспечение безопасности лежало у подножья гуманизации и являлось conditio sine qua non не только выживания человеческого вида, но и развития других слоёв человеческой культуры» 4. Можно открыть, что общественные явления культура и безопасность функционируют очень похожим образом: 1. В равной мере для безопасности, как и для культуры параллельно имеют значение два одновременно выступающие параметры: пространство и время. 3 Действие в социологии это такой вид человеческого поведения, с которым субъекты, являющиеся их авторами, связывают определённое значение (суть). Такая трактовка категории действие распространилось благодаря социологии М. Вебера сегодня признаётся как элементарное социологическое понятие: «Действие означает человеческое поведение (внешнее либо внутреннее действие, отказ от него) если и насколько действующий [субъект] или множество действующих, связывает с ним определённый субъективный смысл», определяет М. Вебер в работе Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, (Wirtschaft und Gesellschaft, Tübingen 1922), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2002, с S. Jarmoszko, Nowe wzory kultury bezpieczeństwa a procesy deterioracji więzi społecznej, [в:] Jedność i różnorodność. Kultura vs. kultury, E. Rekłajtis, R. Wiśniewski, J. Zdanowski (ред.), Aspra-JR, Warszawa 2010; B. Malinowski, Naukowa teoria kultury, [в:] Szkice z teorii kultury, Książka i Wiedza, Warszawa 1958, с. 101.

36 36 Юлиуш Пивоварски 2. Физическое пространство даёт, к примеру, возможность появления «регионов безопасности» (или «регионов угроз») и одновременно позволяет, чтобы достижения культуры могли расширяться, охватывая всё большую территорию. 3. В свою очередь параметр времени является системой координат, в которой на данной территории продолжается процесс построения культуры, тождественный процессу развития человеческих единиц, малых, средних и больших общественных групп а также целых обществ-народов это развитие определяет их уровень безопасности. 4. Процесс развития является, согласно определению и здравому смыслу, механизмом, противодействующим всем угрозам и даже, согласно дефиниции безопасности, может быть признанным аналогом феномена безопасности. 5. Культура в данной цивилизации есть не только определённой «добавочной стоимостью», но она является автономным потенциалом самоборонности принадлежащих к этой цивилизации субъектов в военном, политическом, культурном, экономическом, экологическом пространстве, или наконец в таких сферах деятельности как правовая и организационная, техногенная или кибернетическая. 6. Культура по отношению к разным субъектам, функционирующим в сфере её действия, начиная с персонального масштаба и до глобального масштаба, является таким механизмом, который может значительно влиять на позицию и поведение этих субъектов в определённых ситуациях, процессах или «временнопунктовых» происшествиях, несущих за собой различные вызовы, шансы, риски и угрозы. 7. Культура может являться также теоретической моделью, имеющей экспланационную силу, имеющую применение в науках о безопасности. The cultural turn (культурный поворот) сделала общедоступным работа The Cultural Turn, являющаяся сборником эссе американского философа и социолога Ф. Джеймсона 5. Постмодернизм указал на культуру 5 F. Jameson, The Cultural Turn: Selected Writings on the Postmodern , Verso Books Publ., London New York 1998; Idem: Globalization and Political Strategy, [в:] New Left Review, 4 (July August, 2000); Idem: Postmodernism and Cultural The-

37 Три колонны культуры безопасности 37 как на первоплановый элемент дискурсов, касающихся общественных проблем. Если культура это «совокупность материальных и духовных достижений человечества, собираемая, закрепляемая и обогащаемая на протяжении её существования, передаваемая от поколения к поколению ( )» 6, а её составляющими являются ограничивающие угрозы правила общественного сожительства, культурные образцы и моральные принципы свойственного для данного общественного коллектива поведения, то в результате она влияет на появление общественных фактов и артефактов, принадлежащих к той сфере культуры, которой является культура безопасности. В начале XXI века произошла также авторитетная и престижная институционализация культурного поворота в общественных науках, ибо в Йельском университете в 2001 г. создано Центр социологии культуры. Результаты исследовательской деятельности, касающейся проблематики наук о безопасности (security studies), принадлежащие к нематериальным ресурсам закреплённых достижений человека, являются важным фрагментом культуры безопасности, который в своё время был только субдисциплиной international relations. Со временем это направление научных исследований обретало всё большее значение и автономию. Сегодня его течения, реализм или идеализм, благодаря конструктивистскому перелому, который наступил в 80-х годах в науках о безопасности, можно применять для исследований каждого диапазона субъектов безопасности, не только в государственно-центричной исследовательской перспективе. Они используются уже начиная с диапазона индивидуальных субъектов безопасности, через диапазон групповых субъектов и по общества-народы и их государства. Краткое определение понятия культура безопасности, предлагаемое автором данной статьи, сформулировано следующим образом: Культура безопасности это совокупность материальных и нематериальных элементов закреплённых достижений человека, служащих культивированию, восстановлению (в случае утраты) ories. Lectures in China (Houxiandaizhuyi he Wenhualilun), Shanxi Teacher s University, Xi an 1987; Idem: Postmodernism, or, The Cultural Logic of Late Capitalism, Duke University Press, Durham 1991; Ср. G. Steinmetz, State/Culture: State-Formation after the Cultural Turn, Ithaca, Cornell University Press, New York 1999; M. Jacobs, L. Spillman, Cultural sociology at the crossroads of the discipline, [в:] Poetics. Journal of Empirical Research on Culture, the Media and the Arts 2005, 33, с. 1 14; V. E. Bonnell, L. Hunt, Beyond the Cultural Turn, University of California Press, Berkeley Статья Kultura, Mała Encyklopedia PWN, Warszawa 1996, с. 445.

38 38 Юлиуш Пивоварски и поднесению уровня безопасности определённых субъектов. Можно её рассматривать в индивидуальном измерении ментально-духовном, общественном измерении а также физическом (материальном) измерении. Расширенная, так называемая спектральная, версия определения культуры безопасности, показывающая важность, которую для проблематики предмета имеет сознание субъекта безопасности 7, приведена ниже. Она является результатом польско-украинского сотрудничества, обмена научных взглядов ( гг.), который имел место в Cracow Research Institute for Security and Defence Skills APEIRON. Авторы этого определения это Юлиуш Пивоварски (CRISD APEIRON, Польша) и Василий Заплатинский (Национальный авиационный университет в Киеве, Украина). Культура безопасности 8 это совокупность закреплённых материальных и нематериальных достижений человека, служащих ему в милитарном и немилитарном отношении то есть, широко понимаемой автономной обороноспособности определённых индивидуальных и групповых субъектов. Этот феномен является трихотомией, которую создают три взаимопроникающие измерения: ментально-духовное измерение (индивидуальное измерение); организационно-правовое измерение (общественное измерение); материальное измерение. Культура безопасности служит человеку для реализации следующих целей и потребностей: 1. Эффективный контроль над появляющимися угрозами, ведущий к обретению состояния с удовлетворительно низким уровнем угроз. 2. Восстановление безопасности в ситуации, когда она была утрачена. 3. Оптимизация, для определённого субъекта, уровня многосекторно понимаемой безопасности. 4. Стимулирование в общественном и индивидуальном масштабе сознания человека убеждений о необходимости и трихотомного (ментальное, общественное, материальное) разви- 7 См. A. Zduniak, N,. Majchrzak, Świadomość emocjonalna jako dystraktor w procesach badawczych bezpieczeństwa, [в:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, т. 3, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa J. Piwowarski, Ochrona VIP-a a czworokąt bushido. Studium japońskiej kultury bezpieczeństwa, [в:] Bezpieczeństwo osób podlegających ustawowo ochronie wobec zagrożeń XXI wieku, P. Bogdalski, J. Cymerski, K. Jałoszyński (ред.), Szczytno 2014, с. 451.

39 Три колонны культуры безопасности 39 тия одновременно с активизированием мотивации и позиций, в результате которых появляются индивидуальные и групповые действия, вызывающие всестороннее развитие индивидуальных и групповых субъектов безопасности, в том числе их автономной обороноспособности. Инициатором исследований Культуры безопасности и обороноспособности в Польше является Марьан Цеслярчик. Следует при этом отметить, что обороноспособность в этой концепции является понятием значительно выходящим за схематическое ассоциирование его исключительно с милитарной сферой. Обороноспособность у Цеслярчика это также потенциал с немилитарным значением. Этот потенциал даёт возможность эффективно противодействовать и предотвращать появление угроз а также противодействовать угрозам с момента их реального появления. Определение культуры безопасности авторства профессора Цеслярчика звучит следующим образом: Культуры безопасности и обороноспособности являются видом общественной матрицы, это «образец основных предположений, ценностей, норм, правил, символов и убеждений, влияющих на способ восприятия вызовов, шансов и (или) угроз, а также способ поведения и действий (взаимодействия) субъектов [безопасности], по-разному этими субъектами «выученных» и артикулированных в процессах широко понимаемого образования, в том числе также в натуральных процессах внутренней интеграции и внешней адаптации и в других организационных процессах, а также в процессе укрепления широко (не только в милитарном отношении) понимаемой обороноспособности, служащих в меру гармоничному развитию этих субъектов и достижению ними безопасности в самом широком понимании, с пользой для себя и окружения» 9. Концепция М. Цеслярчика показывает, что культура безопасности и обороноспособности проявляется в следующих трёх измерениях: 1. Первое измерение на него складываются определённые идеи, ценности и духовность человека. 2. Второе измерение обращается к воздействию общественных организаций и систем права. 3. Третье измерение оно объемлет материальные аспекты человеческого существования. 9 M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2010, с. 210.

40 40 Юлиуш Пивоварски Вышеупомянутые составляющие М. Цеслярчик называет «колоннами культуры безопасности». Этот исследователь по очереди определяет их как ментально-духовная колонна, организационно-правовая колонна и материальная колонна. Составляющие этих колонн помимо своей специфики взаимопроникаются. Например знания, выступающие как составляющая первой колонны, являются в значительной степени также элементом второй колонны, носящей организационно-правовой и инновационно-технический характер. Концепция культуры безопасности делает возможным во многих случаях повторное объединение в одно целое результатов многодисциплинарных исследований, касающихся сложной проблематики безопасности и обороноспособности. Эта концепция заключает в себе также эмоциональный и рациональный заряд, нейтрализующий понимание безопасности как способности к генерированию против создавшимся угрозам контролированной (до времени) обоснованной «агрессии». Культура безопасности, её соответственно высокий уровень позволяет нам избежать искушения агрессивного «выигрыша» в пользу высшей потребности, которой является потребность «бытия непобеждённым». Обращая внимание на определение феномена культуры безопасности, мы видим, что она указывает на то, что описываемое явление соединяет в себе проявления всех аспектов общественной жизни: духовность, общественные компетенции, материальность и их общую, холистическую реализацию. Она способствует безопасности, понимаемой в равной степени как ценность (I колонна культуры безопасности), как желаемое состояние (I, II и III колонна культуры безопасности), а также как процесс, целью которого является использование наследия поколений, воспроизводимого и постоянно заново эволюционирующего в трёх сферах, касающихся человеческой единицы, общественного коллектива и материального измерения человеческого существования непрерывно благодаря функционированию интерсубъективного явления, которое является национальной передачей между поколениями 10. Безопасность 10 Поколение это понятие можно рассматривать по соображениям следующих детерминант этого общественного явления: а) гениалогическое наследование детей по их

41 Три колонны культуры безопасности 41 реализуется через функцию обороноспособности, также понимаемой очень широко не только понимаемой как категория милитарных рассуждений. Как пишет М. Цеслярчик: «из моих исследований вытекает, что сегодня, но и в будущем, которое можно предвидеть, мышление об обороноспособности только в милитарных категориях является недостаточным» 11. Похожим образом Э. Ротшильд в статье «Что такое безопасность?» с 1995 года 12 акцентирует на потребности редефиниции категории безопасность в процессе расширения её концепции. Понятие обороноспособности как потенциал, рассматриваемый в индивидуальном и общественном (коллективном) измерении, почти тождественно с понятием культуры безопасности. Здесь можно говорить о существовании общей, хотя многогранной культуры безопасности, для уровня которой огромное значение имеют между прочим воспитание и обучение, индивидуальность и общественные связи а также принятие вызовов, связанных с сознательными усилиями, имеющими целью самосовершенствование человека и на этой основе совершенствование создаваемых ним общественных организаций, например, в коллективном духе, так как это предлагает американский социолог, последователь коммунитаризма, А. Этзиони 13. Согласно А. Этзиони «человек не существует, пока он не существует общественно; то, чем он есть, зависит от его общественного бытия, а его польза от этого общественного бытия неотвратимым образом связана с тем, кем он становится. Он имеет способность контролирования своего внутреннего бытия, а главный путь к самоконтролю ведёт к его объединению родителям оно выступает, например, в записях Библии или гениалогических деревьях, б) парагениалогическое распространение предыдущей трактовки на целые общества, в) «метрикальная» трактовка (это все группы одновременно) и г) культурная трактовка; ср. M. Wallis, Koncepcje biologiczne w humanistyce, [в:] Fragmenty filozoficzne, seria II, Tadeusz Kotarbiński (ред.), Warszawa 1959; похожее различение в определении понятия поколение принимает M. Ossowska, Koncepcja pokolenia, [в:] Studia Socjologiczne 1963, 2, однако её первая типология ограничивается к родово-гениалогическому (отношения родители-дети) и культурно-гениалогическому (отношения учитель-ученик) видам. 11 M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2010, c E. Rotschild, What Is Security?, Daedalus, Vol. 124, No. 3, Summer 1995, с A. Etzioni, Spirit Of Community: The Reinvention American Society, Touchstone, New York 1994.

42 42 Юлиуш Пивоварски с другими, похожими на него [индивидуальными субъектами безопасности], в общественных действиях» 14. «В американских и английских университетах соответствующее секьритологии содержание имеет понятие культура безопасности» 15, как отмечает Л. Коженёвски. Использование категории культура безопасности отмечается у большого количества исследователей трансдисциплинарной и очень ёмкой проблематики, исследуемой современными науками о безопасности. К примеру, к таким авторам принадлежит Н. Пиджен 16. Вопрос научной пригодности термина культура безопасности для исследований, проводимых секьюритологами, как подаёт Л. Коженёвски, подтверждается «благодаря Зохару» 17. В Соединённых Штатах Д. Зохар ввёл в литературу предмета собственное понятие и соответствующую ему категорию эквивалент понятия безопасность речь идёт о климате безопасности. Группа учёных из университета штата Иллинойс, руководимая Х. Зхангом, проанализировала существенный охват ста семи статей, содержащих формулировки или культура безопасности, или климат безопасности. Результатом сравнительного анализа было то, что группа показала эквивалентность понятийных диапазонов обоих обговариваемых терминов, обуславливая результаты только небольшой оговоркой. Эту оговорку сведено к утверждению, что термин климат безопасности «в большей мере охватывает психологический аспект, нежели это имеет место 14 A. Etzioni, Aktywne społeczeństwo, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2012, с L. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych, EAS, Kraków 2008, с N. Pidgeon, Safety culture and risk management in organizations. (польск. Kultura bezpieczeństwa i zarządzania ryzykiem w organizacjach), The Journal of Cross Cultural Psychology Cardiff University: 1991, No 22, с ; Carroll, J. S., Safety culture as an ongoing process: Culture surveys as opportunities for enquiry and change. (польск. Kultura bezpieczeństwa jako ciągły proces), Work & Stress 1998, No 12, с ; Cooper, M. D., Towards a model of safety culture. (польск. W kierunku modelu kultury bezpieczeństwa), Safety Science 2000, No 36, с D. Zohar: Safety climate in industrial organizations: Theoretical and applied implications. (польск. Klimat bezpieczeństwa w organizacji przemysłowej: teoria i konsekwencje zastosowania), Journal of Applied Psychology, No 65, с

43 Три колонны культуры безопасности 43 в случае культуры безопасности» 18. Однако, чтобы не оставлять сомнений, «следует добавить, что оба понятия в сфере предмета и методики исследования вписываются в секьюритологию как науку о безопасности» окончательно резюмирует Л. Коженёвски 19. Можно сказать, что современные общественные науки поставили культуру на пьедестале. Как свидетельствует У. Ханнерц 20, «культура есть повсюду», в свою очередь М. Мамдани 21 добавляет, что «культура является вопросом жизни и смерти». Вдобавок, с культурой «следует считаться», о чём припоминает С. Хангтингтон 22. Как отмечалось раньше, культура это совокупность материальных и духовных достижений человечества, собираемая, закрепляемая и обогащаемая на протяжении её существования. Она решительно влияет хотя это часто происходит незаметно на исследуемые человеком такого рода факты и артефакты, которые, поделённые на установленные колонны, определяют способы противодействия народов угрозам, от угроз политических и милитарных по угрозы для национального самосознания. Эти колонны и их потенциалы, являющиеся закреплёнными достижениями общества, вместе создают национальную культуру безопасности. С точки зрения многих исследователей безопасности проблематика этого общественно важного феномена, исследуемая во всех диапазонах противодействия угрозам для человека, начиная с персонального масштаба и через национальный, международный и заканчивая глобальным, всегда определённым образом укоренена в трихотомном явлении культуры H. Zhang, D.A Wiegmann, von T.L. Thaden, Safety Culture: a concept in chaos? (польс. Kultura bezpieczeństwa: koncepcja w chaosie?), Urbana Champaign: University of Illinois, zhawiegvonshamithf02.pdf, Прочт L. Korzeniowski, Securitologia, op.cit. с U. Hanerz, Cultural Complexity: Studies in the Social Organization of Meaning, Columbia University Press, New York 1992; Idem: Cosmopolitans and Locals in World Culture, Columbia University Press, New York M. Mamdani, Beyond Rights Talk and Culture Talk: Comparative Essays on the Politics and Rights and Culture, Palgrave Macmillan, New York S. Huntington, The Clash of Civilizations, Simon and Schuster, New York, Ср. напр. L.W. Zacher, Jednostkowe i społeczne konteksty i wyzwania dla bezpieczeństwa, [в:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, т. 3, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2012.

44 44 Юлиуш Пивоварски Список литературы: 1. Bonnell V. E., Hunt L., Beyond the Cultural Turn, University of California Press, Berkeley Carroll J. S., Safety culture as an ongoing process: Culture surveys as opportunities for enquiry and change, Work & Stress 1998, No Cieślarczyk M., Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce Cooper M. D., Towards a model of safety culture, Safety Science 2000, No Etzioni A., Aktywne społeczeństwo, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków Etzioni A., Spirit Of Community: The Reinvention American Society, Touchstone, New York Hanerz U., Cosmopolitans and Locals in World Culture, Columbia University Press, New York Hanerz U., Cultural Complexity: Studies in the Social Organization of Meaning, Columbia University Press, New York Huntington S., The Clash of Civilizations, Simon and Schuster, New York, Jacobs M., Spillman L., Cultural sociology at the crossroads of the discipline, Poetics. Journal of Empirical Research on Culture, the Media and the Arts 2005, Jameson F., Globalization and Political Strategy, New Left Review, 4 (July August, 2000). 12. Jameson F., Postmodernism and Cultural Theories. Lectures in China (Houxiandaizhuyi he Wenhualilun), Shanxi Teacher s University, Xi an Jameson F., Postmodernism, or, The Cultural Logic of Late Capitalism, Duke University Press, Durham Jameson F., The Cultural Turn: Selected Writings on the Postmodern , Verso Books Publ., London New York Jarmoszko S., Nowe wzory kultury bezpieczeństwa a procesy deterioracji więzi społecznej, [in:] Jedność i różnorodność. Kultura vs. kultury, E. Rekłajtis, R. Wiśniewski, J. Zdanowski (red.), Aspra-JR, Warszawa Korzeniowski L., Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych, EAS, Kraków Kroeber A. L., Configurations of Culture Growth, University of California Press, Berkeley 1944.

45 Три колонны культуры безопасности Kroeber A. L., The Nature of Culture, University of Chicago Press, Chicago Mała Encyklopedia PWN, Warszawa Malinowski B., Naukowa teoria kultury, [in:] Szkice z teorii kultury, Książka i Wiedza, Warszawa Mamdani M., Beyond Rights Talk and Culture Talk: Comparative Essays on the Politics and Rights and Culture, Palgrave Macmillan, New York Ossowska M., Koncepcja pokolenia, Studia Socjologiczne 1963, Pidgeon N., Safety culture and risk management in organizations, The Journal of Cross Cultural Psychology Cardiff University 1991, No Piwowarski J., Ochrona VIP-a a czworokąt bushido. Studium japońskiej kultury bezpieczeństwa, [в:] Bezpieczeństwo osób podlegających ustawowo ochronie wobec zagrożeń XXI wieku, P. Bogdalski, J. Cymerski, K. Jałoszyński (ред.), Szczytno Rotschild E., What Is Security?, Daedalus, Vol. 124, No. 3, Summer 1995, с Steinmetz G., State/Culture: State-Formation after the Cultural Turn, Ithaca, Cornell University Press, New York Tylor E. B., Primitive Culture, Vol. 1, Vol. 2, John Murray, London Wallis M., Koncepcje biologiczne w humanistyce, [in:] Fragmenty filozoficzne, seria II, Tadeusz Kotarbiński (red.), Warszawa Weber M., Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, (Wirtschaft und Gesellschaft, Tübingen 1922), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa Zacher L. W., Jednostkowe i społeczne konteksty i wyzwania dla bezpieczeństwa, [in:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, vol. 3, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa Zduniak A., Majchrzak N., Świadomość emocjonalna jako dystraktor w procesach badawczych bezpieczeństwa, [in:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, vol. 3, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa Zhang H., Wiegmann D. A., von Thaden T. L., Safety Culture: a concept in chaos?, Urbana Champaign: University of Illinois, humanfactors.uiuc.edu/reports&paperspdfs/humfac02/zhawiegvon shamithf02.pdf, accessed Zohar D., Safety climate in industrial organizations: Theoretical and applied implications, Journal of Applied Psychology, No 65.

46 Kultura Bezpieczeństwa Nauka Praktyka Refleksje Nr 24, 2016 (46 73) Zasady właściwego i bezpiecznego prowadzenia treningu wysokogórskiego jako elementu kształtującego zdolności kondycyjne sportowców Rules of proper and safe conducting altitude training as part of the shaping athletes stamina abilities Tadeusz Ambroży Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie Tomasz Wieczorek PZN Dariusz Mucha Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie Abstract The aim of study is to present rules of training in mountain conditions relating to the planning of training programs. The review of literature allows us to understand the course of physiological changes during acclimatization in mountains and it also helps us to distinguish human responses in acute phase from responses during subsequent processes of adaptation. The benefits of preparation which are results of training in the mountains

47 Zasady właściwego i bezpiecznego prowadzenia treningu 47 are as follows: increased transport of oxygen to the muscles, improvement of the blood functions associated with the transport of oxygen, increased aerobic capacity, which affects the growth of buffering ability of muscles and blood. Keywords: altitude training, strength, stamina abilities Abstrakt Celem niniejszej pracy jest przedstawienie zasad dotyczących treningu w warunkach wysokogórskich odnoszące się do planowania programów treningowych. Przegląd literatury pozwala zrozumieć przebieg fizjologicznych zmian zachodzących w czasie górskiej aklimatyzacji, odróżnić reakcje człowieka w fazie ostrej od reakcji w czasie późniejszych okresów adaptacji. Osiągane korzyści przygotowania będące następstwem treningu w górach są następujące: zwiększony transport tlenu do mięśni, udoskonalenie funkcji krwi związanej z transportem tlenu, zwiększenie wydolności tlenowej, wpływającej na wzrost buforowej zdolności mięśni i krwi. Słowa kluczowe: trening wysokogórski, wytrzymałość, zdolności kondycyjne Wstęp Globalizacja sportu, oprócz wymiaru promocyjnego, kulturowego oraz koniunkturalnego niesie za sobą konieczność częstych i szybkich zmian środowiska geograficznego, w którym przychodzi rywalizować sportowcom podczas imprez najwyższej rangi. Zmiany stref czasowych, wysokości nad poziomem morza (naturalna hipoksja), stref klimatycznych (temperatura, wilgotność powietrza) powodują, że teoretycy i praktycy sportu zmuszeni są do poszukiwań w zakresie dobrego przygotowania sportowców do występów w każdych warunkach. Arbitralnie należy stwierdzić, iż jest to wymóg obecnych czasów. Naukowcy i trenerzy, korzystając z doświadczeń opartych na wiedzy wcześniejszych pokoleń stale udoskonalają technologię treningu, pomimo że proces ten jest wyjątkowo złożony i trudny z powodu ograniczonych możliwości predyspozycji i zdolności adaptacyjnych sportowców. Współczesna struktura treningu, w tym obciążenia treningowe i startowe

48 48 Tadeusz Ambroży, Tomasz Wieczorek, Dariusz Mucha w różnych dyscyplinach sportu, osiągnęły już swoje najwyższe wielkości i znajdują się na granicy możliwości adaptacyjnych organizmu. Przyczyną tego stanu rzeczy jest stale rosnąca i zaostrzająca się rywalizacja. Wybitni teoretycy i praktycy sportu zalecają dużą ostrożność przy tworzeniu programów treningowych, gdyż następstwa popełnionych błędów mogą mieć groźne w skutkach konsekwencje dla organizmu sportowców, zaczynając od obniżenia efektywności treningu oraz osiąganych wyników sportowych, do patologicznych zmian w ustroju zawodników włącznie. Zachowanie organizmu sportowca w terenach położonych wysoko nad poziomem morza, stało się inspiracją licznych przemyśleń w środowisku sportowym. Na przestrzeni ostatnich trzydziestu lat trening w warunkach wysokogórskich był przedmiotem zainteresowania naukowców i trenerów 1. Dokonując przeglądu literatury można dostrzec, że trening wysokościowy rozpatrywany jest jako efektywny i aprobowany instrument wyjątkowo silnie wspierający poziom przygotowania zawodników, natomiast naukowcy zajmujący się fizjologią sportu wskazali na minimalną przewagę tego sposobu szkolenia nad poprawnie prowadzonym treningiem w warunkach nizinnych 2. Z praktycznego punktu widzenia pozytywne doświadczenia trenerów i wysokokwalifikowanych zawodników dały mocne argumenty świadczące o korzyści treningu w warunkach wysokogórskich. Fakt ten spowodował, że wielu sportowców włącza w całoroczny plan treningowy, zarówno latem jak i zimą trening wysokościowy w warunkach zwiększonej hipoksji w celu uzyskania przewagi konkurencyjnej, przynoszącej sukces na zawodach najwyższej rangi. Obserwując aktualne wyniki sportowe na poziomie olimpijskim można zauważyć, że różnice w osiąganych rezultatach wynoszą około 0,5% 3. Toteż trening w warunkach wysokogórskich włącza 1 U. Fuchs, M. Reiss Hohentraining. Das Erfolkozept der Ausdauersportarten. Munster Philippka, 1990; N. Terrados, E. Jansson, C. Sylven et al. Is hypoxia a stimulus for synthesis of oxidative enzymes and myoglobin? Jurnal of Applited Physiology, s ; V. Issurin, V. Shkliar, L. Kaufman. Concept of the modern training in medium height mountains: ergogenic effect and methodical principles of training. Sport Science. Vilnius, 4 (26), s. 4 18; R. Wilber. Application of altitude/hypoxic training by elite athlets. Medicine & Science in Sports & Exercise, 39 (9) s W.D. McArdle, F. Katch, V. Katch. Exercise physiology. Philadelphia/London: Lea& Febiger, 1991; J. Wilmore, D. Costll. Training for sport and activit. Phisiological basis of the conditioning process. Champaing Il. Human Kinetics, R. Wilber. Application of altitude/hypoxic training by elite athlets. Medicine & Science in Sports & Exercise, 39 (9) s

49 Zasady właściwego i bezpiecznego prowadzenia treningu 49 się w plan treningowy wielu zawodników w dyscyplinach indywidualnych jak również w zespołowych grach sportowych 4. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie podstawowych zasad dotyczących treningu w warunkach wysokogórskich, odnoszące się do planowania programów treningowych dla zawodników różnych dyscyplin, uwzględniając specyfikę i wymagania współczesnego sportu. Rozpoczęcie badań naukowych z zakresu treningu wysokogórskiego było ściśle związane z międzynarodowymi imprezami sportowymi, odbywającymi się w warunkach średniej wysokości, jak np.: Igrzyska Panamerykańskie w 1955 roku w Meksyku (2300 m n.p.m.), zimowe Igrzyska Olimpijskie w Squaw Valley (2000 m. n.p.m.) w 1960 roku, a w szczególności letnie Igrzyska Olimpijskie w Meksyku w 1968 roku. Początkowo badania i pilotażowe projekty koncentrowały się na opracowaniu racjonalnych programów treningowych w warunkach średniej wysokości, dla zawodników mających startować na zawodach przeprowadzanych wysoko nad poziomem morza. Po zgromadzeniu odpowiedniej wiedzy udoskonalono metody treningowe, a także pojawiły się programy systematycznych treningów na średniej wysokości, mające na celu osiągnięcie lepszego sportowego rezultatu na wysokości poziomu morza. Trening prowadzony w warunkach wysokogórskich od dawna inspirował przede wszystkim przedstawicieli nauki. Z praktycznego punktu widzenia, pozytywne doświadczenia znanych trenerów, wysokiej klasy sportowców, korzystających z treningu wysokogórskiego dają silne argumenty za jego stosowaniem. Obecnie, jest on często wliczany w proces treningu przygotowawczego znanych sportowców, szczególnie w dyscyplinach wytrzymałościowych oraz wytrzymałościowo-siłowych. 1. Wysokogórskie warunki treningowe jako czynnik determinujący wytrzymałość Analiza warunków panujących wysoko nad poziomem morza wskazuje, że na rozwój wytrzymałości w tych warunkach mają istotny wpływ dwa podstawowe czynniki: aerodynamika i fizjologia. Gęstość powietrza maleje wraz ze wzrostem wysokości, przykładowo: na wysokości 2200 metrów (wysokość Meksyku) jest w przybliżeniu 4 H.K. Rusko, A. Lappavuori, P. Makela et al. Living high, training low: A new approach to altitude training at sea level I athletes. Med.Sci. Spotrs. Exerc, 27 (5) s. 6; R. Wilber. Altitude traning and athletic performance. Human Kinetics, Champaing, IL, 2004.

50 50 Tadeusz Ambroży, Tomasz Wieczorek, Dariusz Mucha o 20% mniejsza niż na poziomie morza. Spadek gęstości powietrza i odpowiadające temu zmniejszenie się aerodynamicznego oporu pozwala osiągać lepsze wyniki szczególnie w konkurencjach szybkościowych. Rezultaty sprinterów odnotowane podczas Igrzysk Olimpijskich w Meksyku potwierdziły tę tezę. Zwycięzcy sprintów masowo poprawili rekordowe rezultaty, a w skoku w dal rekord świata został poprawiony przez Boba Beamona aż o 55cm!. W odróżnieniu od korzystnego czynnika aerodynamicznego, wpływ wysokości na fizjologiczne procesy jest negatywny, przede wszystkim z powodu obniżenia parcjalnego ciśnienia tlenu w powietrzu. Obniżona zawartość tlenu w istotny sposób obniża zdolności aerobowe sportowców, zaraz po przybyciu w góry. Objaśnić ten fakt można tym, że niższa zawartość tlenu w atmosferze zmniejsza nasycenie nim krwi, a co za tym idzie pogarsza jego transport do tkanek mięśniowych. W trakcie wykonywania długotrwałych ćwiczeń na wysokości, gdzie dostawa tlenu do organizmu ma duże znaczenie, sportowcy osiągają gorsze wyniki, czego przykładem były rezultaty osiągane przez sportowców w niektórych dyscyplinach podczas Igrzysk Olimpijskich w Meksyku. W takiej sytuacji czynnik adaptacji w warunkach wysokogórskich jest nadzwyczaj istotny dla sportowców występujących w biegach na średnich oraz długich dystansach i innych konkurencjach wytrzymałościowych. Mieszkańcy terenów wysokogórskich (szczególnie tam urodzeni), mają dużą przewagę w cyklu dostarczania i wykorzystania tlenu nad przybyszami z nizin. Należy zaznaczyć, że na IO w Meksyku złote i srebrne medale w biegach na 5000, m, maratonie i w biegu z przeszkodami na 3000 m zdobyli mieszkańcy krajów mogących trenować warunkach wysokogórskich: Etiopii, Kenii i Tunezji. Jeszcze przed IO w Meksyku było oczywiste, że współzawodnictwo w wielu dyscyplinach, oprócz szybkościowych wymaga uprzedniego treningu wysokogórskiego. Po tych igrzyskach zwrócono uwagę na wykorzystanie treningu w warunkach wysokogórskich w przygotowaniu sportowców do występów na poziomie morza. 2. Podstawy adaptacji do warunków wysokogórskich Reakcje sportowców na przebywanie w górach powodowane są obniżonym ciśnieniem atmosferycznym, mniejszą zawartością tlenu w powietrzu oraz innymi czynnikami, takimi jak: większe nasłonecznienie i promieniowanie ultrafioletowe, jonizacja powietrza, skrajnie niskie i wysoka tem-

51 Zasady właściwego i bezpiecznego prowadzenia treningu 51 peratura, wilgotność. Tradycyjnie, czas przebywania i długość treningu w górach łączy się z wykorzystaniem hipoksji, jednakże należy pamiętać, że czynniki ekologiczne wpływają na reakcje sportowców, głównie wtedy gdy występują równocześnie. Efekt przebywania w warunkach wysokogórskich można osiągnąć na wysokościach od 1600 do 2600 m. n.p.m. Mając na uwadze wyjątkowo złożony problem ostrej trwającej od kilku godzin do kilku dni, reakcji sportowców na początkowe przebywanie w warunkach wysokogórskich oraz długotrwałej reakcji trwającej od dwóch do pięciu tygodni często jeszcze dłużej, przedstawiono sposoby adaptacji organizmu do zastanych warunków otoczenia (tab. 1). Tab. 1. Reakcje na pobyt i trening w warunkach wysokogórskich 5 Funkcja fizjologiczna Wentylacja płuc (MV) Częstotliwość skurczów serca (HR) Pojemność minutowa serca (Q) Objętość wyrzutowa serca (SV) Reakcja krótkotrwała Wzrost wentylacji płuc na skutek mniejszej zawartości tlenu Wzrost częstotliwość skurczów serca w spoczynku i w czasie ćwiczeń; obniżenie znaczenia maksymalnej częstości skurczów serca Zmniejszenie pojemności minutowej serca w spoczynku i w czasie szczególnie intensywnego wysiłku Obniżenie objętości wyrzutowej serca w spoczynku i w czasie szczególnie intensywnego wysiłku Reakcja długotrwała Wentylacja płuc pozostaje zwiększona Powrót częstotliwości skurczów serca w spoczynku i w czasie ćwiczeń do poziomu zaobserwowanego przy rozpoczęciu treningu wysokogórskiego; maksymalna częstość skurczów serca zmniejsza się Powrót pojemności minutowej serca w spoczynku i w czasie wysiłku do poziomu zaobserwowanego w czasie rozpoczęcia treningu wysokogórskiego Powrót objętości wyrzutowej serca w spoczynku i w czasie wysiłku do poziomu zaobserwowanego w czasie rozpoczęcia treningu wysokogórskiego 5 W.D. McArdle, F. Katch, V. Katch. Exercise physiology. Philadelphia/London: Lea& Febiger, 1991; G.A. Brooks, T.D. Fahey, T.P. White Exercise physiology. Human bioenergetics and its applications. Mayfield Publisher. London. 2004; R. Wilber. Current trends in altitude training. Sports Medicine 31 (4) s

52 52 Tadeusz Ambroży, Tomasz Wieczorek, Dariusz Mucha Zakwaszenie krwi Poziom zdolności aerobowych Wydolność tlenowa Reakcja hormonalna Reakcja hematologiczna Mięśnie szkieletowe Gospodarka wodno-elektrolitowa System immunologiczny Zwiększona akumulacja kwasu mlekowego po wysiłku i po maksymalnie intensywnym wysiłku Redukcja maksymalnego zużycia tlenu do 1 procenta na każde 100 metrów zwiększania wysokości Hipoksja przyśpiesza procesy glikolityczne i glikogenolityczne Podwyższony poziom sekrecji katecholamin; wyrzut EPO, która stymuluje produkcję erytrocytów i hemoglobiny Objętość plazmy i ogólna objętość krwi zmniejsza się zaraz po wznoszeniu się na wysokość. Tendencja do odwodnienia na skutek wzmożonej, zintensyfikowanej funkcji oddychania i utraty płynów z moczem zachwiana termoregulacja organizmu Zwiększone ryzyko infekcji górnych dróg oddechowych Zmniejszona ilość kwasu mlekowego po wysiłku i po maksymalnie intensywnym wysiłku w porównaniu z poziomem z początku treningu wysokościowego Wzrost aktywności oksydacyjnej enzymów mitochondrialnych; powrót maksymalnego zużycia tlenu prawie do poziomu zaobserwowanego w czasie rozpoczęcia treningu wysokogórskiego Podwyższenie buforowych możliwości mięśni podnosi wydolność tlenową Podwyższony poziom kortyzolu, który wskazuje na stresową reakcję i oddziałuje na katabolizm tkanki mięśniowej Wzrost ogólnej objętość krwi, ilości erytrocytów i masy hemoglobiny Wzrost gęstości kapilar mięśniowych; możliwe zmniejszenie masy mięśniowej na skutek katabolicznego działania kortyzolu oraz obniżenie syntezy białek Zużycie płynów może sięgać czterech pięciu litrów na dzień Zwiększony poziom hormonów stresu (katecholamin, kortyzolu) osłabiają funkcję odpornościową organizmu Zmiany fizjologiczne spowodowane przebywaniem i treningiem w warunkach wysokogórskich są znaczne. Wdychanie powietrza z niską zawartością tlenu wywołuje podrażnienie chemoreceptorów i wzrost wentylacji

53 Zasady właściwego i bezpiecznego prowadzenia treningu 53 płuc. Dzięki wzmożonej wentylacji do organizmu dostarczana jest taka sama ilość tlenu jak na poziomie morza zarówno w spoczynku jak i w czasie wysiłku. Objętość osocza krwi zmniejsza się zaraz po przybyciu w wysokie tereny; w ciągu tygodnia lub dłużej wraca ona do poziomu z początku treningu wysokogórskiego lub je przekracza. Częstotliwość skurczów serca w spoczynku i w czasie wykonywania umiarkowanych obciążeń treningowych zwiększa się proporcjonalnie do zmniejszania ciśnienia parcjalnego tlenu we krwi tętniczej. Dodatkową przyczyną zwiększania się częstotliwości skurczów serca może być także wzmożony transport katecholamin do krwi (głównie adrenaliny), który występuje szczególności w pierwszym okresie pobytu w górach. Pojemność minutowa serca w spoczynku i w trakcie wykonywania umiarkowanych obciążeń treningowych zmniejsza się istotnie w przeciągu pierwszych dwóch dni. W przeciągu kilku kolejnych dni wraca ona do poziomu z początkowego okresu pobytu i treningu wysokogórskiego. Tak więc w ciągu kilku dni pierwszych dni częstość skurczów serca zwiększa się wyraźnie, a wyrzut serca obniża zarówno w spoczynku jak i w trakcie wykonywania różnych obciążeń treningowych 6. Jedną z ważnych następstw hipoksji jest zmniejszenie ukrwienia nerek, co stymuluje syntezę erytropoetyny (EPO) hormonu, wpływającego na produkcję erytrocytów i hemoglobiny. Zwiększona koncentracja EPO powoduje syntezę dodatkowych erytrocytów i hemoglobiny. Proces ten trwa około 5 7 dni. Z tym wyraźnym wzrostem zdolności krwi do transportu tlenu łączy się wzrost aerobowych zdolności sportowców. Zmiany te uświadamiają znaczenie zmniejszania maksymalnego poboru tlenu w czasie ostrej reakcji zachodzącej z powodu przebywania na wysokości i jego postępujące zwiększanie w procesie aklimatyzacji. W ciągu pierwszych dni hipoksja przyśpiesza reakcje glikolityczne i rozbicie glikogenu. W tym czasie poziom progu aerobowego istotnie się zmniejsza, zmniejsza się również odpowiednia intensywność pracy na poziomie przemian progu aerobowego. Zmienia się także reakcja metaboliczna przy wykonywaniu zwykłych czynności ruchowych zaobserwowano nagły wzrost zakwaszenia krwi. W trakcie dalszej aklimatyzacji zwiększa się pojemność buforowa mięśni, która zapobiega nadmiernej acidozie (spadek ph) w czasie wykonywania treningów z dużym obciążeniem. Treningi wysokościowe z dużym obciążeniem, trwające dłużej niż tydzień, prowa- 6 R. Wilber. Application of altitude/hypoxic training by elite athlets. Medicine & Science in Sports & Exercise, 39 (9) s

54 54 Tadeusz Ambroży, Tomasz Wieczorek, Dariusz Mucha dzą do zwiększonej sekrecji kortyzolu, stymulującej kataboliczne reakcje, mogące prowadzić do zmniejszenia masy tkanki mięśniowej 7. Kolejnym skutkiem podwyższonego poziomu kortyzolu jest osłabienie systemu odpornościowego i pojawienie się ryzyka powstania infekcji górnych dróg oddechowych. Zaraz po przybyciu w góry wzmożony proces oddychania i utrata płynów może prowadzić do odwodnienia organizmu, dlatego w należy znacznie zwiększyć ilość spożywanych płynów do 4 5 litrów na dobę. Na przestrzeni kilkudziesięciu lat korzyści treningu wysokościowego wiązano przede wszystkim z zmianami hematologicznymi, czyli z lepszą dostawą tlenu do mięśni. Zmiany te jednak są przejściowe i szybko po powrocie na poziom morza w ciągu kilku dni erytrocyty i hemoglobina wracają do poziomów odpowiednich do zaobserwowanych na początku treningu wysokościowego. Drugą korzyścią jest podwyższenie zdolności do wysiłku udoskonalenie aerobowych możliwości w skutek zwiększenia buforowej pojemności mięśni i krwi, kolejną udoskonalenie wewnątrzkomórkowych adaptacji mięśni, w tym zwiększenie liczby mitochondriów w komórkach 8. Ten czynnik był jednak mniej badany i rzadziej uwzględniany w publikacjach naukowych. Ogólnie uznano, że trening w warunkach wysokogórskich prowadzi do zwiększenia możliwości transportu tlenu do mięśni 9. Korzystne zmiany zachodzą także w mikrostrukturze tkanki mięśniowej 10. Prezentacja krótko i długotrwałych rekcji organizmu sportowca w czasie przebywania i treningu w górach ujawnia duże trudności, związane z planowaniem przygotowaniem i prowadzeniem treningu, podczas gdy wymierne korzyści treningu wysokościowego pozostają jeszcze trudne do oszacowania. Zatem wielce uzasadnione wydaje się być postawienie 7 V. Issurin, V. Shkliar, L. Kaufman. Concept of the modern training in medium height mountains: ergogenic effect and methodical principles of training. Sport Science. Vilnius, 4 (26), s M. Vogt, H. Hoppeler Is hypoxia training good for muscles and exercise performance? Progress in Cardiovascular Diseases. 2010; 52.s M.C. Mizuno, T. Juel, E. Bro-Rasmussen et al. Limb skeletal muscle adaptations I athlets after training at altitude. Jurnal of Applited Physiology, s N. Terrados, E. Jansson, C. Sylven et al. Is hypoxia a stimulus for synthesis of oxidative enzymes and myoglobin? Jurnal of Applited Physiology, s ; M. Vogt, H. Hoppeler Is hypoxia training good for muscles and exercise performance? Progress in Cardiovascular Diseases. 2010; 52.s

55 Zasady właściwego i bezpiecznego prowadzenia treningu 55 pytania: Jakie korzyści daje trening w warunkach wysokogórskich? Chociaż odpowiedź na to pytanie wydaje się być oczywista dla dużej części trenerów, jest ona bardzo problematyczna dla fizjologów 11. Tym niemniej, ilość sportowców trenujących w górach, a także ilość ośrodków treningowych położonych wysoko w górach stale się zwiększa. Wielu sportowców, przedstawicieli różnych dyscyplin sportowych, jak np. Alexander Popov, Michael Phelps (pływanie), Lance Armstrong (kolarstwo) w swoich programach treningowych systematycznie korzysta z przygotowania w warunkach wysokościowych. Były też przypadki, że niektórzy sportowcy np. w grach zespołowych rezygnowali z przygotowania w warunkach wysokościowych. Trenerzy rozwiązali ten problem, dzieląc sportowców na mających wysoki i niski poziom pozytywnej reakcji na warunki wysokościowe, wykluczając tych ostatnich z programu treningu w górach. Takie praktyczne podejście wydaje się być w pełni zgodne z badaniami naukowymi, potwierdzającymi to, że sportowców źle znoszących trening w warunkach górskich można rozpoznać po ich hematologicznej reakcji, jak również po tempie polepszania sportowego poziomu 12. Dodatkowe argumenty przemawiające za tą koncepcją można znaleźć w badaniach genetycznych człowieka. Na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci naukowcy przeprowadzili wiele badań genetycznych, aby określić, różnice pomiędzy sportowcami wysokiej klasy i nie uprawiającymi sportu w częstości występowania genotypów. Wykazano, że 14 chromosom człowieka zawiera indukowany hipoksją gen Hiv1a, który reguluje syntezę i sekrecję EPO, moduluje transport glukozy, aktywność enzymów glikolitycznych oraz immunologiczną i metaboliczną odpowiedź organizmu w czasie przebywania i treningu w górach 13. U sportowców z genetycznym podłożem do korzystnej reakcji na hipoksję daje 11 W.D. McArdle, F. Katch, V. Katch. Exercise physiology. Philadelphia/London: Lea& Febiger, 1991; J. Wilmore, D. Costll. Training for sport and activit. Phisiological basis of the conditioning process. Champaing Il. Human Kinetics, R F. Chapman, J.Stray-Gundersen, B.D. Levine. Individual variation in response to altitude training. Jurnal of Applited Physiology 85 (4). 1998, s S. Witovski, J. Chen, R.L. Sray-Gundersen, et al. Genetics markers for eritropojetic responses to altitude. Med. Sci. Sports. Exerc, 34 (Suppl. 5): s. 246; R. Wilber. Application of altitude/hypoxic training by elite athlets. Medicine & Science in Sports & Exercise, 39 (9) s ; M. Vogt, H. Hoppeler Is hypoxia training good for muscles and exercise performance? Progress in Cardiovascular Diseases. 2010; 52.s

56 56 Tadeusz Ambroży, Tomasz Wieczorek, Dariusz Mucha się zaobserwować o wiele wyższą koncentrację EPO 14. Sportowcy ci prezentowali również dużo korzystniejsze zmiany w systemie krwionośnym, wywołane treningiem w warunkach wysokogórskich. Należy zaznaczyć, że badania efektywności kształtowania zdolności kondycyjnych w warunkach wysokogórskich dały bardzo różne rezultaty. Wyniki niektórych badaczy nie wykazały pozytywnych zmian w obszarze fizjologicznych wskaźników (hematologicznych, pojemność tlenowa krwi) ani polepszenia sportowego wyniku. Te sprzeczności, można częściowo wyjaśnić koncepcją dzielenia sportowców na wykazujących wysoki i niski poziom pozytywnej reakcji na przygotowanie kondycyjne w warunkach wysokościowych. Z tego punktu widzenia, interesującym, jest analiza rezultatów otrzymanych w grupie składającej się tylko z sportowców z wysoką, pozytywną reakcją. Przytoczone powyżej przykłady potwierdzają, że sportowcy o wysokiej, pozytywnej reakcji na trening w warunkach wysokogórskich, osiągają założone korzyści przygotowania kondycyjnego. Na podstawie przeglądu literatury można wskazać wpływ treningu wysokogórskiego na zdolności kondycyjne (tab. 2). Tab. 2. Rola treningu wysokogórskiego na kształtowanie zdolności kondycyjnych wykorzystywanych w zwodach sportowych na poziomie morza 15 Korzyści Uwagi Zwiększony transport tlenu do mięśni Dużo niższa zawartość tlenu w powietrzu atmosferycznym wpływa na syntezę hormonu erytropoetyny (EPO), który stymuluje produkcję dodatkowych czerwonych krwinek i hemoglobiny, zapewnia lepszą dostawę tlenu do mięśni; ogólna objętość krwi również się powiększa. 14 S. Witovski, J. Chen, R.L. Sray-Gundersen, et al. Genetics markers for eritropojetic responses to altitude. Med. Sci. Sports. Exerc, 34 (Suppl. 5): s B. Ekbolm, B. Berglund Effect of erythropoietin administration on maximal aerobic power. Scand. Journ. Med. Sci. Sports, 1; s.88 93; N. Terrados, E. Jansson, C. Sylven et al. Is hypoxia a stimulus for synthesis of oxidative enzymes and myoglobin? Jurnal of Applited Physiology, s ; M.C. Mizuno, T. Juel, E. Bro-Rasmussen et al. Limb skeletal muscle adaptations I athlets after training at altitude. Jurnal of Applited Physiology, s ; J.C. Gore. Hematological and non-hematological effects of altitude training. Materiały z USOC Itrenational Altitude Training Symposium Hipoksja w teorii i praktyce. Modele treningu wysokościowego Colorado Springs,

57 Zasady właściwego i bezpiecznego prowadzenia treningu 57 Zwiększona utylizacja tlenu w komórkach mięśniowych Zwiększona pojemność tlenowa na skutek zwiększenia się buforowych możliwości mięśni i krwi Trening wysokościowy zwiększa koncentrację mioglobiny, zwiększona kwasica metaboliczna oraz ilość mitochondriów; wzrasta kapilaryzacja tkanki mięśniowej. Trening wysokościowy zwiększa zdolności krwi i mięśni do wiązania nadmiaru jonów wodorowych i zapobiega acidozie; w rezultacie aerobowe możliwości sportowców wzrastają. Ocena zalet treningu w warunkach wysokogórskich wymaga także krytycznych uwag. Niestety, wskaźniki zwiększonej ilości erytrocytów i wzrostu masy hemoglobiny obniżają się po powrocie na poziom morza 16, a postępująca normalizacja objętości krwi trwa od dwóch do czterech tygodni. Można przypuścić, że krew niektórych sportowców skuteczniej transportuje tlen przez długi okres czasu, niż krew innych, u których te korzyści zanikają szybciej. Te potencjalne korzyści, można prawdopodobnie wytłumaczyć lepszymi wewnątrzkomórkowymi mechanizmami adaptacji tkanki mięśniowej, co uzyskuje się dzięki treningowi wysokościowemu. Zwiększona pojemność aerobowa na poziomie morza to realna korzyść treningu w górach; pomaga zrozumieć, dlaczego w ciągu ostatnich trzech dziesięcioleci duża liczba wysokiej klasy sprinterów (biegacze na 400 m, itd.) korzystała z przygotowania w warunkach wysokogórskich. 3. Założenia i zasady treningu w warunkach wysokogórskich Fizjologiczna reakcja na trening w górach zasadniczo różni się od tej na poziomie morza, dlatego programy dotyczące treningu wysokościowego powinny zawierać istotne różnice. Powinny one nie przekraczać granicy biologicznej adaptacji, z drugiej strony powinny one zapewniać osiągnięcie zaplanowanego sportowego efektu. Dlatego niezbędne jest stosowanie odpowiednich ogólnych i metodologicznych zasad oraz właściwych zaleceń, opracowanych na podstawie obserwacji trenerów i empirycznych wyników badań zgromadzonych na przestrzeni ostatnich lat. 16 J. Wilmore, D. Costll. Training for sport and activit. Phisiological basis of the conditioning process. Champaing Il. Human Kinetics, 1993.

58 58 Tadeusz Ambroży, Tomasz Wieczorek, Dariusz Mucha Z analizy literatury dotyczącej periodyzacji treningu w warunkach wysokogórskich można dostrzec założenia, które mają pierwszorzędne znaczenie w sprecyzowaniu ogólnego celu. Wybitni praktycy jaki i naukowcy proponują wybrać jeden z trzech wariantów: trening wysokościowy przeznaczony do przygotowania sportowców do zawodów przeprowadzanych w warunkach górskich, efekty treningu wysokościowego wykorzystywane we współzawodnictwie na poziomie morza, trening wysokogórski przeprowadzany dla urozmaicenia i aktywizacji procesu treningowego. Mając określony ogólny cel, szczególną uwagę należy skierować na dobór i selekcję sportowców, którzy pozytywnie reagują na trening wysokościowy. Decyzja o włączeniu sportowca w taki program powinna być podjęta z uwzględnieniem indywidualnych reakcji zawodnika, poprzedzona treningiem próbnym na wysokości i wynikami badań medycznych. W kolejnym etapie szczególnie ważne jest zaplanowanie programu treningowego, dopasowanego do faz aklimatyzacji wysokogórskiej. Na długość trwania każdej z faz wpływają warunki przebywania w górach (wysokość nad poziomem morza, klimat, pogoda itd.) i indywidualne cechy sportowców (poprzednie wyniki treningu wysokościowego, wysokość, masa ciała, masa mięśniowa oraz zdolności aerobowe). Ostatnim, najważniejszym założeniem jest planowanie programu treningowego po zakończeniu przebywania na wysokości z uwzględnieniem faz reaklimatyzacji na poziomie morza. Ta zasada, dotyczy także uczestnictwa w zawodach oraz korzystania z efektu podwyższenia zdolności do wysiłku po treningu w warunkach górskich. Pierwsza opisana wyżej zasada dotyczy strategii przygotowania, kiedy trenerzy decydują o udoskonaleniu swojej treningowej koncepcji poprzez włączenie do niej treningu wysokościowego. Według Issurina i Vrijensa istnieją przynajmniej trzy ogólne cele takiego przygotowania i każdy z nich charakterystyczny jest dla odpowiedniego, rocznego planu treningowego 17 (tab. 3). 17 V. Issurin, V. Shkliar, L. Kaufman. Concept of the modern training in medium height mountains: ergogenic effect and methodical principles of training. Sport Science. Vilnius, 4 (26), s

59 Zasady właściwego i bezpiecznego prowadzenia treningu 59 Tabela. 3. Cele i ogólna charakterystyka treningu wysokogórskiego prowadzonego w ramach rocznego cyklu przygotowań sportowców 18 Cel treningu wysokościowego Typ mezocyklu Ilość obozów treningowych w warunkach wysokościowych Całkowity czas przebywania w górach Przygotowanie do zawodów na poziomie morza Przygotowanie do zawodów na wysokości Bazowy Przejściowy Bazowy Przejściowy Przedstartowy dni dni Urozmaicenie rocznego przygotowania i jego udoskonalenie Bazowy dni Wykorzystanie treningu w warunkach wysokogórskich do podwyższenia zdolności kondycyjnych na poziomie morza, zakłada pojawienie się potencjalnych fizjologicznych korzyści, które przedstawiono w tabeli 2. Z punktu widzenia fizjologii, jak i teorii sportu ważne jest kontrolowanie reakcji sportowca, równocześnie z uprzednim przygotowaniem go do nietypowych obciążeń treningowych oraz zmieniających się warunków. Można założyć, że wykorzystanie fizjologicznych korzyści w dużym stopniu determinuje i zapowiada reakcję na proces treningowy w trakcie każdego, kolejnego uczestnictwa w treningach wysokościowych. W związku z tym systemy treningowe, wykorzystujące efekt przygotowania wysokościowego opracowane w wielu krajach, miedzy innymi w Rosji, Niemczech, USA, zakładają ścisłe przestrzeganie zasady włączenia w proces ogólnego przygotowania sportowego 2 lub 3 obozów w warunkach wysokościowych. Druga zasada odnosi się do koncepcji dzielenia sportowców na mających 18 V. Issurin, J. Vrijens Altitude training in elite sport. Flamish Journal for Sports Madicine and Sport Science, 7, (66) s

60 60 Tadeusz Ambroży, Tomasz Wieczorek, Dariusz Mucha wysoki i niski poziom pozytywnej reakcji na trening wysokogórski 19. Dokonanie takiego podziału, może być zrealizowane z wykorzystaniem obiektywnych, naukowych metod albo za pomocą właściwych dla poszczególnych dyscyplin wskaźników. Ocena wpływu treningu wysokościowego na sportowca wymaga odbycia przez niego 1 2 obozów w warunkach wysokogórskich, gdzie można określić jego indywidualną reakcję na tego typu obciążenia. Praktyka wskazuje na to, że większość wysokiej klasy sportowców, szczególnie reprezentujących sporty wytrzymałościowe, pozytywnie reaguje na trening w górach. Jednakże, z drugiej strony, u tych samych sportowców często obserwuje się zróżnicowaną i zmienną rekcję. Najbardziej wpływowym czynnikiem adaptacji jest doświadczenie zgromadzone w czasie poprzednich obozów. Sportowcy mający duże doświadczenie związane z treningiem wysokościowym szybciej i lepiej przezwyciężają trudności początkowego okresu aklimatyzacji. Taka przyśpieszona adaptacja osiągana jest dzięki fizjologicznym czynnikom oraz bardziej racjonalnym zachowaniem w czasie treningu i w okresie odnowy. W trakcie uczestnictwa w pierwszym treningowym obozie u młodych sportowców (18 21 lat) zwykle obserwuje się stosunkowo korzystną reakcję na obciążenia. Dodatkowymi zaletami w początkowej fazie adaptacji jest mniejsza masa mięśniowa i wyższa pojemność tlenowa. Te dwa czynniki zwykle decydują o reakcji sportowców 20. Tradycyjnie, przygotowanie w warunkach górskich uważa się za odpowiednie dla sportowców reprezentujących sporty wytrzymałościowe 21. W rzeczywistości jednak liczba dyscyplin sportu, w których korzysta się z tego rodzaju treningu jest dużo większa. Uważa się, że sportowcy z dyscyplin szybkościowo-siłowych również mogą wykorzystać trening wysokościowy. 19 R F. Chapman, J.Stray-Gundersen, B.D. Levine. Individual variation in response to altitude training. Jurnal of Applited Physiology 85 (4). 1998, s M. Reiss. Hauptrichtungen des Einzatzes und der Methodik des Hohentraining in den Ausdauersportarten. Lestungssport, s ; H.K. Rusko, A. Lappavuori, P. Makela et al. Living high, training low: A new approach to altitude training at sea level I athletes. Med.Sci. Spotrs. Exerc, 27 (5) s. 6; R. Wilber. Application of altitude/ hypoxic training by elite athlets. Medicine & Science in Sports & Exercise, 39 (9) s H.K. Rusko, A. Lappavuori, P. Makela et al. Living high, training low: A new approach to altitude training at sea level I athletes. Med.Sci. Spotrs. Exerc, 27 (5) s. 6; M. Reiss. Hauptrichtungen des Einzatzes und der Methodik des Hohentraining in den Ausdauersportarten. Lestungssport, s

61 Zasady właściwego i bezpiecznego prowadzenia treningu 61 Tab. 4. Proponowane obciążenia treningowe i typy mezocykli wykorzystywane w przygotowaniu kondycyjnym w warunkach wysokogórskich 22 Możliwe obciążenia treningowe Typ mezocyklu Uwagi Ogólne fizyczne przygotowanie, aerobowe obciążenia niskiej lub średniej intensywności, ćwiczenia ukierunkowane. Bazowy Przeznaczany głównie do wykorzystania na początku sezonu Ćwiczenia wokół anaerobowego progu, obciążenia na maksymalną siłę albo z aerobowo-siłową wytrzymałość, próg mleczanowy. Bazowy Przeznaczany głównie do wykorzystania w środku sezonu Ćwiczenia kształtujące wytrzymałość aerobowo-anaerobową i ćwiczenia anaerobowe, glikolityczne specyficzne dla danej dyscypliny, obciążenia kształtujące wytrzymałość anaerobowo-siłową Przejściowy Może być wykorzystany tylko po dostatecznej aklimatyzacji Przygotowanie ogólne, specyficzne dla poszczególnych dyscyplin Bazowy Planowany jako początkowa faza etapu kończącego przygotowanie Ścisłe przygotowanie przed zawodami: specyficzne dla poszczególnych dyscyplin, imitujące ćwiczenia i ćwiczenia na maksymalną szybkość razem z pełną odbudową. Przedstartowy Może być wykorzystywany przed zawodami odbywającymi się w warunkach wysokogórskich 22 V. Issurin, J. Vrijens Altitude training in elite sport. Flamish Journal for Sports Madicine and Sport Science, 7, (66) s ; V. Issurin, V. Shkliar, L. Kaufman. Concept of the modern training in medium height mountains: ergogenic effect and methodical principles of training. Sport Science. Vilnius, 4 (26), s

62 62 Tadeusz Ambroży, Tomasz Wieczorek, Dariusz Mucha 4. Planowanie programu treningowego w odniesieniu do faz aklimatyzacji w warunkach wysokogórskich Aklimatyzacja górska to bardzo złożony proces, na który wpływają: środowisko oraz czynniki fizjologiczne, metodologiczne i indywidualne. Mimo złożoności tego procesu i różnorodność indywidualnych reakcji, można wymienić trzy różne fazy takiej aklimatyzacji (tab.5). Tab. 5. Fazy aklimatyzacji górskiej i ich ogólna charakterystyka 23 Faza Ostra Przejściowa Stabilizacyjna Reakcja sportowców Zwiększenie częstości skurczów serca w spoczynku i w trakcie wykonywania ćwiczeń. Istotne obniżenie się szybkości progu anaerobowego. Zwiększona akumulacja kwasu mlekowego w czasie wykonywania ćwiczeń o umiarkowanej intensywności. Standardowa reakcja na obciążenia o niskiej i umiarkowanej intensywności. Wzrost częstotliwości skurczów serca i wzrost stężenia kwasu mlekowego w trakcie wykonywania intensywnych ćwiczeń. Wzrost wentylacji płuc. Standardowa reakcja na obciążenia o niskiej, umiarkowanej i wysokiej intensywności. Standardowe stężenie kwasu mlekowego przy wykonywaniu intensywnych ćwiczeń. Zwiększona ilość erytrocytów i większa masa hemoglobiny. Czas trwania 3 7 dni 3 5 dni dalsze przebywanie Faza ostra aklimatyzacji to okres ograniczonego wysiłku fizycznego. U niedoświadczonych sportowców ten okres może wywołać niepożądane reakcje np. w wyniku nadmiernego wysiłku, mogą nastąpić niekorzystne rekcje fizjologiczne. Takie zaburzenia mogą być związane ze zwiększoną sekrecją katecholamin i z obniżonym poziomem samokontroli. Długotrwałość tej fazy zależy głównie od indywidualnych cech każdego sportowca; zwykle jest ona krótsza u tych sportowców, którzy mają już doświadczenie treningowe zdobyte na obozach w warunkach wysokogórskich. Faza przejściowa charakteryzuje się większymi możliwościami wysiłkowymi, ale niestabilnymi oraz mniej przewidywalnymi reakcjami spor- 23 V. Issurin, J. Vrijens Altitude training in elite sport. Flamish Journal for Sports Madicine and Sport Science, 7, (66) s

63 Zasady właściwego i bezpiecznego prowadzenia treningu 63 towców. W tej fazie sportowiec może odczuwać nadmierne zmęczenie po stosunkowo niedużych obciążeniach i gorzej kontrolować technikę ruchu. Czas trwania tej fazy także zależy od indywidualnych właściwości, waha się od 6 do 12 dni, dotyczy realizacji treningu z obniżonymi obciążeniami. Należy ze szczególną ostrożnością wykonywać intensywne ćwiczenia anaerobowe, ich przedwczesne stosowanie może negatywnie wpłynąć na proces adaptacji sportowców. W fazie stabilizacji, sportowcy mogą już realizować programy treningowe z dużymi obciążeniami prawie bez ograniczeń (tab. 6). Tab. 6. Ogólne założenia sporządzania programów treningowych z uwzględnieniem faz aklimatyzacji górskiej 24 Charakterystyka treningowego procesu Faza ostra Faza przejściowa Faza stabilizacyjna Typ mikrocyklu Wprowadzający Obciążeniowy Obciążeniowy albo uderzeniowy Czas trwania mikrocyklu 3 7 dni 3 5 dni 5 7dni Ilość mikrocyklów Ogólna objętość treningu zwykła albo o 10 20% mniejsza Zwykła albo o 5 10% mniejsza zwykła Objętość treningu prowadzonego z dużą intensywnością Złożoność koordynacyjna o 40 60% mniejsza o 15 30% mniejsza zwykła niska średnia zwykła Program treningowy w fazie ostrej, czyli aklimatyzacji początkowej, różni się od treningu realizowanego na poziomie morza (tab. 6). Próby rozpoczęcia programu treningowego w górach ze standardowym obciążeniem wykorzystywanym na poziomie morza podejmowane były w róż- 24 V. Issurin, J. Vrijens Altitude training in elite sport. Flamish Journal for Sports Madicine and Sport Science, 7, (66) s

64 64 Tadeusz Ambroży, Tomasz Wieczorek, Dariusz Mucha norodnych dyscyplinach sportu. Najczęściej, rezultatem takiego treningu było obniżenie możliwości wysiłkowych zawodników. W związku z tym sportowcy wolniej przechodzili okres reaklimatyzacji i nie poprawiali swojego poziomu wytrenowania po powrocie na poziom morza. Dlatego pierwszy mikrocykl programu treningowego w warunkach wysokogórskich powinien być zrealizowany z mniejszymi obciążeniami. W czasie fazy przejściowej ogólna objętość treningowa osiąga zaplanowany poziomu, ale intensywność wykonywanych ćwiczeń jest niższa. Faza stabilizacji pozwala na dozowanie większych obciążeń treningowych, które w ostatecznym rozrachunku określają kumulacyjne efekty przygotowania wysokościowego. Taki wysoki poziom obciążeń jest utrzymywany prawie do końca pobytu w górach. Jednakże, w czasie ostatnich dwóch dni, obciążenia treningowe powinny być zmniejszone, by ułatwić sportowcom reaklimatyzację na poziomie morza. Ważnym aspektem jest długość zgrupowań treningowych w warunkach wysokogórskich. Jeśli główny cel przygotowania w górach jest ukierunkowany na uzyskanie najlepszych wyników sportowych na zawodach w warunkach wysokogórskich, to efekt treningu w warunkach wysokościowych powinien być ściśle powiązany ze wzrostem obciążeń treningowych w fazie stabilizacyjnej. Właściwym będzie przedłużenie pracy treningowej w tej fazie do trzech, czterech tygodni. W takim przypadku, czas trwania obozu treningowego wysokogórskiego może wynosić miesiąc lub dłużej. W przypadku chęci przygotowania sportowców do współzawodnictwa na poziomie morza celem treningów wysokogórskich jest osiągnięcie dostatecznego poziomu adaptacji fizjologicznej. Czas trwania takiego obozu wynosi od 20 do 25 dni 25. Na zakończenie warto wskazać najczęściej popełniane błędy w periodyzacji treningu wysokogórskiego: ignorowanie specyficznych warunków panujących w górach (lub niedostateczne branie ich pod uwagę) w czasie planowania i realizacji programu treningowego, rezygnacja z odpowiednich do możliwości sportowca obciążeń treningowych w fazie stabilizacji. 25 U. Fuchs, M. Reiss Hohentraining. Das Erfolkozept der Ausdauersportarten. Munster Philippka, 1990; V. Issurin, V. Shkliar, L. Kaufman. Concept of the modern training in medium height mountains: ergogenic effect and methodical principles of training. Sport Science. Vilnius, 4 (26), s

65 Zasady właściwego i bezpiecznego prowadzenia treningu Efekty treningu wysokogórskiego w okresie poziomu reaklimatyzacji Poziom przygotowania sportowców w górach ma najczęściej na celu osiągnięcie optymalnego wyniku sportowego w okresie reaklimatyzacji. Okres ten jest określony przez co najmniej trzy czynniki (tab.7): Pierwszy, to fizjologiczne zmiany zachodzące po powrocie z gór. Drugi związany jest z odmiennością obciążeń treningowych po zakończeniu treningu wysokościowego. Trzeci sygnalizuje o indywidualnych możliwościach sportowców. Tab. 7. Zmiany w poziomie sportowym i zdolnościach motorycznych u sportowców w okresie reaklimatyzacji po treningu wysokościowym Okres 3 10 dzień dzień dzień dzień Zmiany w poziomie sportowym i zdolnościach motorycznych Dosłownie: stan przygnębiający; uczestnictwo w zawodach jest nierekomendowane* Stały wzrost poziomu sportowego, mozliwośc osiągnięcia wysokiego wyniku sportowego** Wzrost ogólnych i specyficznych dla danej dyscypliny rekcji, pomyślne, skuteczne występowanie w zawodach*** Wzrost pozostałych wskaźników świadczących o poziomie wytrenowania sportowców; wysokie prawdopodobieństwo pomyślnego występowania na zawodach**** * U. Fuchs, M. Reiss Hohentraining. Das Erfolkozept der Ausdauersportarten. Munster Philippka, ** M. Reiss, U. Fuchs, B. Pfefferkorn et al. Hohentraining und Nachhoheneffect Untasuchungen uber ihren Einfluss auf die Dynamics des Trainngszustanden und dir sportliche Form im Mittelstreckenlauf. Theorie und Praxis Leistungssport, 9: s ; J.A. Faulkner, J. Kollias, Favour et al. Maximum aerobic capacity and running performance at altitude. Jurnal of Applited Physiology, 24; s *** U. Fuchs, M. Reiss Hohentraining. Das Erfolkozept der Ausdauersportarten. Munster Philippka, **** V. Issurin, V. Shkliar, L. Kaufman. Concept of the modern training in medium height mountains: ergogenic effect and methodical principles of training. Sport Science. Vilnius, 4 (26), s. 4 1.

66 66 Tadeusz Ambroży, Tomasz Wieczorek, Dariusz Mucha Po treningu w górach można zauważyć trzy pozytywne fazy reaklimatyzacji (tab.7). Pierwsza, w ciągu jednego, dwóch dni po powrocie na poziom morza, druga w okresie pomiędzy 12 a 28 dniem i trzecia, między 37 a 46 dniem. Pierwsza i druga faza są korzystne 26. Potwierdzenie oparto na analizie formy sportowej zawodników po zakończeniu obozów treningowych w warunkach wysokogórskich, trwających od 12 do 28 dni na wysokości od 1640 do 2500 m. Rezultaty pokazują, że korzystna dynamika formy sportowej u zawodników była głównie osiągana w czasie pierwszych dwóch dni oraz miedzy 16 a 20 dniem po powrocie na poziom morza, natomiast większość pogarszających się efektów treningu wysokogorskiego była zaobserwowana między 5 a 10 dniem reaklimatyzacji. Doniesienia naukowe więc potwierdzają występowanie dwóch, pozytywnych faz w ciągu okresu reaklimatyzacji. Trzecia faza i jej występowanie wymaga specjalnego komentarza. W literaturze istnieje mało udokumentowanych badań, które wskazywałyby na utrzymanie odpowiednio wysokiego poziomu sportowego przez zawodników przez dłuższy czas po treningu w warunkach wysokogórskich. Jedno z takich badań było przeprowadzane w czasie przygotowań narodowej drużyny Rosji w pływaniu. Zgodnie z rocznym planem przeprowadzono trzy obozy treningowe w warunkach wysokogórskich, trwających od 20 do 22dni. W czasie reaklimatyzacji po ostatnim górskim obozie (w przeciągu 52 dni) pływacy brali udział w wielu zawodach. Występowali oni w różnych konkurencjach, a ich rezultaty były przybliżone do najlepszych wyników w sezonie. Najlepsze rezultaty były osiągane między 42 a 47 dniem po powrocie z gór. W świetle przytoczonego wyżej przykładu można sądzić, że efekt zwiększenia zdolności do wysiłku po zakończeniu treningów wysokościowych może trwać trochę dłużej niż sądzono wcześniej. Brak danych o negatywnych zmianach hematologicznych, biochemicznych oraz komórkowych, wywołanych treningiem w warunkach wysokogórskich może być argumentem za trwaniem tak długiego okresu reaklimatyzacji. Korzyści osiągnięte w wyniku treningu wysokogórskiego są więc bezsporne i prowadzą do wyraźnego polepszenia wyników sportowych. 26 M. Reiss, H. Zansler. Anzatze fur Erhohung der Leistungswirsamkeit der Trainingkonception in den Ausdauersportarten. Theorie und Praxis Leistungssport. Berlin, 25 (2), s ; H.K. Rusko, H.O. Tikkanen, J.E. Poltonen. Altitude and endurance traninig. Jurnal of Sports Sciences,; s ; R. Wilber. Application of altitude/ hypoxic training by elite athlets. Medicine & Science in Sports & Exercise, 39 (9) s

67 Zasady właściwego i bezpiecznego prowadzenia treningu Planowanie treningu wysokogórskiego Można wyróżnić trzy różne warianty planowania treningu, zawierającego w swoich założeniach obóz w warunkach wysokościowych. Plany te ukierunkowane są na uzyskanie optymalnego poziomu przygotowania sportowców do rywalizacji odbywającej się na poziomie morza. Wariant A to obóz ogólnorozwojowy przeprowadzony głównie dla poprawy sprawności ogólnej. W takim przypadku okres przygotowawczy można zacząć od obozu w górach, z programem uwzględniającym wszechstronne, umiarkowanie i ukierunkowane ćwiczenia, z akcentem położonym na rozwój możliwości aerobowych oraz ogólnych zdolności siłowych. Kontynuacja przygotowania na poziomie morza poświęcona jest rozwojowi tych zdolności z wykorzystywaniem specjalistycznych dla poszczególnych dyscyplin środków treningowych. Dalszy etap treningu, może wykorzystywać pozytywną fazę reaklimatyzacji, a mezocykl przedstartowy kończy ten okres treningowy. Wariant B to obóz w warunkach wysokościowych przeprowadzony pod kątem startu w zawodach na poziomie morza w drugiej pozytywnej fazie reaklimatyzacji. Etap treningowy zaczyna się od bloku wstępnego przedgórskiego, trwającego od 1 do 2 tygodni. Jego kontynuacją jest treningowy obóz w warunkach wysokogórskich, składający się z między innymi ze spokojnej pracy aerobowej w fazie ostrej i przejściowej oraz mocno obciążającej pracy treningowej w fazie stabilizacji. Program treningowy po zakończeniu przygotowania wysokogórskiego kontynuowany jest przez specjalistyczny dla każdej dyscypliny proces treningowy w mezocyklu przedstartowym i startowym. Wariant C to obóz w warunkach wysokogórskich przeprowadzony warunkach, gdzie start w zawodach na poziomie morza następuje w trzeciej, ostatniej, pozytywnej fazie reaklimatyzacji, między 36 a 46 dniem po zakończeniu przygotowania wysokogórskiego. W takim przypadku po zakończeniu obozu w górach następuje kontynuacja treningów w warunkach poziomu morza. Sportowcy podlegają reaklimatyzacji uczestniczą w zawodach natychmiast po fazie depresyjnej między 11a14 dniem po powrocie na poziom morza, albo jeszcze wcześniej. Długość mezocyklu bazowego i okresu przejściowego powinna być optymalnie dostosowana, do udziału w głównych zawodach.

68 68 Tadeusz Ambroży, Tomasz Wieczorek, Dariusz Mucha Wariant B jest najczęściej wykorzystywany 27, natomiast wariant C jest mniej znany i mniej popularny. W pierwszej kolejności należy zoptymalizować przygotowanie poprzedzające obóz w górach, które ma na celu ułatwienie adaptacji sportowców, zapoznania ich z czekającymi ich obciążeniami wysokogórskimi, hipoksyjnymi oraz przygotowaniem do planowanych obciążeń. W tym celu wykorzystuje się dwa główne podejścia: pedagogiczne i fizjologiczne. Podejście pedagogiczne przewiduje zastosowanie bloku obciążeń aerobowych w treningu (1 2 mikrocykle) na poziomie morza, składającego się między innymi z ćwiczeń wykonywanych na poziomie progu aerobowego i anaerobowego w połączeniu z ćwiczeniami ogólnorozwojowymi. Bezpośrednio przed obozem w warunkach wysokogórskich (2,3 dni przed) poziom obciążeń powinien być zmniejszony, aby ułatwić przechodzenie fazy ostrej aklimatyzacji w ciągu pierwszych dni przebywania w warunkach górskich 28. Podejście fizjologiczne wykorzystuje specjalne metody stworzenia warunków hipoksyjnych w czasie trwania treningu na poziomie morza. Taki trening w warunkach hipoksji jest przeznaczony dla osiągnięcia stanu aklimatyzacyjnego przed pobytem w górach. W tym celu szeroko wykorzystywane są komory hipoksyjne 29 albo specjalne maski przeznaczone do wdychania powietrza z obniżonym ciśnieniem. Taki trening zajmuje zwykle od 2 do 3 tygodni i może być zakończony bezpośrednio przed albo kilka dni przed udaniem się w góry 30. Ilość zajęć treningowych wynosi do 3 do 6 w tygodniu. Zajęcia trwają od 30 do 90 minut. W praktyce wykorzystuje się różne metody treningowe, chociaż wydaje się, że najczęściej stosowanymi są ćwiczenia ciągłe i interwałowe o umiarkowanej intensywności. Po zakończeniu obozu w warunkach wysokościowych dalszy proces treningowy bazuje na opisanych wcześniej fazach reaklimatyzacji na poziomie morza i zmianach zachodzących w organizmie sportowców. 27 M. Reiss, H. Zansler. Anzatze fur Erhohung der Leistungswirsamkeit der Trainingkonception in den Ausdauersportarten. Theorie und Praxis Leistungssport. Berlin, 25 (2), s ; U. Fuchs, M. Reiss Hohentraining. Das Erfolkozept der Ausdauersportarten. Munster Philippka, M. Reiss, H. Zansler. Anzatze fur Erhohung der Leistungswirsamkeit der Trainingkonception in den Ausdauersportarten. Theorie und Praxis Leistungssport. Berlin, 25 (2), s R. Wilber. Application of altitude/hypoxic training by elite athlets. Medicine & Science in Sports & Exercise, 39 (9) s U. Fuchs, M. Reiss Hohentraining. Das Erfolkozept der Ausdauersportarten. Munster Philippka, 1990.

69 Zasady właściwego i bezpiecznego prowadzenia treningu 69 Pierwsza faza, pozytywna trwająca od 2 do 3 dni jest przeznaczana na uczestnictwo w zawodach. Mimo zwiększonej zdolności do wysiłku w tej fazie, charakteryzuje się ona dużymi zakłóceniami fizjologicznymi, spowodowanymi gwałtowną zmianą środowiska. Wielu specjalistów zaleca stosowanie w niej umiarkowanych obciążeń. Ogólne podejście do procesu treningowego prowadzonego w negatywnych fazach po przygotowaniu w górach przewiduje stosowanie ćwiczeń na poziomie progu aerobowego i anaerobowego z postępującym wzrostem obciążeń. Jest to ważne w tym okresie zarówno dla zapobiegania nadmiernej akumulacji kwasu mlekowego, jak i dla włączenia w plan treningowy specyficznych dla poszczególnych dyscyplin ćwiczeń o charakterze szybkościowym. Kompromis między tymi sprzecznymi wymaganiami można osiągnąć za pomocą serii interwałowych. Ćwiczenia zapobiegające nadmiernej laktacji o submaksymalnej sile mogą być wykonywane z naciskiem na jakość, a nie na ilość powtórzeń. Sportowcy wtedy zwykle nie napotykają istotnych przeszkód w trakcie wykonywania ćwiczeń techniczno-taktycznych. Szczególną uwagę należy położyć na akcentowanie siły zastosowanej w ćwiczeniach ciągłych o umiarkowanej intensywności. Po zakończeniu fazy negatywnej, praca o średniej i umiarkowanej intensywności jest bardziej ekonomiczna wykonywana w czasie niższego poziomu częstości skurczów serca i niższego poziomu akumulacji kwasu mlekowego. U sportowców pojawiają się specyficzne odczucia, polepsza się ich koordynacja ruchowa. Bardzo intensywne ćwiczenia specjalistyczne można stosować bez specjalnych ograniczeń. Przy takim metodycznym podejściu można zakładać, że występy z sukcesami na zawodach mogą być planowane na okres między 14 a 28 dniem. Mało jest opracowań, opisujących stan sportowców po drugiej pozytywnej fazie, następującej po przygotowaniu wysokogórskim. Jeśli program treningowy po górskim obozie przewiduje uczestnictwo w najważniejszych zawodach między 36 a 46 dniem, to poprzedzający okres poświęcony jest przygotowaniom przedstartowym. Stan wytrenowania sportowców w czasie tego okresu jest określony przede wszystkim przez bieżące obciążenia. Można założyć, że korzyści adaptacji komórkowej (na przykład wzrost mioglobiny i kapilaryzacji mięśni oraz niski poziom zakwaszania) mogą się utrzymywać w ciągu stosunkowo dłuższego czasu. W ciągu tego okresu można z sukcesem stosować trening uzupełniający w komorze hipoksyjnej. Najbardziej oczywiste korzyści z trzeciej pozytywnej fazy następującej po przygo-

70 70 Tadeusz Ambroży, Tomasz Wieczorek, Dariusz Mucha towaniu wysokościowym, wyróżniają się tym, że faza ta pozwala aktywniej wykorzystywać obciążenia związane z zawodami w ramach zakończającego etapu przygotowania do imprezy głównej 31. Podsumowanie Impulsem rozpoczynającym badanie procesu treningowego i współzawodnictwa prowadzonego w warunkach wysokościowych była potrzeba związana z rywalizacją na prestiżowych zawodach, dalszy rozwój przygotowania wysokogórskiego zorientowany był głównie na proces przygotowawczy do zawodów odbywających się na poziomie morza. Przegląd literatury pozwala zrozumieć przebieg fizjologicznych zmian zachodzących w czasie górskiej aklimatyzacji, odróżnić reakcje człowieka w fazie ostrej od reakcji w czasie późniejszych okresów adaptacji. Wiele doniesień wskazuje jednak, że przygotowanie wysokogórskie nie daje pożądanych korzyści w czasie występów na zawodach rozgrywanych na poziomie morza. Tę sprzeczność można częściowo objaśnić różnorodnością indywidualnych reakcji sportowców na trening wysokościowy (niektórzy sportowcy mogą mieć większe predyspozycje do korzystania z tej formy przygotowania). Osiągane korzyści przygotowania będące następstwem treningu w górach są następujące: zwiększony transport tlenu do mięśni, udoskonalenie funkcji krwi związanej z transportem tlenu; zwiększona utylizacja tlenu w komórkach tkanki mięśniowej pojawiająca się na skutek wyższej aktywności enzymów glikolitycznych i zwiększonej zawartości mioglobiny, zwiększenie wydolności tlenowej, wpływającej na wzrost buforowej zdolności mięśni i krwi. Proces aklimatyzacji w warunkach górskich ma trzy fazy: pierwsza, ostra aklimatyzacja najbardziej ograniczająca zdolność do wysiłku, a czas jej trwania (3 7 dni) w znacznym stopniu zależy od cech indywidualnych każdego sportowca. Druga, faza przejściowa daje więcej korzyści, ale reakcje sportowców są niestabilne i mało przewidywalne. Czas jej trwania 31 V. Issurin, J. Vrijens Altitude training in elite sport. Flamish Journal for Sports Madicine and Sport Science, 7, (66) s ; R. Wilber. Current trends in altitude training. Sports Medicine 31 (4) s ; R. Wilber. Application of altitude/ hypoxic training by elite athlets. Medicine & Science in Sports & Exercise, 39 (9) s ; G.P. Millet, B. Roels, L. Schmitt, X. Woorons, J.P. Richalet. Combining Hipoxic Methods for Peak Performance. Sport Medicine, 40 (1) s

71 Zasady właściwego i bezpiecznego prowadzenia treningu 71 także jest czynnikiem indywidualnym (od 3 do 5 dni). Trzecia faza stabilizacji pozwala sportowcom wykonywać programy treningowe z większymi obciążeniami, prawie bez ograniczeń. Na poziom przygotowania po zakończeniu obozu górskiego wpływają fazy reaklimatyzacji na poziomie morza, które określają korzystne okresy dla uczestnictwa w zawodach, szczególnie między 14 a 28 dniem i między 36 a 46 dniem. Etap ten może być odpowiednio krótszy lub dłuższy. Jeśli koncepcja treningu zakłada korzystanie z efektu podwyższenia zdolności do wysiłku po przygotowaniu górskim, to w roczny plan treningowy włączone są 2 3 etapy treningowe, przewidujące odbycie obozów warunkach górskich. Szczególną uwagę należy zwrócić na planowanie cyklu treningowego, zawierającego obóz w warunkach górskich. Zwykle pierwsza część takiego programu składa się z ćwiczeń aerobowych średniej intensywności, odpowiadających założeniom bazowego mezocyklu. Druga część może zawierać bardzo intensywne ćwiczenia aerobowo-anaerobowe. Bibliografia 1. Brooks G.A., Fahey T.D., T.P. White, Exercise physiology. Human bioenergetics and its applications. Mayfield Publisher. London Chapman R F., Stray-Gundersen J., Levine B.D., Individual variation in response to altitude training. Jurnal of Applited Physiology 85 (4). 1998, s Ekbolm B., Berglund B., Effect of erythropoietin administration on maximal aerobic power. Scand. Journ. Med. Sci. Sports, 1; s Fuchs U., Reiss M., Hohentraining. Das Erfolkozept der Ausdauersportarten. Munster Philippka, Faulkner J.A., Kollias J., Favour et al. Maximum aerobic capacity and running performance at altitude. Jurnal of Applited Physiology, 24; s Gore J.C., Hematological and non-hematological effects of altitude training. Materiały z USOC Itrenational Altitude Training Symposium Hipoksja w teorii i praktyce. Modele treningu wysokościowego Colorado Springs, Issurin V., Vrijens J., Altitude training in elite sport. Flamish Journal for Sports Madicine and Sport Science, 7, (66) s

72 72 Tadeusz Ambroży, Tomasz Wieczorek, Dariusz Mucha 8. Issurin V., Shkliar V., Kaufman L., Concept of the modern training in medium height mountains: ergogenic effect and methodical principles of training. Sport Science. Vilnius, 4 (26), s McArdle W.D., Katch F., Katch V., Exercise physiology. Philadelphia/ London: Lea& Febiger, Millet G.P., Roels B., Schmitt L., Woorons X., Richalet J.P., Combining Hipoxic Methods for Peak Performance. Sport Medicine, 40 (1) s Mizuno M.C., Juel T., Bro-Rasmussen E. et al., Limb skeletal muscle adaptations I athlets after training at altitude. Jurnal of Applited Physiology, s Reiss M., Fuchs U., Pfefferkorn B. et al., Hohentraining und Nachhoheneffect Untasuchungen uber ihren Einfluss auf die Dynamics des Trainngszustanden und dir sportliche Form im Mittelstreckenlauf. Theorie und Praxis Leistungssport, 9: s Reiss M., Zansler H., Anzatze fur Erhohung der Leistungswirsamkeit der Trainingkonception in den Ausdauersportarten. Theorie und Praxis Leistungssport. Berlin, 25 (2), s Reiss M., Hauptrichtungen des Einzatzes und der Methodik des Hohentraining in den Ausdauersportarten. Lestungssport, s Rusko H.K., Lappavuori A., Makela P. et al. Living high, training low: A new approach to altitude training at sea level I athletes. Med.Sci. Spotrs. Exerc, 27 (5) s Rusko H.K., Tikkanen H.O., Poltonen J.E., Oxygen manipulation as an ergogenic aid. Current Sports Medicine Reports 2, 2003.s Rusko H.K., Tikkanen H.O., Poltonen J.E., Altitude and endurance traninig. Jurnal of Sports Sciences,; s Terrados N., Jansson E., Sylven C. et al., Is hypoxia a stimulus for synthesis of oxidative enzymes and myoglobin? Jurnal of Applited Physiology, s Vogt M., Hoppeler H., Is hypoxia training good for muscles and exercise performance? Progress in Cardiovascular Diseases. 2010; 52.s Wilber R., Current trends in altitude training. Sports Medicine 31 (4) s Wilber R., Altitude training and athletic performance. Human Kinetics, Champaing, IL, 2004.

73 Zasady właściwego i bezpiecznego prowadzenia treningu Wilber R., Application of altitude/hypoxic training by elite athlets. Medicine & Science in Sports & Exercise, 39 (9) s Wilmore J., Costll D., Training for sport and activity. Phisiological basis of the conditioning process. Champaing Il. Human Kinetics, Witovski S., Chen J., Sray-Gundersen R.L., et al., Genetics markers for eritropojetic responses to altitude. Med. Sci. Sports. Exerc, 34 (Suppl. 5): s. 246 Tadeusz Ambroży dr hab. prof. AWF Kraków, Instytut Sportu, Wydział Wychowania Fizycznego i Sportu, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie Tomasz Wieczorek mgr, PZN Dariusz Mucha dr hab. prof. AWF Kraków, Instytut Nauk Biomedycznych, Wydział Wychowania Fizycznego i Sportu, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie

74 Kultura Bezpieczeństwa Nauka Praktyka Refleksje Nr 24, 2016 (74 91) ANALIZA PORÓWNAWCZA PRZESTĘPCZOŚCI ZORGANIZOWANEJ I MIĘDZYNARODOWEGO TERRORYZMU COMPARATIVE ANALYSIS OF ORGANIZED CRIME AND INTERNATIONAL TERRORISM Andrzej Czop, Piotr Czop Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego Apeiron w Krakowie Abstract Authors described the most important and influential major crimes organisations that are active worldwide. They ve presented their genesis, structure, set of rules and traditions.. Authors identified as well areas of activities and main treats caused by the influence of organised crimes on economy both internal and international. Authors also focused their attention on reasons for social pahtologies in organised crimes, it s dynamics and diversity. Writers have referred to the hypothesis, that they are very close ties between treats generated by organised crimes and terrorist groups. Critical analysis of literature conducted by the Authors leads to the point that there is a direct connection between groups that are committing crimes and groups perpetrating terrorist attacks. Authors analysed differences and similarities between terrorist and organised crime groups. They ve proven as well that there is in fact cooperation between those two

75 ANALIZA PORÓWNAWCZA PRZESTĘPCZOŚCI ZORGANIZOWANEJ 75 groups, pointing that sometimes they are even the same. Final conclusion of the article is that terrorist groups and organised crimes groups are transnational and leads to the point that fighting them has to be transnational as well. Fighting both of this groups cannot have any borders or limits unless it s treating human rights. Keywords: organised crime, international terrorism, mafia Abstrakt Autorzy podjęli próbę zaprezentowania najważniejszych organizacji przestępczych działających na świecie. Przedstawili ich genezę, kulturę organizacyjną, zasady działania, tradycję, główne obszary ich aktywności oraz główne zagrożenia jakie generuje ona dla ekonomiki oraz społeczeństw zarówno w państwach skąd się wywodzą jak i dla gospodarki międzynarodowej. Autorzy zwrócili uwagę na przyczyny patologii społecznej jaką jest przestępczość zorganizowana, a także na jej dużą dynamikę i różnorodność. Odnieśli się do hipotezy, że istnieją bliskie związki tego rodzaju przestępczości z największym obecnie zagrożeniem bezpieczeństwa jakim jest terroryzm. Przeprowadzona przez nich krytyczna analiza literatury zajmującej się najgroźniejszymi formami przestępczości zorganizowanej potwierdziła, że istnieje ścisły związek pomiędzy działalnością grup dokonujących przestępstw kryminalnych i tych, których celem jest dokonywanie zamachów terrorystycznych. Autorzy dokonali analizy porównawczej terroryzmu i przestępczości zorganizowanej wskazując podobieństwa i różnice. Jednocześnie podali przykłady współdziałania pomiędzy grupami reprezentującymi te dwa, tylko z pozoru odmienne zjawiska. Tak naprawdę bardzo często wzajemnie się przenikają, a niekiedy są nawet tożsame. Artykuł kończy się konkluzją, że zarówno grupy terrorystyczne jak i przestępcze mają charakter transnarodowy, a to powoduje, że ich zwalczanie także nie może mieć granic, chyba że te które wyznaczają prawa człowieka 1. Słowa kluczowe: przestępczość zorganizowana, terroryzm międzynarodowy, mafia 1 J. Piwowarski, M. Rozwadowski, Strategia bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej. Cele i zadania, Kultura Bezpieczeństwa. Nauka-Praktyka-Refleksje, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego Apeiron w Krakowie, Kraków 2015, nr 19, s

76 76 Andrzej Czop, Piotr Czop Obecnie coraz częściej wskazuje się na bliskie związki przestępczości zorganizowanej ze zjawiskiem będącym współcześnie największym cywilizacyjnym zagrożeniem terroryzmem 2. Stąd autorzy postanowili dokonać analizy najważniejszych form przestępczości zorganizowanej na świecie, pod kątem ich związków i podobieństw do międzynarodowych grup terrorystycznych. W tym celu zaprezentowali główne filary przestępczości zorganizowanej przedstawiając ich: kulturę organizacyjną, tradycję, główne obszary aktywności, najważniejsze zagrożenia jakie ich działalność generuje dla gospodarki i społeczeństw, w których one funkcjonują. Według ekspertów Organizacji Narodów Zjednoczonych przestępczość zorganizowana przenosi się z krajów takich jak Stany Zjednoczone i Włochy do innych państw zarówno tych ubogich jak i wysoko rozwiniętych. Z przeprowadzonej przez nich analizy wynika, iż przyczyną powstawania grup przestępczych w państwach rozwijających się są czynniki takie jak: korupcja, dysproporcje i nierówności społeczne i duży odsetek osób ubogich w społeczeństwie 3. Fundamentem przestępczości zorganizowanej jest też tzw. syndrom prohibicji, zgodnie z którym zorganizowane grupy przestępcze działają wszędzie tam, gdzie istnieje zapotrzebowanie na towary i usługi niedostępne na legalnym rynku obrotu handlowego (narkotyki, prostytucja, towary akcyzowe) 4. Ta koncepcja genezy zorganizowanej przestępczości została opracowana przez P. Lejinsa i dotyka ona głównie rynku amerykańskiego. Na rynku europejskim istnieje dodatkowo pojęcie tzw. czarnego rynku pojawiające się tam, gdzie zaczyna brakować jakichś dóbr, na które istnieje zapotrzebowanie społeczeństwa. A. Marek uzupełnia koncepcję syndromu prohibicyjnego 5 Lejinsa syndromem spekulacyjnym twierdząc, że to właśnie te dwie koncepcje rodzą czarny rynek i stwarzają warunki do rozwoju przestępczości zorganizowanej. Uważa on, że obydwa syndromy są ważnym czynnikiem rozwoju zorganizowanych grup przestępczych, ale nie wystarczającym. Dlatego też wyróżnia jeszcze dodatkowy, istotny 2 Zob. J. Pimlott, Encyklopedia terroryzmu, Warszawa J.W. Wójcik, Przeciwdziałanie przestępczości zorganizowanej, Warszawa 2011, s Por. J. Gołębiewski, Przestępczość zorganizowana, Warszawa 2008, 5 dostęp:

77 ANALIZA PORÓWNAWCZA PRZESTĘPCZOŚCI ZORGANIZOWANEJ 77 czynnik, którym jest syndrom maksymalizacji zysków główny cel działania zorganizowanej przestępczości. Mafia włoska Badacze zgodni są co do tego, że to właśnie Mafia jest najwyższą formą przestępczości zorganizowanej. Jest to tajna organizacja stawiająca na zysk, korupcję i siłę, niszcząca każdego, kto postanowi zdradzić jej sekrety. Jedną z włoskich mafii jest sycylijska Cosa Nostra mocno powiązana ze swoim odpowiednikiem w Stanach Zjednoczonych. Członkowie tej organizacji wywodzą się z trzech regionów Sycylii tj. Palermo, Agrigento i Katanii. Wedle danych udostępnionych przez FBI składa się ona z 1200 zaprzysiężonych członków z 76 rodzin 6. Jej działaniami kieruje Komisja Między Prowincjalna. W latach 80 doszło do wojny między poszczególnymi rodzinami zasilającymi Cosa Nostrę, a powodem narastającego konfliktu były ogromne zyski z handlu narkotykami 7. W rezultacie 18 rodzin zostało zwycięzcami tej wojny, a dziewięć pokonanych familii znalazło schronienie w krajach Ameryki Południowej i Hiszpanii. Po złotym okresie mafii, który przypadł na lata od pięćdziesiątych, aż po siedemdziesiąte, kiedy to największym biznesem tej zorganizowanej grupy przestępczej był handel narkotykami, Cosa Nostra zaczęła wyraźnie słabnąć. W 2010 roku jej szef, capo di tutti capi Salvatore Lo Piccolo, został zatrzymany wraz ze swoimi dwoma synami i ważnymi członkami sycylijskiej mafii. Dzięki posiadanym przez Salvatore dokumentom zawierającym między innymi listę biznesmenów płacących haracz mafii i liście płac osób ją ochraniających, doszło do wielu aresztowań również wysokich urzędników i polityków. Włoska prokuratura ujawniła wówczas także obowiązujący, choć zdawałoby się archaiczny kodeks mafii, zwany również jej dekalogiem, brzmi on: Nie spotykaj się w cztery oczy z członkiem innego klanu; Nie pożądaj żony przyjaciół; Nie wchodź w konszachty z glinami; Nie chodź po knajpach i klubach; Nie nadużywaj alkoholu i nie uzależniaj się od hazardu; 6 D. Potakowski, Amerykańska przestępczość zorganizowana i jej zwalczenie, Przegląd policyjny 1994, nr 3. 7 L. Palmieri, Organized crime in Italy, International Criminal Policve Review 1992, nr. 435

78 78 Andrzej Czop, Piotr Czop Musisz być na zawołanie, jeśli potrzebuje cię Cosa Nostra; Przestrzegaj kategorycznie umówionych spotkań; Szanuj żonę swoją i dbaj o rodzinę; Pytany przez bossa zawsze mów prawdę; Nie przywłaszczaj pieniędzy należących do przyjaciół i zaprzyjaźnionych klanów 8 W związku z tak restrykcyjnymi zasadami do Cosa Nostry nie może zostać przyjęty: posiadający w rodzinie członka organów ścigania, kto zdradza żonę lub ktoś, kogo zdradza żona, kto zachowuje się niegodnie i nie przestrzega wartości moralnych 9. Kodeks ten został znaleziony także przy innych zatrzymanych członkach mafii. Wynika z tego, że jest to dokument mający moc obowiązującą w sycylijskiej mafii. Nie stosowanie się do niego, może być karane śmiercią 10. Kolejną włoską mafią jest neapolitańska Kamorra. W jej skład wchodzi 30 klanów, które są podzielone na 30 grup złożonych ze 106 rodzin liczących około 5 tys. członków. Ta zorganizowana grupa przestępcza nieprzerwanie i dynamicznie rozwija się od 1979 roku. Jej wpływy sięgają aż do Ameryki Południowej, gdzie posiada ona swoja laboratoria niezbędne do produkcji kokainy 11. Głównym źródłem dochodu tej zorganizowanej grupy przestępczej jest handel narkotykami, a liderem w tej dziedzinie jest klan Di Lauro. Klan ten funkcjonuję jak korporacja, zbudowany został w oparciu o system multilevel (MLS), który opiera się przede wszystkim na bezpieczeństwie informacji. W tym właśnie celu podzielony został na różne poziomy wtajemniczenia zaczynając od tych którzy finansują biznes a skończywszy na szeregowych dealerach narkotyków. Dzięki temu typowi organizacji, Klan Di Lauro na handlu narkotykami zarabia 500 tysięcy euro miesięcznie 12. Bezpieczeństwo całego systemu Kamorry jest mocno zbliżone do struktur militarnych. Jej szefowie uważają, że Polska znajduje się w obszarze wpływów Kamorry. Jeden z nich Francesco Schiavone pseudonim Cicciariello (grubasek) został aresztowany w podkarpackim Krośnie. Kamorra inwestuje również swoje pieniądze w legalne 8 Zob. Sifakis C., Mafia-Encyklopedia, Kraków Ibidem. 10 J. W. Wójcik, Przeciwdziałanie przestępczości zorganizowanej, Warszawa 2011, s Zob., R. Saviano, Gomorra. Podróż po imperium kamorry, Warszawa Ibidem.

79 ANALIZA PORÓWNAWCZA PRZESTĘPCZOŚCI ZORGANIZOWANEJ 79 interesy. Jej inwestorzy wybudowali hiszpańskie Costa del Sol. Inwestują również swoje fundusze w hotele, restauracje, piekarnie, turystykę i przemysł tekstylny. To co odróżnią Kamorrę od innych organizacji to przede wszystkim proces rekrutacji członków. Przyjmuje ona w swoje szeregi nie tylko Włochów, ale także cudzoziemców. Jest ona również najbardziej okrutną mafią na świecie, Roberto Saviano stwierdził, iż prowadząc swą zbrodniczą działalność zabiła więcej ludzi niż: Cosa Nostra, N drangheta, mafia rosyjska, klany albańskie, ETA i IRA razem wzięte 13. N drangheta zwana również mafią kalabryjską jest kolejnym zorganizowanym ugrupowaniem przestępczym działającym we Włoszech. Etymologia nazwy N drangheta pochodzi od greckiego słowa andranghetos, co tłumaczy się jako człowieka odważnego i przebiegłego. Początek działalności tej organizacji datuje się na XVII wiek, kiedy to postrzegana była jako skuteczny obrońca chłopów, w ich walce z latyfundystami. Ale już pod koniec XIX wieku doszło do wyewoluowania tej organizacji, w typową strukturę przestępczą wzorowaną na mafii sycylijskiej 14. Do końca lat sześćdziesiątych XX wieku kontrolowała obrót oliwą, owocami i warzywami. Kolejnym etapem jej działalności były uprowadzenia, wymuszenia haraczy oraz przemyt papierosów. W latach 70-tych ubiegłego wieku organizacja ta przejęła handel narkotykami 15. N drangheta uznawana jest przez znawców przedmiotu za najbardziej terrorystyczną organizację typu mafijnego. W jej skład wchodzi 18 klanów, składających się z 244 rodzin, co oznacza, że zrzesza ona 5000 osób, będących głównie mieszkańcami regionu Kalabrii. Obecnie do dużego znaczenia doszedł jeden z odłamów N dranghety, którym jest Nuova sacra Corona Unita, licząca 20 klanów i 1400 członków 16. La Cosa Nostra mafia amerykańska La Cosa Nostra to mafia amerykańska, której założycielami byli włoscy emigranci 17. Obecnie jest to najważniejsza organizacja przestępcza działająca w USA. Ze względu na genezę jej struktura jest mocno zbliżona do mafii sycylijskiej. La Cosa Nostra tworzona jest przez rodziny lub klany 13 Ibidem. 14 D. Southwell, Historia przestępczości zorganizowanej, Bremen 2009, s D. Southwell, op. cit., s J.W. Wójcik, op. cit., s D. Southwell, op. cit., s. 28.

80 80 Andrzej Czop, Piotr Czop liczące z reguły od dwudziestu do nawet kilkuset członków. Przywódcą familii jest cappo zwany także padrone, którego wspomagają zastępca szefa tj. cottocappo oraz doradca consigliere. Kolejny szczebel w hierarchii to kapitanowie. Rodzina zawsze stara się zarządzać określonym terytorium. Rodziny tworzą większe kartele, które zarządzane są przez komisje regionalne. Najwyższą władzę w organizacji posiada kopuła, w skład której wchodzi dwunastu członków będących przywódcami kantonów. Do zakresu kompetencyjnego kopuły należy mediacja w sporach, wydawanie ostatecznych decyzji, orzekanie kar śmierci a także koordynacja działań w obszarze międzynarodowym. Przewodniczący kopuły posługuje się tytułem cappo di tutti capi. Priorytetem dla amerykańskiej mafii jest legalizacja nieformalnych zysków. Stroną księgową oraz prawniczą prania brudnych pieniędzy zajmują się tzw. planiści, którzy mają doskonałe przygotowanie ekonomiczne i potrafią lokować czystą gotówkę w legalne przedsięwzięcia 18. Na rzecz mafii pracują też specjaliści od rynku inwestycyjnego, którzy prowadzą ciągły monitoring najbardziej atrakcyjnych gałęzi gospodarki. W Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej działa obecnie ok. 25 rodzin mafijnych, których główną aktywnością jest produkcja i handel narkotykami. Kontrolują one często organy i instytucje samorządowe, administracyjne i finansowe. Pobierają opłaty za ochronę od sieci restauracji i od firm zajmujących się odpadami komunalnymi. Największa firma wywożąca śmieci, obsługująca cały Nowy York, tak naprawdę jest w całości kontrolowana przez mafię 19. Policja amerykańska w walce z mafią odniosła wiele spektakularnych sukcesów, z których największy to zatrzymanie w czerwcu 1996 roku kierownictwa familii Genovese, z jej capo Liborio. Klan ten specjalizujący się w praniu brudnych pieniędzy, udzielaniu lichwiarskich pożyczek, wymuszeniach, hazardzie i oszustwach podatkowych tylko na przestrzeni kilku lat zarobił ponad 20 mln dolarów. W ostatnich latach mafia amerykańska skoncentrowała się na procederze prania brudnych pieniędzy i to nie tylko tych pochodzących z własnych przedsięwzięć, ale także będących w posiadaniu innych organizacji przestępczych na całym świecie 20. To bardzo zyskowny interes gdyż oprocentowanie pobierane przez mafię za tą usługę finansową 18 J.W. Wójcik, op. cit., s Ibidem. 20 W. Mądrzejowski, op. cit., s. 22.

81 ANALIZA PORÓWNAWCZA PRZESTĘPCZOŚCI ZORGANIZOWANEJ 81 wzrosło z 6% (lata osiemdziesiąte) do nawet 22% w chwili obecnej 21. Nie jest to prosta operacja gdyż często wymaga skorumpowania urzędników w sektorze finansowo-bankowym. Mafia rosyjska Mało kto ma świadomość, że mafia rosyjska prowadziła swą przestępczą działalność jeszcze przed wybuchem I wojny światowej 22. W ZSRR istniała swoista symbioza pomiędzy państwem a tą organizacją, co skutkowało jej ogromnym wpływem na życie gospodarcze kraju. W Tadżykistanie czy Uzbekistanie mafia praktycznie przejęła w swoje ręce rzeczywistą władzę. Teraz trwa jej ekspansja także na rynki międzynarodowe, na niespotykaną wcześniej skalę. Takim katalizatorem rozwoju mafii rosyjskiej zwanej też Organizacją był rozpad ZSRR. Często w jej skład wchodzą wyodrębnione grupy etniczne: azerskie, czeczeńskie, gruzińskie, ormiańskie czy rosyjskie. Kooperują one z organizacjami przestępczymi spoza państw byłego Związku Sowieckiego. Świadczą o tym trzy ważne szczyty mafijne, które odbyły się 23 : W 1993 roku w Erywaniu Armenia, w którym uczestniczyli mafiosi włoscy, rosyjscy i kolumbijscy omawiający tam metody i formy prania brudnych pieniędzy; W listopadzie 1993 roku w Pradze Czechy gdzie rosyjska mafia postanowiła prać brudne pieniądze dla mafii włoskiej, w zamian za udostępnienie jej włoskich szlaków przemytu narkotyków na terenach azjatyckich; Podczas spotkania, do którego doszło w styczniu 1995 roku w Puerto Rico mafie rosyjska i kolumbijska dokonały uzgodnień w sprawie stref wpływów przestępczych, dokonując swoistego podziału terytoriów zależnych. Jak już wspomniano mafia rosyjska nie jest tworem jednorodnym 24, gdyż według danych rosyjskiego MSW pod koniec lat dziewięćdziesiątych w Rosji działało ok. 500 dobrze zorganizowanych organizacji etnicznych, w których skład wchodziło ok zorganizowanych grup przestępczych. Koordynacją ich przedsięwzięć zajmowała się tzw. Rada, złożona z pięciuset szefów. Na czele każdej grupy stoi tzw. wor w zakonie, który cieszy się wśród gangsterów mirem i powszechnym uznaniem, co daje mu także 21 Ibidem. 22 D. Southwell, op. cit., s J.W. Wójcik, op. cit., s Zob. C. Sifakis, Mafia-Encyklopedia, Kraków 2007, s

82 82 Andrzej Czop, Piotr Czop prawo do rozstrzygania sporów. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych w Rosji, zwłaszcza w Moskwie i Petersburgu powstało wiele nowych grup, w skład których weszli weterani wojny w Afganistanie i w Czeczeni oraz zwalniani z Armii Czerwonej doskonale wyszkoleni komandosi ze Specnazu. Grupy te zajęły się głównie tzw. reketem czyli wymuszaniem haraczy za ochronę. Najbardziej znana z nich to grupa liubierecka, która w sposób zdecydowany i brutalny opanowała teren Moskwy, na którym wcześniej z powodzeniem działały przestępcze grupy z Kaukazu 25. O rozmiarach przestępczości w Rosji świadczą alarmujące dane jeszcze z 1999 roku, według których stwierdzono tam 28 tysięcy zabójstw, aktów terroru kryminalnego, zamachów bombowych i uprowadzeń dla okupu, które były dziełem mafii. Bardzo duże dochody czerpie ona z nielegalnej produkcji alkoholu, którego miesięczny obrót szacowany jest na ponad miliard rubli. Tylko w 1999 roku zlikwidowano w Rosji 700 gorzelni produkujących alkohol na skalę przemysłową. Działa tam 300 wyspecjalizowanych gangów trudniących się kradzieżami i handlem samochodami, w czym wspiera ich 18 wyspecjalizowanych grup, których zadaniem jest korumpowanie funkcjonariuszy celnych i straży granicznej 26. Tak duże nielegalne dochody wymagają prania brudnych pieniędzy za pośrednictwem sektora bankowego nie tylko w Rosji, ale także w Szwajcarii, Czechach i Niemczech. Mafia lokuje też pieniądze w zakup hoteli na Lazurowym Wybrzeżu, nad Morzem Czarnym, czy w kupno luksusowych nieruchomości i rezydencji na całym świecie. Tylko w Moskwie praniem brudnych pieniędzy zajmuje się ok. 30 banków. Proceder ten wykryto, nawet w bankach izraelskich. Szacuje się, że rosyjska przestępczość zorganizowana poprzez legalizację osiąganych przez siebie dochodów wyprowadziła z Rosji ok. 12 bilionów rubli. Specjaliści są zdania, że mafia przejęła ok. 40% banków działających w Rosji, a trzeba pamiętać, że takich podmiotów finansowych jest w tym kraju około Nieposłuszni i odmawiający współpracy z mafią bankierzy są często ofiarami spektakularnych zamachów. W połowie lat dziewięćdziesiątych takich aktów agresji było ponad 300, a zginęło w nich 30 właścicieli banków 27. New Scotland Yard zauważa, że coraz częściej rosyjska mafia penetruje brytyjski sektor finansowo-bankowy i czuje się w nim całkowicie bezkarna, w swoich przestępczych działaniach. Większość nielegalnej broni na tym rynku pochodzi właśnie z Rosji. 25 W. Mądrzejowski, op. cit., s J.W. Wójcik, op. cit., s Ibidem.

83 ANALIZA PORÓWNAWCZA PRZESTĘPCZOŚCI ZORGANIZOWANEJ 83 Kolumbijskie kartele Kolumbijskie organizacje przestępczości zorganizowanej, które jeszcze pod koniec ubiegłego wieku działały w sposób prawie bezkarny, to dwa wielkie kartele narkotykowe z Cali i Medelin. Zajmowały się one uprawą, przetwarzaniem i przemytem produktów z koki (kokaina) na rynki europejskie i do Stanów Zjednoczonych. Wykorzystywały one fakt, że dla najuboższej ludności wiejskiej Kolumbii uprawa koki była jedynym źródłem utrzymania. Państwo nie było w stanie zapewnić tym ludziom alternatywnych możliwości zarobkowania, stąd oferta ze strony karteli dawała im możliwość przeżycia. Pablo Escobar stojący na czele kartelu Medelin jawił się ubogim rolnikom jako współczesny Robin Hood, który wspomagał ich finansowo prowadząc także działalność filantropijną 28. Ze względu na ogromną popularność został nawet posłem do parlamentu Kolumbii. Korumpował najwyższe władze tego kraju, zabijał kandydatów na urząd prezydenta i pozostawał całkowicie bezkarny stając się jednym z najbogatszych ludzi na świecie (7 miejsce w/g rankingu Forbes). 2 grudnia 1993 roku dzięki dostarczonym przez USA urządzeniom wykorzystującym technikę triangulacji radiowej, grupa kolumbijskiej policji namierzyła jego kryjówkę w jednej z dzielnic Medellín. Tym razem P. Escobarowi nie udało się uciec i został zastrzelony w swojej rezydencji. Kilka lat później, w 2001 roku Andreas Pastrany stworzył projekt Columbia zakładający zmniejszenie uprawy koki o połowę, w ciągu pięciu lat 29. Plan ten zyskał wsparcie szkoleniowe i finansowe ze strony USA, co pozwoliło zredukować areał koki do 80 tysięcy hektarów. Operacja wojskowo-policyjna przeprowadzone przez Kolumbię i USA skutkowała ujęciem 350 ważnych członków karteli, na czele z ich szefami Jose Rodriguezem Gacha oraz braćmi Gilberto i Miguelem Rodriguezem Orejueli. Operacja, której koszt wyniósł ok. 2,5 mld dolarów doprowadziła do likwidacji ponad 2 tysięcy laboratoriów i przejęcia 220 ton czystej kokainy. Niestety miejsce gangsterów zajęli równie dobrze zorganizowani partyzanci, spod znaku Rewolucyjnych Sił Zbrojnych Kolumbii oraz Zjednoczonych Oddziałów Samoobrony. Kolejna kampania antynarkotykowa przeprowadzona w 2006 roku doprowadziła wprawdzie do rozbicia tej ostatniej organizacji, ale proceder narkotykowy nie został w Kolumbii zlikwidowany. Nadal duża część narkotyków trafiających do USA pochodzi z dawnego imperium P. Escobara. 28 D. Southwell, op. cit., s W. Mądrzejowski, op. cit., s. 27.

84 84 Andrzej Czop, Piotr Czop Powodem jest nie rozwiązany problem społeczny czyli brak oferty państwa dla rolniczej ludności Kolumbii, która poza uprawą koki nie widzi dla siebie szans egzystencji. Yakuza japońska przestępczość zorganizowana. Geneza Yakuzy sięga czasów samurajów 30, co czyni ją jedną z najstarszych na świecie organizacji przestępczych. Jej oddziaływanie sięga centrów rządowych i wielkich korporacji. Ale dotyka także także ulic małych miast. Japoński Narodowy Instytut Nauk Policyjnych oszacował, że Yakuzę tworzy 2500 gangów zrzeszających 150 tys. osób. Jest to więc największa na świecie sieć przestępcza. W okresie, gdy szogunem został Tokugawa Ieyasu wielu samurajów utraciło swoich panów, którym wcześniej służyli swoimi mieczami. Stali się roninami 31. Część z nich tworzyła grupy banitów, które wykorzystywały rolników i mieszkańców małych miasteczek. Ze względu na ich skandalizujące zachowanie i przesadny sposób ubierania się byli określani kabuki-mono, czyli obłąkani. By skutecznie chronić się przed nimi wieśniacy tworzyli gangi-machi-yokko (służący miastu), lub otokodate (rycerscy obywatele). Ze względu na to, że jedynie kasta wojowników miała prawo nosić miecze, gangi te zatrudniały roninów, by ci pomagali im chronić ich miasteczka i wsie. Wprawdzie ekspert od spraw bezpieczeństwa Kanehiro Hoshino z Narodowego Instytutu Nauk Policyjnych uważa, że wszystkich roninów zlikwidowano do 1688 r. wielu yakuzów prezentuje swoje drzewa genealogiczne wywodzące się od roninów lub otokodate. Yakuza uważa, że właśnie ich słynni przodkowie połączyli się z bakuto (gildie hazardzistów) oraz tekiya (handlarze domokrążcy) i stworzyli gangi, które stały się Yakuzą. Nazwa Yakuza pochodzi od najgorszego zestawu kart jaki można uzyskać w japońskiej grze oicho-kabu. W tej grze podobnie jak w bakaracie dodaje się wartość trzech kart by otrzymać finalny wynik. Najgorszy zestaw stanowi 8, 9 i 3. Wg. Starego japońskiego systemu liczenia taki układ liczb odczytuje się fonetycznie jako ya, ku i sa. Tak powstało właśnie słowo Yakuza. Według obecnego sposobu liczenia 8, 9 i 3 wymawia się jako hachi-kyu-san tak również określa się Yakuzę. Trudno jednoznacznie stwierdzić czy termin ten był pierwotnie używany jako obelga wskazują- 30 A. Czop, M. Sokołowski, Początki prawa i filozofii bezpieczeństwa Cesarstwa Japonii, Kultura Bezpieczeństwa. Nauka Praktyka Refleksje nr 11, Kraków 2012, s D. Southwell, op. cit., s. 58

85 ANALIZA PORÓWNAWCZA PRZESTĘPCZOŚCI ZORGANIZOWANEJ 85 ca, że są oni bezwartościowymi rękoma, czy raczej sugerował, że ktoś miał pecha stając im na drodze. Gwałtowna industrializacja, która zaczęła się po epoce feudalizmu w 1869 roku, spowodowała, że Yakuza zajęła się czerpaniem zysku z prostytucji i hazardu, wymuszeniami okupów, oszustwami oraz kontrolowaniem budownictwa i siły roboczej. Toyama Mitsuru w 1879 roku założył genyosha (Stowarzyszenie Mrocznego Oceanu). Była to organizacja ekstremalnie nacjonalistyczna, zmierzająca jednocześnie do przywrócenia tradycyjnych wartości. Nawiązała ona bliskie stosunki z paramilitarnym Stowarzyszeniem Czarnego Smoka. Obie grupy nawiązały kontakt z Yakuzą wykorzystując jej członków do likwidowania lewicowych polityków i dokonywania zamachów terrorystycznych np. zamachu na cesarzową Korei w 1895 r. Te właśnie relacje dały początek wielu powiązaniom tajnych stowarzyszeń, którymi Yakuza zarządza do chwili obecnej. Najbardziej dynamiczny okres rozwoju współczesnej Yakuzy miał miejsce pod koniec II wojny światowej i w czasie amerykańskiej okupacji Japonii. Przejęła ona wówczas prostytucję a w związku z powstaniem czarnego rynku także handel towarami deficytowymi. Struktura Yakuzy wzorowana jest na rodzinie a jej podstawowym elementem są relacje ojciec syn i mistrz uczeń. Na nich właśnie zbudowana jest hierarchia. Oyabun to określenie bossa Yakuzy, co w tłumaczeniu oznacza rolę ojca a członkowie, którzy mu podlegają nazywani są kobunami przyjmując rolę dziecka 32. Ceremonia inicjacji to podstawowy rytuał dla każdego członka Yakuzy, który określa całe jego późniejsze życie. Kandydat siedzi twarzą do oyabuna a osoba, która go rekomenduje przygotowuję sake dodając do ryżowego wina sól i rybie łuski. Oyabun otrzymuję pełny kielich a nowicjusz wypełniony jedynie do połowy. Po złożeniu przysięgi w, której rekrut uznaję oyabuna jako swojego ojca deklaruje mu posłuszeństwo, okazywanie szacunku rodzinie i stawianie jej interesów ponad wszystko 33. Obaj mężczyźni wypijają sake i wymieniają się kielichami. Od tego momentu kandydat staję się kobunem i zostaję przyjęty do rodziny, której pozostali członkowie składają mu gratulację. Podstawową zasadą jest bezwzględne posłuszeństwo wobec oyabuna. W przypadku nie wywiązania się z obowiązków bądź ściągnięcia dyshonoru na rodzinę konieczne jest 32 Ibidem, s J. Piwowarski, A. Czop, Tradycja i nowoczesność jako aspekty profilaktyki w niektórych problemach bezpieczeństwa Azji Południowo-Wschodniej, Zeszyt Naukowy Apeiron, 2011, nr 5, s

86 86 Andrzej Czop, Piotr Czop rytualne dokonanie przeprosin i odbycie pokuty. Najczęściej jest to yubitsume obcięcie palca, który przekazuje się oyabunowi. Wprawdzie Yakuza na przestrzeni wielu lat przeszła szereg zmian, ale nadal jej członkowie przestrzegają sześciu tradycyjnych zasad 34 : Nigdy nie zdradzaj tajemnic organizacji; Nigdy nie stosuj przemocy wobec żony, dzieci członków gangu; Nie bądź osobiście zaangażowany w handel narkotykami; Nie odmawiaj pieniędzy gangowi; Zawsze bądź posłuszny swoim zwierzchnikom; Nigdy nie zwracaj się do policji. Yakuza kontroluję wielkie koncerny i spółki akcyjne przez swych członków, którzy wykupują akcję by następnie szantażować rady nadzorcze ujawnianiem sekretów firmy. Zmuszają też biznesmenów do obowiązkowej prenumeraty wydawanych przez Yakuzę magazynów. Obok tradycyjnych form przestępczości jak handel narkotykami, hazard, prowadzenia zakładów bukmacherskich, lichwiarskie pożyczki i płatna protekcja, Yakuza zarabia na wymuszeniach haraczu za tzw. ochronę przedsiębiorstw. Zajmuje się także szantażowaniem pracowników sektora finansowego co umożliwia im uzyskiwanie dużych kredytów. Zorganizowana działalność przestępcza w sektorze finansowym jest dla Yakuzy najbardziej opłacalna. To powoduję, że najwięcej skorumpowanych księgowych, prawników i bankierów ujawnia się właśnie w Japonii. Yakuza ma także wyjątkowo mocną pozycję w japońskiej polityce. Pomimo że Yakuza określana jest mianem japońskiej mafii to przynależność do niej nie stanowi naruszenia prawa. Stąd jej członkami są właściciele firm i szanowani biznesmeni. Roczne przychody tej organizacji na 20 mld dolarów. Triady chińska przestępczość zorganizowana Triady są transnarodowymi organizacjami, które obecnie rozwijają się na każdym kontynencie 35 panując nad przestępcza działalnością w społecznościach chińskich na całym świecie. Zajmują się one głównie przemytem narkotyków i ludzi. Ze względu na to, że nie mają stałych struktur i potrafią elastycznie przystosowywać się do zmieniających się warunków przetrwały przez wiele wieków. Często nazywa się je więc nieśmiertelnym stowarzyszeniem. Najstarszą grupą przestępczą, w tej organizacji 34 J. W. Wójcik, op. cit., s D. Southwell, op. cit., s

87 ANALIZA PORÓWNAWCZA PRZESTĘPCZOŚCI ZORGANIZOWANEJ 87 są tzw. Czerwone Brwi. Było to tajne stowarzyszenie wojowników, którzy w 25 r. n.e. walczyli o obalenie Wan Manga. Był to więc ruch oporu, który później ewoluował w stronę przestępczości. Natomiast pod koniec dynastii Tang, w X wieku powstało stowarzyszenie Białego Lotosu. Członkowie tej buddyjskiej sekty byli represjonowani przez chińskie władze, co spowodowało, że w XIII wieku wystąpili przeciwko rządom Mongołów w Chinach. Dzięki ich wsparciu buddyjski mnich Hung Wu, w 1368 r. został cesarzem i zapoczątkował dynastię Ming. Gdy dynastia Qing w 1644 roku opanowała Chiny stowarzyszenie Białego Lotosu zorganizowało ruch oporu by doprowadzić do przywrócenia dynastii Ming. Istotną częścią tej opozycji byli mnisi z klasztoru Shaolin. Cesarz Manchu wysłał ekspedycję by zlikwidowała mnichów i spaliła ich klasztor. 18 mnichów uciekło, a 5 z nich utworzyło Stowarzyszenie Nieba i Ziemi. Na bazie tych tajnych stowarzyszeń powstawały kolejne grupy, między innymi Pięści Sprawiedliwej Harmonii. Członkowie tego stowarzyszenia w latach zorganizowali tzw. powstanie bokserów, którego celem było wyparcie z Chin wpływów zachodu. Z czasem członkowie tych grup docierali do innych krajów, tworząc w Ameryce tzw. Tongi a w Wielkiej Brytanii Triady z uwagi na trójkątny emblemat używany podczas rytuałów. Wówczas także rozpoczęli przestępczą działalność taką jak: handel opium, kontrolę prostytucji, wymuszenia, nielegalne gry hazardowe 36. Przestępczość zorganizowana, a terroryzm Z przeprowadzonego procesu badawczego wynika, że przestępczość zorganizowaną, podobnie jak i terroryzm można zaliczyć do tzw. przestępczości grupowej. Zarówno członkowie grup zorganizowanych jak i terroryści bardzo często stosują brutalną przemoc, która w zamierzeniu ma wywołać poczucie strachu i lęku, zarówno poszczególnych jednostek jak i całych grup społecznych. Co więcej występują niekiedy sytuacje, gdy są to podmioty tożsame organizacja terrorystyczna jest jednocześnie zorganizowaną grupą przestępczą i na odwrót. Z takimi właśnie sytuacjami mamy obecnie 36 J. W. Wójcik, op. cit., s. 168.

88 88 Andrzej Czop, Piotr Czop do czynienia chociażby na Kaukazie 37. Warto mieć na uwadze to, że czeczeńskie organizacje terrorystyczne są skazane na działalność kryminalną, gdyż nie posiadają wystarczających innych źródeł dochodu. Przestępczość zorganizowana stanowi także sposób zdobywania funduszy na działalność terrorystyczną przez Świetlisty Szlak peruwiańską organizację terrorystyczną znaną z prowadzonego na dużą skalę nielegalnego obrotu kokainą. Kolejną wspólną cechą jest to, że grupy przestępczości zorganizowanej i terrorystyczne mają podobną, hierarchiczną strukturę organizacyjną, opartą na wyznaczeniu każdemu członkowi określonych zadań i odpowiedzialności, przy założeniu całkowitego posłuszeństwa i dyscypliny wobec przełożonych 38. Podobnie wygląda kwestia podporządkowania i lojalności wobec grupy, a złamanie tych zasad z reguły karane jest śmiercią. Zdrada jest napiętnowana jako najcięższa zbrodnia, wobec tych organizacji. Częsta jest także współpraca grup przestępczych z terrorystami, którą obserwujemy chociażby przy obecnym kryzysie migracyjnym. To członkowie organizacji przestępczych zajmują się fałszowaniem dokumentów dla terrorystów usiłujących pod zmienioną tożsamością dotrzeć do państw Unii 39. To także oni odpowiadają za logistykę i transport morski uchodźców, wśród których są także ekstremiści islamscy. Można obserwować na dokumentalnych ujęciach filmowych jak po dopłynięciu łodzi z migrantami do brzegu jest ona przejmowana przez ludzi, którzy umieszczają ją na platformie i odwożą w kierunku skąd przypłynęła. Po jakimś czasie ta sama łódź pojawia się ponownie w porcie, z kolejnym transportem. To właśnie przykład działania grupy przestępczej czerpiącej ogromne zyski z przemytu ludzi do Europy. Relacje pomiędzy gangsterami, a terrorystami mogą mieć charakter immanentny. Wówczas organizacje terrorystyczne tolerują działalność zorganizowanej grupy przestępczej, w zamian za co otrzymują udział w zyskach. Za te pieniądze mogą dokonać zakupu broni i zorganizować zamachy. Niekiedy we wzajemnej współpracy można także zauważyć podporządkowanie. Pieniądze uzyskane za narkotyki, 37 Zob. S. Redo, Zwalczanie przestępczości zorganizowanej w Azji centralnej, Warszawa W. Czajkowski, Wpływ społeczny i przywództwo. Sprawność w relacjach społecznych, [w:] A. Piasecki (red.). Model przywództwa. Kraków: Wydawnictwo Profesja A. Czop, J. Piwowarski, Aktualne ruchy migracyjne jako czynnik zagrożenia terrorystycznego w Europie i w Polsce [w:] K. Jałoszyński, W. Zubrzycki, A. Babiński, Policyjne siły specjalne w Polsce, Szczytno 2015, s

89 ANALIZA PORÓWNAWCZA PRZESTĘPCZOŚCI ZORGANIZOWANEJ 89 przeznaczane są na zakup broni, która potem jest wykorzystywana przez ekstremistów do walki, przy użyciu metod terrorystycznych. Są także istotne różnice pomiędzy organizacjami przestępczymi, a ugrupowaniami terrorystycznymi. Te pierwsze za główny cel stawiają sobie generowanie jak największych zysków 40. Dla terrorystów cele mają charakter polityczny lub religijny i związane są z realizacją określonej ideologii. Zależy im także na rozgłosie, a każda akcja czy zamach mają mieć jak największy wymiar medialny, tak by zwiększyć jego społeczną siłę rażenia. Nagłaśnianie ich działań jest podstawową metodą. Zupełnie inaczej działają członkowie grup przestępczych, którzy starają się być niezauważeni dla organów ścigania. Zależy im na poufności i dyskrecji, zgodnie z powiedzeniem pieniądze lubią ciszę 41. Przestępcy dbają także by kamuflować źródła pochodzenia pieniędzy, stąd praktyka legalizowania ich wpływów poprzez tzw. pranie brudnych pieniędzy. Kolejna różnica to fakt, że zorganizowane grupy przestępcze z reguły nie występują przeciwko obowiązującemu porządkowi prawnemu, lecz nawet dążą do jego utrzymania, zwłaszcza w sytuacji kryzysu władzy centralnej. Wówczas może się nawet pojawić zjawisko tzw. władzy paralelnej, czyli przejęcia przez grupę przestępczą kontroli nad takimi sferami życia społecznego, które w niewielkim stopniu podlegają władzy państwowej. Z takim procesem spotykamy się w niektórych państwach Ameryki Łacińskiej. Ważny jest także inny odbiór społeczny organizacji terrorystycznych, których działalność jest znacznie częściej akceptowana przez opinię publiczną. Spowodowane jest to nieostrą granicą między walką narodowowyzwoleńczą a terroryzmem. Społeczeństwo jest niekiedy w stanie uznać za usprawiedliwione niektóre cele czy metody terrorystów. Takie przyzwolenie nie towarzyszy natomiast działalności zorganizowanych grup przestępczych. Autorzy wykazali, na bazie przeprowadzonej analizy funkcjonowania najważniejszych organizacji przestępczych, że charakter ich działania oraz jego międzynarodowy zasięg powodują, że w sposób naturalny tworzą się pomiędzy nimi, a grupami terrorystycznymi bliskie relacje. Wskazane zostały podobieństwa i różnice pomiędzy tymi podmiotami. Badanie wykazało, że przestępczość zorganizowana i terroryzm nie znają granic, w związku z tym uprawniony jest wniosek, że przy ich zwalczaniu nie 40 Zob. W. Filipkowski, Zwalczanie przestępczości zorganizowanej w aspekcie finansowym, Kraków J.G. Hülsmann, Etyka produkcji pieniądza, Warszawa 2016.

90 90 Andrzej Czop, Piotr Czop można kierować się żadnymi granicami, jedynie granicą przestrzegania praw człowieka 42. Bibliografia 1. Czajkowski W., Wpływ społeczny i przywództwo. Sprawność w relacjach społecznych, [w:] A. Piasecki (red.), Model przywództwa, Kraków: Wydawnictwo Profesja Czop A., Piwowarski J, Aktualne ruchy migracyjne jako czynnik zagrożenia terrorystycznego w Europie i w Polsce, [w:] K. Jałoszyński, W. Zubrzycki, A. Babiński, Policyjne siły specjalne w Polsce, Szczytno 2015, (s ). 3. Czop A., Sokołowski M., Początki prawa i filozofii bezpieczeństwa Cesarstwa Japonii, Kultura Bezpieczeństwa. Nauka Praktyka Refleksje nr 11, Kraków Filipkowski W., Zwalczanie przestępczości zorganizowanej w aspekcie finansowym, Kraków Gołębiewski J., Przestępczość zorganizowana, Warszawa Mądrzejowski W., Przestępczość zorganizowana system zwalczania, Warszawa Palmieri L., Organized crime in Italy, International Criminal Policve Review Pimlott J., Encyklopedia terroryzmu, Warszawa Piwowarski J., Czop A., Tradycja i nowoczesność jako aspekty profilaktyki w niektórych problemach bezpieczeństwa Azji Południowo-Wschodniej, Zeszyt Naukowy Apeiron, 2011, nr Piwowarski J., Rozwadowski M., Strategia bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej. Cele i zadania, Kultura Bezpieczeństwa. Nauka-Praktyka-Refleksje, nr 19, Kraków 2015, s Pływaczewski E.W., Przestępczość zorganizowana i jej zwalczanie w Europie zachodniej, Warszawa Potakowski D., Amerykańska przestępczość zorganizowana i jej zwalczenie, Przegląd policyjny 1994, nr Redo S., Zwalczanie przestępczości zorganizowanej w Azji centralnej, Warszawa Saviano R., Gomorra. Podróż po imperium kamorry, Warszawa E.W. Pływaczewski, Przestępczość zorganizowana i jej zwalczanie w Europie zachodniej, Warszawa 1992.

91 ANALIZA PORÓWNAWCZA PRZESTĘPCZOŚCI ZORGANIZOWANEJ Sifakis C., Mafia-Encyklopedia, Kraków Southwell D., Historia przestępczości zorganizowanej, Bremen Wójcik, J. W., Przeciwdziałanie przestępczości zorganizowanej, Warszawa Strony internetowe: data dostępu: Andrzej Czop jest absolwentem Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego kierunek Prawo oraz doktorem nauk społecznych w dziedzinie bezpieczeństwa. Przez 25 lat pełnił służbę w Policji między innymi na stanowiskach: Radcy Komendanta Głównego Policji, Naczelnika Wydziału Profilaktyki KGP, Komendanta Rejonowego Policji Kraków-Wschód i Komendanta Miejskiego Policji w Krakowie. Obecnie jest dyrektorem generalnym Krakowskiego Centrum Bezpieczeństwa pełniąc funkcję wice prezesa Polskiego Związku Pracodawców Ochrona Oddział Małopolska. Jest także członkiem Stowarzyszenia Komendantów Policji. Pełni funkcję dziekana Wydziału Zamiejscowego Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego Apeiron w Krakowie. Misją jego działalności naukowej i zawodowej jest poszukiwanie i wdrażanie rozwiązań podnoszących poziom bezpieczeństwa zarówno osób jak i podmiotów gospodarczych. Piotr Czop jest absolwentem Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego Apeiron w Krakowie. Ukończył Wydział Bezpieczeństwa i Nauk Społeczno-Prawnych kierunek bezpieczeństwo wewnętrzne. Jest autorem pracy dyplomowej Przestępczość zorganizowana jako zagrożenie bezpieczeństwa państwa napisanej pod kierunkiem naukowym dr Juliusza Piwowarskiego prof. WSBPiI Apeiron w Krakowie. Zawodowo zajmuje się zapewnianiem bezpieczeństwa informatycznego gwarantującego sprawność realizowanych procesów gospodarczych. Funkcję tę sprawował w firmie Capgemini, a obecnie w brytyjskiej korporacji XL Catlin na stanowisku Team Leadera. Ukończył między innymi międzynarodowe certyfikowane szkolenia: ITIL CSI w zakresie usprawniania procesów, ITIL Foundation z metodologii efektywnych działań oraz tzw. dobrych praktyk w IT, Lean Six Sigma (green belt) zwiększenie efektywności procesów oraz redukcji zbędnych elementów zarządzania.

92 Kultura Bezpieczeństwa Nauka Praktyka Refleksje Nr 24, 2016 (92 117) ŁAMANIE PRAW CZŁOWIEKA PODCZAS MIGRACJI LUDNOŚCI U SCHYŁKU I PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ W EUROPIE ŚRODKOWEJ VIOLATION OF HUMAN RIGHTS DURING THE MIGRATION OF POPULATION AT THE CLOSE OF AND AFTER WORLD WAR II IN CENTRAL EUROPE Wojciech M. Hrynicki, Jarosław Widerski Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego Apeiron w Krakowie Abstract 1. Objective The objective of the article is to recall the enormity of human suffering related to the forcible relocation of population at the close of and after World War II in Central Europe. The tragedy of World War II did not end with the signing of peace treaties. On the contrary, for many people it was the beginning of flight, exile,and, finally, forcible relocation. The victors were dealing without mercy not only with the defeated but also with the allies and own citizens, violating the regulations of international treaties. Today we should remember about those horrible events, which only recently have started to be discussed loudly so that the same mistakes lead-

93 ŁAMANIE PRAW CZŁOWIEKA PODCZAS MIGRACJI LUDNOŚCI 93 ing to the suffering and death of many human beings are not made in the future. 2. Introduction The great conferences which crowned World War II (Tehran, Yalta, Potsdam) as well as the Atlantic Charter and the Charter of the United Nations pulled the world, and Europe in particular, our of the nightmare of destruction and death, and, all the same, they also served as a guarantee that the spoils of war would be divided between the victors. However, the above-mentioned treaties did not divide only territories but, particularly, people, giving rise to the tragedy of flight, exile and forcible relocation. The tragedies took place especially in Central Europe and they affected both the invaders and the victims. The victims sometimes turned into invaders, and the invaders into victims. The atrocities of flight, exile and forcible relocation were suffered by Jews, for whom World War II constituted the greatest tragedy ever, as well as by the Poles, Germans, Hungarians, Ukrainians, Belarussians, Czechs, Slovaks, Lithuanians, Russians and representatives of other nations. The beautiful slogans of the Atlantic Charter and the Charter of the United Nations became for those fleeing, exiled and forcibly relocated only empty watchwords, of which most of them did not even hear during the tragedy. 3. Methodology The authors identify the enormity of flight, exile and forcible relocation of people at the close of and after World War II, and try to raise the awareness of the need to remember about it and draw conclusions for the future. The adopted comparative historical method allows for direct needs analysis concerning the guarantee of basic human needs in the face of the horrors of war and actions taken directly after the war. 4. Conclusions The authors prove that, irrespective of victory in a war, securing people against national or ethnic persecution when the war has come to an end should be a matter of overriding importance for the victors. The victory does not entitle the victors to treat people like objects, even if they also were accomplices to the tragedy of war. Great wars are fought between states, particularly between the biggest ones, and it is the unarmed, in-

94 94 Wojciech M. Hrynicki, Jarosław Widerski nocent people who suffer, even though they are not responsible for their outbreak and all the harm. The experience of World War II should make people aware of the threat of suffering and death in the face of post-war division of territorial spoils. Keywords: human rights, World War II, flight, exile, forcible relocation Abstrakt 1. Cel Celem artykułu jest przypomnienie ogromu cierpienia ludzkiego związanego z przymusowym przesiedlaniem ludności u schyłku i po II wojnie światowej w Europie Środkowej. Tragedia II wojny światowej nie zakończyła się wraz z podpisaniem traktatów pokojowych. Przeciwnie, dla wielu rozpoczął się czas ucieczek, wypędzeń, czy w końcu przymusowych wysiedleń. Zwycięzcy bez pardonu obchodzili się nie tylko z przegranymi, ale również ze sprzymierzeńcami, jak i własnymi obywatelami, łamiąc postanowienia traktatów międzynarodowych. Dziś należy pamiętać o tych strasznych wydarzeniach, o których dopiero od niedawna zaczęto głośno rozmawiać, by w przyszłości nie popełniać tych samych błędów prowadzących do cierpień i śmierci wielu istnień. 2. Wprowadzenie Wielkie konferencje wieńczące II wojnę światową (Teheran, Jałta, Poczdam) oraz Karta Atlantycka i Karta Narodów Zjednoczonych wyprowadziły świat, a w szczególności Europę z koszmaru zniszczenia i śmierci, tym niemniej stały się także gwarantem podziału łupów wojennych między zwycięzców. Wymienione wyżej traktaty nie podzieliły jednak wyłącznie terytoriów, ale w szczególności ludzi, dając początek tragediom ucieczek, wypędzeń i przymusowym przesiedleniom. Tragedie te rozegrały się szczególnie w Europie Środkowej i dotknęły zarówno najeźdźców, jak i ofiary. Czasem ofiary stawały się najeźdźcami, a najeźdźcy ofiarami. Okrucieństwo ucieczek, wypędzeń i przymusowych przesiedleń dotknęło nie tylko Żydów, dla których II wojna światowa była największą w dziejach tragedią, ale Polaków, Niemców, Węgrów, Ukraińców, Białorusinów, Czechów, Słowaków, Litwinów, Rosjan i przedstawicieli innych narodów. Piękne hasła Karty Atlantyckiej i Karty Narodów Zjednoczonych stały się

95 ŁAMANIE PRAW CZŁOWIEKA PODCZAS MIGRACJI LUDNOŚCI 95 dla uciekających, wypędzonych i przymusowo przesiedlanych jedynie pustymi hasłami, o których w czasie tragedii najczęściej nawet nie słyszeli. 3. Metodologia Autorzy identyfikują ogrom tragedii ucieczek, wypędzeń i przymusowych wysiedleń ludności u schyłku i po II wojnie światowej, starając się uświadomić potrzebę pamiętania o tym i wyciągania wniosków na przyszłość. Przyjęta metoda historyczna porównawcza pozwala na bezpośrednią analizę potrzeb w obszarze gwarancji podstawowych praw człowieka w obliczu pożogi wojennej i bezpośrednich działań po wojnie. 4. Wnioski Autorzy dowodzą, że bez względu na zwycięstwo w wojnie, zabezpieczenie ludności przed prześladowaniami na tle narodowym czy etnicznym po jej zakończeniu powinno być wartością nadrzędną dla zwycięzców. Zwycięstwo nie upoważnia do traktowania ludzi przedmiotowo, nawet jeśli są współwinni tragedii wojennej. Wielkie wojny toczą się między państwami, zwłaszcza największymi, cierpią zazwyczaj bezbronni, niewinni ludzie, nieodpowiedzialni za jej wybuch i całe zło. Doświadczenie II wojny światowej winno wyczulić ludzi na zagrożenie cierpienia i śmierci w obliczu powojennych podziałów łupów terytorialnych. Słowa kluczowe: prawa człowieka, II wojna światowa, ucieczki, wypędzenia, przymusowe przesiedlenia Wprowadzenie Druga wojna światowa zakończyła się oficjalnie 8 maja 1945 r. o godz. 23:01 aktem bezwarunkowej kapitulacji hitlerowskich Niemiec. Dzień wcześniej, tj. 7 maja 1945 r. w kwaterze głównej Alianckich Sił Ekspedycyjnych gen. Dwighta Eisenhowera w Reims we Francji podpisany został akt kapitulacji Niemiec przed przedstawicielami armii USA i Wspólnoty Brytyjskiej 1. Jednak Józef Stalin kategorycznie zażądał aby powtórzyć podpisanie bezwarunkowej kapitulacji i włączyć do podpisania aktu bezwarunkowej kapitulacji przedstawicieli ZSRR. Żądanie to zostało spełnione 8 maja 1 J. Krasuski, Historia Niemiec, Ossolineum, Wrocław Warszawa Kraków 1998, s. 487.

96 96 Wojciech M. Hrynicki, Jarosław Widerski 1945 r. 2 w siedzibie marszałka Gieorgija Żukowa, Niemcy po raz drugi podpisały akt bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy. Granice powojennej Europy Środkowej i Wschodniej ukształtowane zostały w szczególności w czasie Konferencji Teherańskiej jeszcze w czasie trwania II wojny światowej (28 listopada 1 grudnia 1943 r.) oraz Konferencji Jałtańskiej (4 11 lutego 1945 r.), w czasie której przypieczętowano także przymusowe przesiedlenia ludności, których efekt miał uzasadnić nakreślone granice. Granice w Europie Środkowej i Wschodniej nakreślone zostały w szczególności ręką Józefa Stalina, starającego się przesunąć zachodnią granicę Związku Radzieckiego oraz radzieckiej strefy wpływów jak najbardziej na zachód. Nierealistyczne było oczekiwanie, że Związek Radziecki wycofa wojska z Europy Wschodniej i wyrazi zgodę na rozpisanie tam wolnych wyborów 3. Państwa bałtyckie (Litwa, Łotwa, Estonia) nie odzyskały niepodległości po aneksji dokonanej przez ZSRR w 1940 r. Nadto w Jałcie Stalin wymusił definitywną akceptację nowej granicy z Polską, utrwalając tym samym (z pewnymi zmianami) zabór dokonany w 1939 r. (według tzw. linii Curzona). Okrojone na rzecz ZSRR zostały także Rumunia, Finlandia i Czechosłowacja. Tym samym Związek Radziecki poszerzył swe europejskie terytorium o ponad 475 tys. km², na których przed wojną mieszkało 23,1 mln ludzi (ponad 5% ludności Europy) 4. Już w czasie trwania działań wojennych miliony osób różnych narodowości objęte były deportacjami lub przymusowymi przesiedleniami. Miliony ludzi szukały też ratunku przed nadciągającym frontem. Jedną z najbardziej licznych grup ludności deportowanej przez III Rzeszę oraz ZSRR do pracy przymusowej, łagrów, obozów koncentracyjnych oraz innych miejsc odosobnienia stanowili obywatele polscy. Szacuje się, że po zakończeniu wojny tylko na obszarze Rzeszy znajdowało się kilkanaście milionów ludzi wyrwanych z rodzimego kraju (głównie z Polski, Węgier, Czechosłowacji) 5. Nie brakowało też pozostających daleko od domów obywateli innych państw Europy Środkowej i Wschodniej. Powojenne zmiany granic potęgowały jedynie konieczność uruchomienia działań mających 2 9 maja 1945 r. czasu moskiewskiego 3 J. Wegs, R. Ladrech, Europa po 1945 roku, Książka i Wiedza, Warszawa 2008, s A. Mączak (red.), Historia Europy, Ossolineum, Wrocław Warszawa Kraków 1997, s Ibidem, s. 752.

97 ŁAMANIE PRAW CZŁOWIEKA PODCZAS MIGRACJI LUDNOŚCI 97 na celu powroty do domów. Alianci uznali wysiedlenia za mniejsze zło przyjmując, że zbrodnie dokonane przez Niemców w okupowanej Europie usprawiedliwiają wyłączenie narodu niemieckiego spod norm obowiązujących w cywilizowanym świecie 6. W praktyce masowe przesiedlenia ludności na zasadzie narodowej, które w założeniu miały być dobrowolne, stały się w znacznym stopniu przymusowe, a nierespektowanie praw człowieka nie ograniczało się wyłącznie do Niemców. Respektowanie zasad ustalonych w Karcie Atlantyckiej 7 i Karcie Narodów Zjednoczonych 8 stało się w praktyce przesiedleń niewiążącym postulatem, czy wręcz obcym zbiorem reguł, o których rzadko kto słyszał. Właściwie postulat Karty Atlantyckiej niezmieniania granic terytorialnych wbrew życzeniom narodów, których zmiany dotyczą, został zakwestionowany w Teheranie i wręcz podeptany w Jałcie. W brytyjskich kołach politycznych panowało przekonanie, że należy się liczyć z tym, że w obliczu tworzonych przez Sowietów faktów dokonanych, zasady Karty Atlantyckiej nie zostaną urzeczywistnione (...), a jeśli po zakończeniu wojny ZSRR zechce wchłonąć państwa bałtyckie, Wielka Brytania może być zmuszona uznać te fakty i dla dobra pokoju w Europie oraz szerszych interesów brytyjskich utrzymać przyjazne stosunki z ZSRR 9. Idee poszanowania i przestrzegania praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich bez względu na rasę, płeć, język lub wyznanie wzmiankowane w Karcie Narodów Zjednoczonych (art. 55, 76) w praktyce przesiedleń pozostały jedynie ideami, czasami jak na Wschodzie na tyle niebezpiecznymi, że żądanie ich realizacji mogłoby skończyć się dla postulującego Sybirem czy nawet śmiercią. Jednak należy też zgodzić się z twierdzeniem, że przy całej lakoniczności sformułowań dotyczących praw czło- 6 Ibidem. 7 Karta Atlantycka (Atlantic Charter) deklaracja podpisana 14 sierpnia 1941 r. przez Winstona Churchilla i Franklina Delano Roosevelta na pokładzie okrętu Prince of Wales u wybrzeży Nowej Funlandii na Oceanie Atlantyckim, określająca m.in. zasady powojennych stosunków międzynarodowych. 8 Karta Narodów Zjednoczonych (The Charter of the United Nations) wielostronna umowa międzynarodowa podpisana 26 czerwca 1945 r. w San Francisco przez 50 państw; zobowiązująca sygnatariuszy do uznania jej postanowień za prawo międzynarodowe i zobowiązująca do popierania, poszanowania i przestrzegania praw człowieka. 9 K. Kersten, II wojna światowa i podział Europy, [w:] Kompleks wypędzenia, W. Borodziej, A. Hajnicz (red.), Znak, Kraków 1998, s

98 98 Wojciech M. Hrynicki, Jarosław Widerski wieka Karta Narodów Zjednoczonych stała się dobrym punktem wyjścia dla rozwoju instytucji i prawa międzynarodowego w tej dziedzinie (...) 10. Należy zgodzić się także z tezą, że u podstaw procesu dziejowego w Europie w XX wieku znalazły się przesiedlenia ludności, które warunkowała myśl i praktyka polityczna państw totalitarnych, zwłaszcza III Rzeszy i ZSRR, oparta na ideologii nazizmu i bolszewizmu. Zarówno w okresie międzywojennym, w czasie II wojny światowej, jak też po 1945 aż do 1948 była to tendencja w stosunkach politycznych, bilateralnych, jak i multilateralnych państw, która kształtowała relacje między grupami narodowymi o odmiennej kulturze, pochodzeniu etnicznym i religii 11. Deportacja ludności z Kresów Wschodnich w roku R. Kuźniar, Prawa człowieka prawo, instytucje, stosunki międzynarodowe, Scholar, Warszawa 2002, s J. Czerniakiewicz, M. Czerniakiewicz, Przesiedlenia ludności w Europie , WSP TWP, Warszawa 2005, s (dostęp: ).

99 ŁAMANIE PRAW CZŁOWIEKA PODCZAS MIGRACJI LUDNOŚCI 99 Chaos w powojennej Europie Po zakończeniu działań wojennych Europa stała się tyglem przemieszczających się ludzi pieszo, wozami konnymi, pociągami towarowymi. Milionami przenoszącymi się z miejsca na miejsce, wypędzonymi ze swoich domów i krążącymi po wyzwolonej Europie w poszukiwaniu lepszego jutra. Każdego dnia po zakończeniu wojny tysiące wyzwolonych jeńców wojennych i więźniów wracały do swoich krajów, chociaż wiele dróg i torów kolejowych wskutek działań wojennych zostało zniszczonych. Głównym orędownikiem ustalonych w Jałcie przesiedleń był Józef Stalin. Miał on już duże doświadczenie przy tego typu przedsięwzięciach, gdyż od lat stosował je wielokrotnie na narodach zamieszkujących ZSRR. Przesiedlenia pozwalały stworzyć w miarę jednolite narodowościowo państwa, które w teorii powinny być bardziej stabilne. Alianci uważali, że wszyscy Niemcy muszą ponieść zasłużoną karę za wybuch wojny i nie sprzeciwiali się przesiedleniom. Zastosowano zasadę odpowiedzialności zbiorowej. Nadto Sowieci liczyli na wytworzenie antagonizmów pomiędzy przesiedleńcami oraz ich sąsiadami. Dlatego właśnie obecność rosyjska stawała się niezbędna dla zapewnienia odpowiedniego bezpieczeństwa w Europie Środkowej. Jak wspomniano, zachodni alianci nie protestowali przeciwko przesiedleniom. Winston Churchill pod koniec roku 1944 przekonywał w Izbie Gmin, że przesiedlenia to najbardziej satysfakcjonująca i trwała metoda, aby zapewnić stabilne granice i ograniczyć do minimum konflikty etniczne w Europie. Do końca września 1945 roku alianci zdołali repatriować około 4,6 5,8 miliona DP 13 (displaced persons głównie uwolnionych robotników przymusowych, więźniów, jeńców wojennych i uchodźców). Wysoki odsetek repatriowanych wynikał przede wszystkim stąd, że początkowo przejawiali oni dość dużą gotowość do powrotu, a repatriacja uchodźców radzieckich odbywała się przymusowo 14. Wielu jeńców głównie z Europy Zachodniej nie czekało na zorganizowanie powrotów przez aliantów i sami wracali do swoich krajów. Pomimo zastrzeżenia poczdamskiego (Konferencja Poczdamska, 17 lipca 2 sierpnia 1945 r.) dotyczącego przesiedleń, które miały być organizowane w sposób zorganizowany i humanitarny, przesiedlenia ludzi nabierały czasem charakteru okrutnych masowych wypędzeń. Konflikty 13 A. Lembeck, Wyzwoleni ale nie wolni. Polskie miasto w okupowanych Niemczech, Świat Książki, Warszawa 2006, s Ibidem.

100 100 Wojciech M. Hrynicki, Jarosław Widerski etniczne były bardzo głębokie, zaciekłe, brutalne między różnymi grupami w różnych krajach Europy, zwłaszcza w Europie Środkowej, szczególnie naznaczonej barbarzyństwem hitlerowskim. Przymusowe przesiedlenia Niemców z Polski, Czechosłowacji, Węgier i Austrii, oparte na uchwałach poczdamskich i uchwale Sojuszniczej Rady Kontroli z 20 listopada 1945 r., objęły w latach ok. 6,242 mln osób. Przymusowe, w tym z Polski 3,092 mln, z Czechosłowacji 2,9 mln, Węgier 170 tys. i Austrii 80 tys. 15. Liczba Niemców przymusowo wysiedlonych z Jugosławii, Rumunii i ZSRR lub repatriujących się z pozostałych państw europejskich i krajów zamorskich do stref okupacyjnych aliantów to około 975 tys. osób 16. Równocześnie z prowadzoną akcją repatriacji ludności polskiej ze Wschodu, nowe władze w Polsce rozpoczęły akcję wysiedlania ludności niepolskiej. W latach do ZSRR wyjechało ok. 500 tys. Ukraińców, 50 tys. Litwinów i Białorusinów. Akcja ta odbywała się na polecenie władz ZSRR. Wysiedlenia charakteryzowały się na ogół niezwykłą brutalnością, nie miały nic wspólnego z postanowieniami Konwencji Genewskich 17. Często przesiedleńcy nie mieli za wiele czasu na spakowanie swojego dobytku. Przebieg wysiedleń oraz wędrówka na nowe miejsca zsyłek wywierały głęboki wpływ na psychikę wysiedlonych 18. Ludziom rozpadało się dotychczasowe życie oraz świat w jakim żyli, czuli się zagubieni, ogarniał ich lęk i nie myśleli o przyszłości. Jednak przesiedlenia ludności w powojennej rzeczywistości uznawano za jedyne słuszne rozwiązanie, które zapobiegnie przyszłym konfliktom i masowym zbrodniom. W latach została przeprowadzona także wielka akcja repatriacyjna ponad pięciu milionów obywateli radzieckich, którzy w wyniku wojny znaleźli się poza granicami ZSRR w Europie 19. Byli to jeńcy wojenni, przymusowi robotnicy, własowcy, członkowie innych formacji narodowościowych walczących u boku Niemców. Niestety ponad 80% repatriantów radzieckich trafiło do łagrów i więzień lub też zostało od razu 15 A. Patko, J. Rydel, J. J. Węc, Najnowsza historia świata , Wydawnictwo Literackie, tom I, Kraków 1997, s Ibidem. 17 Szereg Konwencji Genewskich o ofiarach wojen. 18 H. Reinoβ, Nie było powrotu. Wspomnienia wypędzonych, Replika, Zakrzewo, 2008, s A. Patko, J. Rydel, J. J. Węc, Najnowsza, op. cit., s. 60.

101 ŁAMANIE PRAW CZŁOWIEKA PODCZAS MIGRACJI LUDNOŚCI 101 zamordowanych 20. Los tych ludzi był konsekwencją stalinowskiego założenia o skażeniu ideologicznym. Obozy wypełniał także element wrogi klasowo z terenów przyłączonych w wyniku wojny (Ukraińcy, narody bałtyckie) i z krajów wyzwolonych przez armię radziecką oraz jeńcy wojenni (Niemcy, Japończycy). Liczba więźniów wzrosła do około dziesięciu milionów odgrywali oni wielką rolę w realizacji planów gospodarczych jako darmowa siła robocza 21. Warto podkreślić, że zachodni alianci dobrze wiedzieli o barbarzyństwie, jakiego dopuszczali się komuniści wobec powracających z zagranicy. Ale na ogół trzymali się polityki przymusowego wydalenia wszystkich zarówno wojskowych, jak i ludności cywilnej których powrotu żądał Józef Stalin 22. Poza tym aliantom zachodnim również zależało na zbudowaniu trwałego pokoju w Europie Środkowej, a to w perspektywie nie byłoby możliwe bez utworzenia w miarę jednolitych narodowo państw. Przesiedlenia w Europie Środkowej szły zatem w parze z przymykaniem oka na okrutną politykę Stalina. Miały zapewnić nie tylko poszanowanie praw mniejszości narodowych, ale także ukształtować trwały porządek polityczny, społeczny i religijny na najnowszej i współczesnej mapie politycznej Europy 23. Tragedia wypędzeń i przesiedleń ludności niemieckiej Niemcy mieli świadomość tego jak bardzo są znienawidzeni przez kraje i narody, które tak boleśnie odczuły nazistowską machinę zbrodni. Niemiecki reżim narodowosocjalistyczny przyczynił się do masowej zagłady, której ofiarą padły miliony ludzi, stąd też przymusowe wysiedlenia Niemców po II wojnie światowej budziły na tamten czas najmniej emocji. Kontrowersje i zastrzeżenia budzą jednak wielkości statystyczne przesiedleń Niemców w Europie po 1945 roku. Można je przedstawić jako zmianę geograficznej lokacji z punktu widzenia całokształtu przesiedleń niezależnie od ich charakteru oraz etapów procesu, który dokonywał się stosownie do polityki nazistów i państw koalicji 24. Źródła niemieckie podają, że tylko z Polski przesiedlono ( wypędzono Vertreibungen ) aż 7 milionów 20 Ibidem. 21 Ibidem, s N. Davies, Europa. Rozprawa historyka z historią, Znak, Kraków 2006, s J. Czerniakiewicz, M. Czerniakiewicz, Przesiedlenia..., op. cit., s Ibidem, s. 12.

102 102 Wojciech M. Hrynicki, Jarosław Widerski osób 25, ale liczba ta jest istotnie zawyżona o osoby uciekające przed Armią Czerwoną jeszcze w czasie trwania II wojny światowej (także te, które jej nie przeżyły), a także o Niemców przesiedlonych na tereny przedwojennej Polski w latach w ramach akcji germanizacyjnych (np. do Kraju Warty) 26. Jak przypomina D. Matelski, głównym sposobem prowadzenia niemieckiej polityki narodowościowej w Kraju Warty było: 1) oczyszczenie terenu z polskich elementów przywódczych, 2) wysiedlenia ludności polskiej, 3) wyniszczenie Żydów, 4) tworzenie Deutsche Volksliste oraz uważane za zadanie priorytetowe 5) osadnictwo ludności niemieckiej sprowadzonej z krajów Europy Środkowo-Wschodniej 27. Pierwsi Niemcy w pośpiechu opuszczali Prusy Wschodnie jeszcze przed wkroczeniem Armii Czerwonej (październik 1944). Niemcy zostali skonfrontowani z przerażającą wojenną rzeczywistością, na którą nie byli kompletnie przygotowani. Codziennością stały się mordy, gwałty, plądrowanie 28. Władze polskie na byłych terenach pruskich kopiowały metody represji, które były stosowane w Polsce przez niemieckich okupantów, choć w zdecydowanie mniejszym wymiarze 29. Na terenach Polski po wojnie nie było obozów zagłady, masowych mordów czy egzekucji. Aby uniknąć przemocy i gwałtów ze strony podjudzonych żołnierzy sowieckich, społeczeństwo niemieckie, szukało, mimo panującego mrozu ratunku w ucieczce na zachód 30. Nie były to jednak przesiedlenia, a raczej ucieczki przed śmiercią i wypędzenia. Tysiące ludzi zmarło wskutek osłabienia i zimna na wiejskich drogach, bądź zostało zmiażdżonych przez sowieckie wojska, ich bestialstwo i gwałt 31. Często kobiety niemieckie popełniały samobójstwa, by uniknąć gwałtu, inne były wielokrotnie gwałcone przez czerwonoarmistów a następnie zabijane. Wśród ludności niemieckiej rósł 25 E. Frątczak, Z. Strzelecki (red.), Demografia i społeczeństwo Ziem Zachodnich i Północnych Próba bilansu. Materiały pokonferencyjne z konferencji naukowej w Opolu , Polskie Towarzystwo Demograficzne Friedrich Ebert Stiftung, Warszawa J. Czerniakiewicz, M. Czerniakiewicz, Przesiedlenia... op. cit., s D. Matelski, Polityka germanizacji Kraju Warty , [w:] Utracona ojczyzna, H. Orłowski, A. Sakson (red.), Instytut Zachodni, Poznań 1996, s T. Urban, Utracone ojczyzny, Wypędzenia Niemców i Polaków w XX wieku, Czytelnik, Warszawa 2007, s Ibidem, s H. Reinoβ, Nie było..., op. cit., s Ibidem, s. 243.

103 ŁAMANIE PRAW CZŁOWIEKA PODCZAS MIGRACJI LUDNOŚCI 103 strach przed Rosjanami, podsycany przez propagandą nazistowską 32. Zapoczątkowana w następstwie sowieckiej ofensywy samowolna, nieskoordynowana ucieczka doprowadziła do chaosu na drogach 33. Niektóre źródła podają, że w drugiej połowie lutego 1945 r. w Prusach Wschodnich pozostało zaledwie ok. 7% ludności tej prowincji 34. Ucieczka z Prus Wschodnich przez zamarznięty Zalew Wiślany w 1945 r. 35 Po zajęciu wschodnioniemieckich terenów, instancje radzieckiej administracji wojskowej zajęły się wywózką pozostałych i zdolnych do pracy mężczyzn i kobiet na roboty przymusowe w głąb ZSRR 36. Ludność niemiecką zmuszano także do pracy na rzecz jednostek radzieckich w miejscach ich stacjonowania 37. Z kolei w pierwszym okresie po wojnie ludność dotychczas okupowana przez Niemców mściła się w podobny sposób, 32 W. Sienkiewicz, G. Hryciuk, Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki Atlas ziem Polski: Polacy, Żydzi, Niemcy, Ukraińcy, Demart, Warszawa 2008, s K. Kandecka (red.), Niemcy i Polacy Zbliżenia Annährungen, Rytm, Warszawa Düsseldorf 1996, s J. Misztal, Wysiedlenia i repatriacja obywateli polskich z ZSRR a wysiedlenia i przesiedlenia Niemców z Polski próba bilansu, [w:] Utracona ojczyzna..., op. cit., s (dostęp: ). 36 K. Kandecka (red.), Niemcy... op. cit., s W. Sienkiewicz, G. Hryciuk, Wysiedlenia, op. cit., s. 178.

104 104 Wojciech M. Hrynicki, Jarosław Widerski jak robili to naziści, narzucając takie same prawa i ograniczenia, których doświadczyła. Wielu Niemców miało poczucie winy za to co naziści zrobili podczas swojego panowania na świecie, czuło się uwikłanymi w to, co działo się podczas wojny i dlatego panicznie bało się, co może ich czekać ze strony zwycięzców. Aktem wykonawczym uchwał poczdamskich była uchwała Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec z 20 listopada 1945 r., ustalająca szczegółowy plan wysiedlenia Niemców z poszczególnych krajów. Określono w niej liczbę ludności niemieckiej w Polsce na 3,5 mln. Brytyjska strefa okupacyjna miała przyjąć 1,5 mln oraz radziecka 2 mln osób. Liczbę 3,5 mln wysiedlonych Niemców potwierdzają także inne źródła 38. Rządzący Polską komuniści już w maju 1945 r. zapowiadali wysiedlenia do końca roku wszystkich Niemców 39. Wysiedlania przeprowadzała II Armia Wojska Polskiego. Wspierały ją oddziały MO, UB i KBW 40. W pierwszej kolejności Polskę opuścić mieli Niemcy bez zatrudnienia, kobiety, dzieci, starcy, niezdolni do pracy oraz ci, których obecność mogłaby zagrażać bezpieczeństwu publicznemu. Dalej, Niemcy zatrudnieni w gospodarstwach chłopskich i pracownicy niewykwalifikowani, a w fazie końcowej pracownicy wykwalifikowani, których miano zastąpić pracownikami polskimi, przy czym w ostatniej kolejności wybitni fachowcy. Po bolesnych doświadczeniach wojennych egzystencja Polaków i Niemców w jednym państwie nie wydawała się możliwa i nawet jej nie rozpatrywano 41. Czasem w mieście, jak w Legnicy, pozostali tylko fachowcy, reszta uciekła przed nadciągającym frontem 42. Tymczasem ludność niemiecką poddawano licznym restrykcjom oraz ograniczeniom. Lokalnie wprowadzano znakowanie Niemców. Latem 1945 roku Czesi zmusili Niemców do noszenia białych opasek na ramieniu z oznaczeniem literą N, malowano im na placach swa- 38 W. Borodziej, Ucieczka Wypędzenie Wysiedlenie przymusowe, [w:] Polacy i Niemcy. Historia Kultura Polityka, A. Lawaty, H. Orłowski (red.), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2003, s W. Sienkiewicz, G. Hryciuk, Wysiedlenia, op. cit., s Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW), specjalna formacja wojskowa powołana uchwałą Krajowej Rady Narodowej z dnia 25 maja 1945 roku, podporządkowana Ministrowi Bezpieczeństwa Publicznego, a następnie Ministrowi Spraw Wewnętrznych. 41 W. Sienkiewicz, G. Hryciuk, Wysiedlenia, op. cit., s Zob. J. Kurdwanowski, Odzyskiwanie miasta, [w:] Osadnicy. Nowe życie kresowiaków na Ziemiach Zachodnich. Nadzieje i niemoc wobec władzy ludowej, A. Knyt (red.), PWN Karta, Warszawa 2014, s

105 ŁAMANIE PRAW CZŁOWIEKA PODCZAS MIGRACJI LUDNOŚCI 105 styki, zakazywano siadać na ławkach, chodzić po chodnikach, wchodzić do kin i restauracji. Ludność niemiecką, zwłaszcza sprzyjającą nazistom, umieszczano w obozach odosobnienia, przewidzianych nie tylko dla Niemców (np. w Świętochłowicach i Jaworznie). W obozach panowały bardzo złe warunki, dochodziło do wypadków i złego traktowania oraz zabójstw. Stąd też często Niemcy decydowali się na dobrowolny wyjazd i korzystali z możliwości jakie dawała im polska administracja 43. Biorąc pod uwagę niedawną historię, pragnienie zemsty mieszkańców Europy Wschodniej na mieszkającej wśród nich ludności niemieckiej było zrozumiałe, a może nawet uzasadnione. Często dochodziło do samosądów, morderstw, prześladowań. Nie zawsze były one sprawiedliwe. Nie wszyscy Niemcy byli nazistami 44. Jednak masowe wysiedlenia można było rozpocząć dopiero po podpisaniu umów z władzami stref okupacyjnych Niemiec. Rozpoczęto je od terenów, na których odsetek ludności niemieckiej był największy (Pomorze Zachodnie, Dolny Śląsk, dawne Wolne Miasto Gdańsk). Regularne transporty zaczęły kursować od marca 1946 r. i już w styczniu 1947 r. ostatecznie wstrzymano regularne przesiedlenia na dużą skalę, gdyż liczba ludności niemieckiej pozostała niewielka 45. W 1948 r. w Polsce przebywali jeszcze wyreklamowani fachowcy niemieccy (m.in. tysiące górników), jeńcy wojenni, więźniowie i osierocone dzieci. W sumie na terenach Polski pozostało około 300 tys. osób narodowości niemieckiej, ci którzy przetrwali powojenne przymusowe migracje oraz zweryfikowana ludność rodzima, której polskość uznano. To właśnie głównie z tych dwóch grup rekrutowani byli uczestnicy późniejszych przemieszczeń z Polski do dwóch państw niemieckich 46. Tragedia wypędzeń i przesiedleń ludności polskiej W nocy z 3 na 4 stycznia 1944 r. Armia Czerwona ponownie przekroczyła granicę polsko-radziecką ratyfikowaną podczas traktatu ryskiego, a wraz z nią NKWD. Rozpoczęły się prześladowania ludności polskiej areszto- 43 A. Czop, M. Sokołowski Historia polskich formacji policyjnych od II Wojny Światowej do czasów współczesnych, Kultura Bezpieczeństwa. Nauka Praktyka Refleksje nr 13, styczeń czerwiec 2013, s A. Applebaum, Za żelazną kurtyną ujarzmienie Europy Wschodniej , Świat Książki, Warszawa 2013, s Ibidem, s Ibidem, s. 194.

106 106 Wojciech M. Hrynicki, Jarosław Widerski wania, internowania i zsyłki oraz przymusowe wcielanie do Armii Czerwonej lub oddziałów gen. Berlinga. Oddziały radzieckie miały przewagę. Były w stanie rozbrajać coraz więcej żołnierzy Armii Krajowej, których większość została deportowana na Syberię lub do Kazachstanu 47. Dnia 26 lipca 1944 r. przewodniczący PKWN Edward Osóbka-Morawski oraz ludowy komisarz spraw zagranicznych ZSRR Wiaczesław Mołotow podpisali porozumienie dotyczące granicy polsko-radzieckiej oraz stosunków między Rosjanami a administracją polską tworzoną na obszarach wyzwolonych. Przesunięcie granic Polski na zachód było w interesach tak Polski, jak i ZSRR. Dla rządu polskiego, uzyskanie nowych ziem w zamian za utracone na rzecz ZSRR ziemie wschodnie było kwestią bardzo ważną, natomiast ZSRR dążyło do jak największego ograniczenia terytorialnego Niemiec, a właśnie granica Polski na Odrze i Nysie Zachodniej, a nawet bardziej na zachód, realizowała tę właśnie koncepcję. Realizowany po wojnie plan przesiedlania ludności objął miliony ludzi 48. Zagarnięcie blisko połowy terytorium Polski (województwa: wileńskie, nowogródzkie, poleskie, wołyńskie, tarnopolskie i w części białostockie oraz lwowskie), łącznie 178,8 tys. km 2 oraz odzyskanie Ziem Zachodnich (Warmia i Mazury, Pomorze Zachodnie, Ziemia Lubuska, Dolny i Górny Śląsk), łącznie 101 tys. km2, musiało wiązać się z tragedią wielu ludzi. Przez trzy lata polskimi drogami i szlakami kolejowymi ciągnęły niekończące się pochody uchodźców, wysiedleńców, repatriantów, przyjezdnych, przesiedleńców i wędrowców 49. Podróż ludzi ze Wschodu była bardzo uciążliwa, wagonów było bardzo mało, brudne, uszkodzone, niektórzy zmuszeni byli jechać na lorach (odkrytych platformach) albo w węglarkach niedających ochrony przed deszczem, śniegiem i wiatrem. Podróż trwała wiele dni, a nawet tygodni. Pierwszeństwo w przesiedleniu przysługiwało członkom rodzin wojskowych, samotnym kobietom i dzieciom, osobom, których członkowie rodzin byli w Polsce, rolnikom i specjalistom oraz robotnikom wykwalifikowanym z zachodnich republik radzieckich, a następnie z pozostałych terenów ZSRR z części europejskiej, z rejonów północnych i wschodnich, i wreszcie południowych republik. Przesiedleńcy mogli zabrać do kraju rodziny, współmałżonków, dzieci, swoich rodziców, wnuków i inne osoby, 47 T. Urban, Utracone... op. cit., s N. Davies, Boże igrzysko. Historia Polski, Znak, Kraków 2004, s Ibidem, s

107 ŁAMANIE PRAW CZŁOWIEKA PODCZAS MIGRACJI LUDNOŚCI 107 które były we wspólnym gospodarstwie oraz mienie ruchome o ciężarze do 2 ton na rodzinę, a osoby specjalnych zawodów, jak na przykład lekarze, artyści dodatkowe przedmioty niezbędne do wykonywania zawodu. Wszystkich zwalniano z obowiązku uregulowania obowiązkowych dostaw w naturze, podatków, a także opłat ubezpieczeniowych 50. Całym planem kierował Państwowy Urząd Repatriacyjny powołany na mocy dekretu PKWN z dnia 7 października 1944 r., który działał do roku Repatrianci jednak zmieniali transporty i plany na własną rękę, poszukiwali miejsca do życia niekoniecznie tam, gdzie ich wysadzano. Na ziemiach odzyskanych w poniemieckich domach osiedlali się nie tylko przesiedleńcy z Kresów, lecz także osadnicy ze środkowej Polski. Propaganda władz komunistycznych głosiła, że Polska w nowych granicach ma być krajem jednolitym etnicznie. Czas i tempo przesiedleń Polaków z Galicji i Wołynia i tak były szybkie, na co największy wpływ miał konflikt etniczny. W niektórych rejonach Kresów Polacy czuli się tak zagrożeni przez UPA 52, że błagali o jak najszybszy wyjazd. Stan napięcia miedzy ludnością polską a ukraińską wytworzony podczas okupacji niemieckiej spowodował, że jeszcze przed zorganizowanymi działaniami przesiedleńczymi wyjechało około 100 tys. osób zagrożonych terrorem nacjonalistów ukraińskich, któremu władza radziecka nie od razu mogła położyć kres 53. Ponadto władze sowieckiej Ukrainy chciały jak najszybciej pozbyć się Polaków z przyłączonych obszarów. Jednak posiadane środki przez Ukraińców dalekie były od przyzwoitych i wystarczających. Brakowało środków łączności i komunikacji. Wagony stawały w szczerym polu, czasem na kilka dni, ludzie podróżowali w bardzo złych warunkach, kryli się przed deszczem robiąc osłony z koców i desek. Dzieci chorowały, bydło wyło z głodu, nikt z podróżujących nie wiedział kiedy, ani jak skończy się wyprawa na Ziemie Odzyskane. Szacuje się, że z terenów Ukrainy przesiedlono do Polski ponad 780 tys. osób 54. Jedynie lwowiacy zbojkotowali nawoływania do wyjazdu z terenów już niepolskich, na co wpływ miała postawa lwowskiej inteligencji oraz miejscowych polskich polityków, którzy nie dopuszczali do myśli, że miasto 50 J. Czerniakiewicz, M. Czerniakiewicz, Przesiedlenia... op. cit., s N. Davies, Boże, op. cit. s Ukraińska Powstańcza Armia (UPA). 53 J. Czerniakiewicz, M. Czerniakiewicz, Przesiedlenia... op. cit., s Ibidem, s. 50.

108 108 Wojciech M. Hrynicki, Jarosław Widerski może znaleźć się poza Polską. Nawoływali ludność Lwowa do bierności wobec przesiedleń. Na próżno, bowiem Zachód zgodził się na wszystkie żądania Stalina. O ile jednak mieszkańcami samego Lwowa byli głównie Polacy, tak już rozległych ziem wokół miasta zdecydowanie Ukraińcy. To przekonywało Zachód do nowej przynależności miasta. Jednak polskość Lwowa szczególnie kuła w oczy władze radzieckie, które podjęły liczne działania mające na celu osiedlenie w tym mieście Ukraińców z okolicznych miejscowości i wiosek. Jak pisze G. Hryciuk, masowa ucieczka Ukraińców, a zwłaszcza ich inteligencji przed Bolszewikami na zachód, postawiła Sowietów w kłopotliwej sytuacji; wołają na mitingach, że tu jest stare ukraińskie miasto Lwów, każą usuwać zewsząd napisy polskie, a tymczasem Ukraińców nie ma (...) 55. Nieco sprawniej przebiegały wysiedlenia Polaków z terenów Białorusi. Relacje między dwoma żyjącymi obok siebie narodami były nieporównanie lepsze niż na Ukrainie. Opuszczenie rodzinnych terenów dla bardzo wielu ludzi nie było łatwą decyzją życiową. Jednak Polacy, pełni obaw o swoją przyszłość na terenach, które zostały przyłączone do ZSRR, decyzje o opuszczeniu domów podejmowali racjonalnie i szybko. Czerwonoarmiści i oddziały NKWD z postawionymi bagnetami towarzyszyły pociągom aż do nowej granicy, często obrabowując przesiedleńców 56. Najważniejszymi zagadnieniami, które dominowały w transferze z Białorusi były sprawy kryteriów określających narodowość uprawnionych do wyjazdu do Polski (nie wszyscy rdzenni mieszkańcy Białorusi czuli się Białorusinami i w obawie przed Sowietami chcieli zostać przesiedleni wraz z Polakami) oraz kwestia mienia. Wyłonił się tam też specyficzny problem Tatarów i Karaimów, którym władze białoruskie odmawiały prawa do przesiedlenia do Polski. Władze Polski domagały się uznania zasady samookreślenia, a w przypadkach wątpliwych z punktu widzenia strony białoruskiej proponowano oparcie się na dokumentach, zeznaniach świadków oraz takich obiektywnych sprawdzianach jak język i związki kulturowe. Znaczny odłam ludności Białorusi określał się jako tutejsi, nie poczuwając się ani do polskiej, ani do białoruskiej wspólnoty narodowej 57. Jednak aż 98% wy- 55 G. Hryciuk, Polityka władz radzieckich w sprawie wysiedlenia ludności polskiej ze Lwowa , [w:] Kresowianie na Górnym Śląsku, B. Tracz (red.), Instytut Pamięci Narodowej, Katowice Gliwice 2012, s T. Urban, Utracone, op. cit., s J. Czerniakiewicz, M. Czerniakiewicz, Przesiedlenia... op. cit., s. 48.

109 ŁAMANIE PRAW CZŁOWIEKA PODCZAS MIGRACJI LUDNOŚCI 109 jeżdżających deklarowało narodowość polską, pozostali to Żydzi (1,3%), Tatarzy (0,2%) i inni. W sumie prawie pół miliona osób, z czego mężczyźni to zaledwie 25,6% 58. W obawie przed wyjazdem ludności niepolskiej władze białoruskie nie przedłużyły wyjazdów poza 1946 rok. Specyficznie wyglądały przesiedlenia z terenów litewskich. Litewskie władze komunistyczne utrudniały repatriację Polaków, bojąc się wyludnienia terenów wiejskich. Początkowo też sami Polacy niechętnie podchodzili do wyjazdu z Litwy. Mnożone przez władze litewskie problemy techniczne (w szczególności brak wagonów) powodowały, że część ludności organizowała wyjazdy samodzielnie. Brak miejsca w pozostawionych do dyspozycji wagonach powodował, że ludność polska pozostawiała na Litwie niemal cały dobytek. Brak środków transportowych stał się przedmiotem interwencji w listopadzie 1945 r. polskiego pełnomocnika w Wilnie do Pełnomocnika Generalnego Litwy 59. W następstwie działań komunistów litewskich dnia 1 lipca 1946 r. na wyjazd zarejestrowano tylko ok. 45% Polaków, a w samym Wilnie ok. 20%. Choć akcja repatriacyjna nieco przyspieszyła, to po jej zakończeniu szacowano, że na Litwie zostało ponad 200 tys. osób, które chciały wyjechać do Polski, ale litewskie władze komunistyczne do tego nie dopuściły. Tyle samo z Litwy wróciło do Polski. Polacy starali się w dalszym ciągu emigrować już na własną rękę, trwało to aż do lat 60-tych XX w. Odrębnym problemem jest zagadnienie przesiedlenia ludności polskiej z głębi ZSRR. Z sowieckich łagrów zaczęto stopniowo wypuszczać więźniów dopiero po śmierci przywódcy ZSRR Józefa Stalina. W roku 1955 do Polski przybyło ok. 6,5 tys. osób, w 1956 już blisko 31 tys. osób. Władze PRL chciały także powrotu ludności, która pozostała na dawnych Kresach Wschodnich, z wywózek na Sybir, działań wojennych, powojennych represji i wcześniejszej fali wysiedleń w latach Po przybyciu na tereny nad Odrą i Nysą wielu Polaków czuło się rozczarowanych i oszukanych przez władze komunistyczne. Nie mogli wprowadzać się do domów, gdyż miasta i wioski były zniszczone w wyniku działań wojennych oraz splądrowane przez Armię Czerwoną i zorganizowane bandy Polaków (zwłaszcza z centralnej Polski). Repatrianci czuli wielki niepokój, nie wiedzieli czy długo będą mieszkać w nowych miejscach, zwłaszcza, że częściowo pozostała jeszcze ludność niemiecka. Całymi latami żyli 58 Ibidem, s Ibidem, s. 46.

110 110 Wojciech M. Hrynicki, Jarosław Widerski na walizkach, czekając na powrót w swoje rodzinne strony. Nierzadko Polacy i Niemcy przez pewien czas wspólnie prowadzili gospodarstwa rolne i mieszkali pod jednym dachem. Przeważnie prowadziło to do silnych spięć, ale często Polacy i Niemcy dogadywali się na okres przejściowy 60. Statystyki różnią się drastycznie, ale nie można mieć większych wątpliwości co do tego, że ludność objęta programem przesiedleń uczestniczyła w jednym z największych przewrotów demograficznych w dziejach Europy 61. Ten specyficzny program naznaczony był zupełnym wyjęciem spod idei założonych przez aliantów i potwierdzonych w Karcie Narodów Zjednoczonych. Z jednej strony napięcia na tle etnicznym (jak między Polakami a Ukraińcami), z drugiej strony nieprzygotowanie poszczególnych państw do wymiany ludności spowodował chaos i naruszenia wielu praw człowieka, w szczególności swobody osiedlenia się, przemieszczania, a nade wszystko godności i wolności. Szacuje się, że co najmniej 500 tys. Polaków zmuszonych w czasie wojny do opuszczenia kraju nie zdecydowało się na powrót do niego 62. Tragedie innych narodów Europy Środkowej We wrześniu 1944 r. PKWN zawarł umowy z rządami republik Białoruskiej, Ukraińskiej i Litewskiej o wymianie ludności żyjącej po obu stronach granicy 63. Jak już wspomniano, podpisywane porozumienia powodowały wzajemną ewakuację z ziem polskich obywateli narodowości białoruskiej do BSRR, ukraińskiej do USRR oraz litewskiej do LSRR. Natomiast do Polski przybywali z wymienionych republik Polacy i Żydzi, którzy we wrześniu 1939 roku legitymowali się obywatelstwem polskim 64. Tymczasem w Polsce akcja wysiedleńcza Ukraińców trwała od 1944 r. do 1946 r. Władze radzieckie jeszcze w 1944 r. podjęły działania zmierzające do likwidacji partyzantki i ukraińskiego podziemia nacjonalistycznego, działającego na Wołyniu i w Galicji Wschodniej 65. Za najskuteczniejszą formą walki z UPA radziecki aparat bezpieczeństwa uznał deportacje 60 T. Urban, Utracone, op. cit., s N. Davies, Boże, op. cit., s W. Sienkiewicz, G. Hryciuk, Wysiedlenia, op. cit., s B. Kubis, Niezwykłe czasy zwykłych ludzi przesiedleńcy z Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej na Górnym Śląsku, [w:] Kresowianie... op. cit., s Ibidem. 65 W. Sienkiewicz, G. Hryciuk, Wysiedlenia, op. cit., s. 210.

111 ŁAMANIE PRAW CZŁOWIEKA PODCZAS MIGRACJI LUDNOŚCI 111 członków rodzin oraz wszystkich sympatyków. Akcja pod kryptonimem Zachód przeprowadzona została 21 października 1947 r. Z terenów Ukrainy Zachodniej wywieziono osób, najwięcej z obwodu lwowskiego, tarnopolskiego i drohobyckiego, głównie do ośrodków wydobycia węgla kamiennego na Syberii 66. Według danych z jesieni 1947 r. z zachodniej Ukrainy wywieziono do: obwodu kiemierowskiego ponad 10 tys. rodzin, czelabińskiego około 2,5 tys., karagandyjskiego 3 tys., omskiego 5 tys., łącznie 26 tys. rodzin, tj. około 75 tys. osób 67. NKWD skutecznie podejmowała akcje przeciwko wszystkim podejrzanym. Wielu rozstrzeliwano lub wysyłano do obozów pracy. W kolejnych latach prowadzono dalsze deportacje członków rodzin i działaczy OUN 68 oraz UPA. W Polsce zostały zorganizowane deportacje ludności ukraińskiej głównie na terenie województw krakowskiego, rzeszowskiego i lubelskiego. Idea państwa ukraińskiego, o które walczyła UPA, na terenie południowo -wschodniego terytorium powojennej Polski i w zachodniej części Ukraińskiej SRR straciła szansę na realizację z każdym wysiedlonym w głąb Związku Radzieckiego. Ludowe Wojsko Polskie przeczesywało południowo-wschodnie rubieże PRL w poszukiwaniu band UPA jeszcze kilka lat po zakończeniu II wojny światowej. Ostatecznie 28 kwietnia 1947 r. rozpoczęto akcję o kryptonimie Wisła, której celem było rozbicie podziemia ukraińskiego oraz wysiedlenie Ukraińców z obszarów, które zasiedlali, czyli pasa południowo-wschodniego, głównie na obszarze Bieszczad. Trwała ona oficjalnie do sierpnia 1947 r., ale faktycznie dłużej. Przesiedleniami zajmowała się specjalna grupa operacyjna, w skład której wchodziły wojsko oraz zmilitaryzowane jednostki struktur państwowych. Zadaniem Polaków, przy współdziałaniu jednostek NKWD, było uszczelnienie granicy wschodniej oraz południowej, obsadzenie wszystkich wsi, które zamieszkiwali Ukraińcy i przeprowadzenie przy pomocy transportów wojskowych wysiedlenia z tych terenów całej ludności. Wiele osób, które znalazły się na liście wywiadu wojskowego było zsyłana do obozu w Jaworznie, który wykazywał cechy obozu koncentracyjnego. Dramat wysiedlonych Ukraińców dotyczył niejednokrotnie ludzi nie związanych w żaden sposób z działalnością ukraińskiej partyzantki. 66 Ibidem. 67 M. F. Buhaj, Deportacija nasełennia z Ukrajiny (30 50-ti roky), Ukrajinskyj istorycznyj żurnał 1990,nr 10, s , nr 11, s Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów ukraińska nacjonalistyczna organizacja polityczno-wojskowa.

112 112 Wojciech M. Hrynicki, Jarosław Widerski Po raz kolejny zadziałał system odpowiedzialności zbiorowej. W roku 1950 po zakończeniu wysiedleń ludności z terenów Polski pozostawało około 162 tys. Ukraińców, przed wysiedleniami mieszkało na terenie Polski ponad 600 tys. przedstawicieli tej narodowości. Z Polski wysiedlono około 75% Ukraińców. W kilka tygodni po zakończeniu akcji Wisła ZSRR przeprowadził podobnie brutalną akcję operacyjną na sąsiadującym z polską granicą terytorium sowieckiej Ukrainy, o której wspomniano wyżej. Pierwsze lata po zakończeniu II wojny światowej to również przesiedlanie Białorusinów w głąb Związku Sowieckiego. Zesłania prowadzone przez władze sowieckie objęły od około miliona do półtora miliona osób. Rozwijające się od początku XX wieku elity narodowe spotkała fizyczna likwidacja. Miejsca wysiedlonych Białorusinów zajęło kilkaset tysięcy Rosjan sprowadzonych na tereny Białoruskiej SRR. Jeszcze przed podpisaniem polsko-radzieckiej umowy granicznej został zawarty układ między PKWN a Radą Komisarzy Ludowych Białoruskiej SRR, na mocy którego ludność białoruska z obszarów Podlasia, które pozostały przy Polsce, miała prawo dobrowolnej ewakuacji do Białoruskiej SRR 69. Jednak z takiej możliwości skorzystało niewielu Białorusinów. Do 1946 r. przesiedlono z Białostocczyzny i północnej części woj. lubelskiego Białorusinów. Rozmieszczono ich w zachodniej części Białoruskiej SRR 70. Władza sowiecka przystąpiła do rusyfikacji kraju, usunęła język białoruski ze szkolnictwa i życia kulturalnego podległej republiki. W roku 1944 sowieccy żołnierze po raz kolejny przystąpili do okupacji Litwy, przywrócili podległą komunistom władzę, dokonali wielu aresztowań i wywózek wśród ludności litewskiej, która była przeciwna i niechętna władzy sowieckiej. Wielu Litwinów i Polaków zdecydowało się na opuszczenie terenów i emigrację do krajów zachodnich, aby uniknąć znanych już represji ze strony radzieckiej. Na mocy porozumienia podpisanego przez PKWN i władze Litewskiej SRR 22 września 1942 r. ludność litewska z terenów Polski (w granicach z 1944 r.) uzyskała prawo do przesiedlenia się na Litwę Radziecką. Akcja ta zakończyła się jednak fiaskiem. Dobrowolnie do 1945 r., a więc do zakończenia akcji, wyjechało jedynie 14 osób 71. Władze powojennej Polski uważały, że społeczność litewska to środowisko, w którym uczucia skrajnie nacjonalistyczne wciąż 69 W. Sienkiewicz, G. Hryciuk, Wysiedlenia, op. cit., s Ibidem. 71 Ibidem.

113 ŁAMANIE PRAW CZŁOWIEKA PODCZAS MIGRACJI LUDNOŚCI 113 były żywe. W latach na podstawie spisów imiennych, zostało przesiedlonych na Pomorze Zachodnie (woj. szczecińskie) 200 osób narodowości litewskiej, uznawanych za tzw. element nielojalny i niebezpieczny wobec państwa 72. Z Litwy wysiedlono wtenczas około 171 tysięcy ludności narodowości polskiej. Polacy, którzy zostali na terenie powstałej Litewskiej SRR pozbawiono dostępu do religii i poddano sowietyzacji. Z kolei w Czechosłowacji rząd podejmował próby, aby pozyskać aprobatę aliantów w celach deportacji ze swoich terenów Węgrów ze Słowacji. Kiedy nie przyniosło to pożądanego przez rząd czeski efektu, Czesi zastosowali podobne rozwiązanie co Polacy. Oficjalnie nie było żadnej deportacji Węgrów ze Słowacji, jedynie dobrowolna wymiana ludności 73. W celu zachęcenia Węgrów do opuszczania terenów Czechosłowacji pozbawiano ich obywatelstwa, prawa do posługiwania się językiem węgierskim oraz zakaz uczestniczenia w mszach odprawianych w języku węgierskim. W latach około 89 tys. Węgrów zdołano w ten sposób przekonać do przeprowadzki ze Słowacji w Sudety, gdzie zastąpili wygnanych Niemców, albo do przekroczenia granicy węgierskiej 74. Miejsce wypędzonych Węgrów zajęli Słowacy, którzy powrócili z Węgier. Węgrzy również uciekli lub zostali wyrzuceni z Rumunii. Żydzi, którzy przeżyli wojnę nie mieli dokąd się udać. Eksterminacja narodu, który przez tyle lat prowadzili naziści, doprowadziła do tego, że przeważnie nikt bliski im nie pozostał przy życiu. Nie mieli domów, rodziny i sąsiadów. Żydzi, którzy przed II wojną światową posiadali obywatelstwa niemieckie i austriackie zamierzali wracać do krajów, które w tak bestialski sposób odebrały im człowieczeństwo, wymordowali i skazali na zagładę ich bliskich. Polscy Żydzi natomiast często nie chcieli, bądź nie mogli wrócić do Polski. W lipcu 1945 roku rządy Polski i ZSRR podpisały porozumienie mające na celu ewakuację osób narodowości polskiej i żydowskiej zamieszkałych w ZSRR do Polski. Liczba Żydów polskich na terenie ZSRR szacowana była od 140 do 250 tys. Ostatecznie do Polski z Kresów Wschodnich przyjechało Żydów 75. Zgodnie z ustaleniami transporty były kierowane głównie na Dolny Śląsk. Osadnictwo wspierane było przez samych Żydów i polskie władze komunistyczne. Obok przesie- 72 Ibidem. 73 A. Applebaum, Za żelazną, op. cit., s Ibidem. 75 W. Sienkiewicz, G. Hryciuk, Wysiedlenia, op. cit., s. 143.

114 114 Wojciech M. Hrynicki, Jarosław Widerski dlanych z ZSRR na Dolny Śląsk przyjeżdżały także grupy Żydów z innych regionów Polski 76. W dniu 4 lipca 1946 r. w Kielcach doszło do pogromu Żydów, w którym śmierć poniosło ponad 40 osób. Pogrom ten był jednym z kilkunastu pogromów, które zostały zainscenizowane przez NKWD i bojówki syjonistyczne w krajach okupacji stalinowskiej. W podobnym czasie podobne incydenty miały miejsce w Budapeszcie, dwa w Bratysławie i po kilka w mniejszych miastach Czechosłowacji. W powojennej Polsce największe skupisko Żydów powstało na Dolnym Śląsku ( osoby), w Łodzi ( osób), Szczecinie ( osoby), na Górnym Śląsku ( osób) i w Krakowie ( osób). Po kieleckim pogromie wśród Żydów zapanowała panika. Opuszczano mniejsze miejscowości, więcej osób szukało kontaktu z organizatorami nielegalnych emigracji 77. Ponieważ Żydzi przeżyli okres ogromnych cierpień, ukrywając się podczas holokaustu albo starając się przeżyć na terenie Rosji, nie trzeba ich było zbytnio zachęcać, aby uciekali ze sceny, na której rozegrał się ich dramat, tak daleko, jak tylko potrafią 78. Władze polskie umożliwiły ocalałym emigrację do Palestyny. Od lipca do grudnia 1946 roku z Polski wyjechało ok. 70 tysięcy Żydów 79. Po zakończeniu emigracji oraz po pogromie kieleckim sytuacja Żydów w Polsce ustabilizowała się. Konkluzje Pożoga wojenna daje wystarczająco wiele cierpień i wydarzenia po zawarciu traktatów pokojowych nie powinny przysparzać kolejnych cierpień ludziom. Niestety II wojna światowa dla wielu ludzi, zwłaszcza w Europie Środkowej, nie skończyła się wraz z kapitulacją Niemiec i ustaleniami konferencji pokojowych u schyłku wojny i po jej zakończeniu (Teheran, Jałta, Poczdam), a trwała jeszcze wiele lat po ucichnięciu salw armatnich. Podziały łupów terytorialnych dokonane przez zwycięzców, a zwłaszcza przez Związek Radziecki, zaowocowały ucieczkami, wypędzeniami i przymusowymi wysiedleniami milionów mieszkańców Europy Środkowej, w szczególności Polaków, Niemców, Żydów, Ukraińców, Rosjan, Białorusinów (...). Należy podkreślić, że bez względu na zwycięstwo w wojnie, ochrona ludności przed prześladowaniami na tle narodowym czy etnicznym, 76 Ibidem, s Ibidem. 78 N. Davies, Boże, op. cit., s W. Sienkiewicz, G. Hryciuk, Wysiedlenia, op. cit., s. 144.

115 ŁAMANIE PRAW CZŁOWIEKA PODCZAS MIGRACJI LUDNOŚCI 115 po jej zakończeniu, powinno być wartością nadrzędną dla zwycięzców. Zwycięstwo nie upoważnia zwycięzców do traktowania ludzi przedmiotowo, nawet jeśli są współwinni tragedii wojennej. Wielkie wojny toczą się między państwami, zwłaszcza największymi, lecz cierpią zazwyczaj bezbronni, niewinni ludzie, nieodpowiedzialni za wybuch wojny i całe zło 80. Na tle tych wydarzeń postanowienia Karty Atlantyckiej i Karty Narodów Zjednoczonych okazały się pustymi sloganami, które pozornie zapewniały ochronę praw człowieka, nawet tych podstawowych, jak wolność, równość, swoboda decydowania o miejscu osiedlenia się czy zamieszkania. Doświadczenie II wojny światowej winno wyczulić ludzi na zagrożenie cierpienia i śmierci w obliczu powojennych podziałów łupów terytorialnych. To doświadczenie winno sprawić, że należy pamiętać o tym, że nawet najlepsze reguły prawne nie są w stanie zabezpieczyć niewinną ludność przed okrucieństwem i bezsensem wypędzeń i przymusowych wysiedleń dyktowanych nienawiścią narodową czy etniczną. Pozostaje aktualny wniosek, że dzisiaj, na początku XXI wieku wstydliwe doświadczenia z poprzedniego wieku Europejczycy mają już za sobą i wspólnie powinni budować jedność, nie zapominając o odrębnościach narodowych i kulturowych 81. Bibliografia 1. Applebaum A., Za żelazną kurtyną ujarzmienie Europy Wschodniej , Świat Książki, Warszawa Borodziej W., Hajnicz A. (red.), Kompleks wypędzenia, Znak, Kraków Buhaj M. F., Deportacija nasełennia z Ukrajiny (30 50-ti roky), Ukrajinskyj istorycznyj żurnał 1990, nr 10 i nr Czop A., Czop P., Konieczność kompleksowych i interdyscyplinarnych działań na rzecz współczesnego bezpieczeństwa w kontekście sektorowości zagrożeń, Kultura Bezpieczeństwa. Nauka Praktyka Refleksje nr 22 (2016), Kraków Zob. A. Czop, P. Czop, Konieczność kompleksowych i interdyscyplinarnych działań na rzecz współczesnego bezpieczeństwa w kontekście sektorowości zagrożeń, Kultura Bezpieczeństwa Nauka Praktyka Refleksje nr 22, 2016 (95 111), s Zob. W. M. Hrynicki, Ochrona byłych nazistowskich obozów zagłady w aspekcie zagadnienia bezpieczeństwa kulturowego, Acta Pomerania 2014 nr 5, s

116 116 Wojciech M. Hrynicki, Jarosław Widerski 5. Czop A., Sokołowski M. Historia polskich formacji policyjnych od II Wojny Światowej do czasów współczesnych, Kultura Bezpieczeństwa. Nauka Praktyka Refleksje nr 13 (2013), Kraków Czerniakiewicz J., Czerniakiewicz M., Przesiedlenia ludności w Europie , WSP TWP, Warszawa Davies N., Boże igrzysko. Historia Polski, Znak, Kraków Davies N., Europa. Rozprawa historyka z historią, Znak, Kraków Frątczak E., Strzelecki Z. (red.), Demografia i społeczeństwo Ziem Zachodnich i Północnych Próba bilansu. Materiały pokonferencyjne z konferencji naukowej w Opolu , Polskie Towarzystwo Demograficzne Friedrich Ebert Stiftung, Warszawa Hrynicki W. M., Ochrona byłych nazistowskich obozów zagłady w aspekcie zagadnienia bezpieczeństwa kulturowego, Acta Pomerania 2014 nr 5, Chojnice Kandecka K. (red.), Niemcy i Polacy Zbliżenia Annährungen, Rytm, Warszawa Düsseldorf Knyt A. (red.), Osadnicy. Nowe życie kresowiaków na Ziemiach Zachodnich. Nadzieje i niemoc wobec władzy ludowej, PWN Karta, Warszawa Krasuski J., Historia Niemiec, Zakład Narodowy im. Ossolińskich,,Ossolineum, Wrocław Warszawa Kraków Kuźniar R., Prawa człowieka prawo, instytucje, stosunki międzynarodowe, Scholar, Warszawa Lawaty A., Orłowski H. (red.), Polacy i Niemcy. Historia Kultura Polityka, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań Lembeck A., Wyzwoleni ale nie wolni. Polskie miasto w okupowanych Niemczech, Świat Książki, Warszawa Mączak A. (red.), Historia Europy, Ossolineum, Wrocław Warszawa Kraków Orłowski H., Sakson A. (red.), Utracona ojczyzna, Instytut Zachodni, Poznań Patko A., Rydel J., Węc J.J., Najnowsza historia świata , Wydawnictwo Literackie, tom I, Kraków Reinoβ H., Nie było powrotu. Wspomnienia wypędzonych, Replika, Zakrzewo 2008.

117 ŁAMANIE PRAW CZŁOWIEKA PODCZAS MIGRACJI LUDNOŚCI Sienkiewicz W., Hryciuk G., Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki Atlas ziem Polski: Polacy, Żydzi, Niemcy, Ukraińcy, Demart, Warszawa Tracz B. (red.), Kresowianie na Górnym Śląsku, Instytut Pamięci Narodowej, Katowice Gliwice Urban T., Utracone ojczyzny, Wypędzenia Niemców i Polaków w XX wieku, Czytelnik, Warszawa Wegs J., Ladrech R., Europa po 1945 roku, Książka i Wiedza, Warszawa Netografia Wojciech M. Hrynicki, dr n. prawnych wykładowca na Wydziale Bezpieczeństwa i Nauk Społeczno-Prawnych Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego Apeiron w Krakowie, kierujący Oddziałem Kontroli Wewnętrznej i Przeciwdziałania Korupcji w Izbie Skarbowej w Katowicach, znawca tematu prawnej dopuszczalności nadawania oraz zmiany imion i nazwisk, a także zagadnień bezpieczeństwa publicznego i kulturowego, autor licznych publikacji z tych obszarów badawczych. Jarosław Widerski absolwent Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego Apeiron w Krakowie oraz Szkoły Chorążych Wojsk Radiotechnicznych w Jelenie Górze, pracownik Wydziału Egzekucji Administracyjnej w Urzędzie Miejskim w Zabrzu, administrator bezpieczeństwa informacji niejawnych, żołnierz zawodowy, starszy chorąży przeniesiony do rezerwy, znawca tematyki bezpieczeństwa i ochrony informacji niejawnych oraz informacji prawnie chronionych.

118 Kultura Bezpieczeństwa Nauka Praktyka Refleksje Nr 24, 2016 ( ) NÁVRH ROZŠÍRENIA BEZPEČNOSTNÉHO VZDELÁVANIA NA ZÁKLADNÝCH ŠKOLÁCH PRE OCHRANU DETÍ PROPOSE AN EXTENSION OF SECURITY EDUCATION AT THE PRIMARY SCHOOL FOR CHILD PROTECTION Lucia Kováčová University of Security Management in Košice ABSTRACT The scientific study presents the proposal of extension of curriculum focused on security education for primary schools to children protection. Modern and sophisticated methods violation of safety rules, safety education moved even more to the forefront of the public interest. It requires continual analysis of ensuring the safety of children in the primary schools too and looking for new possibilities for protection against threats of various kinds and manner. The aim of security education determines competencies of security activity and behaviour in normal and emergency situations of school leavers. Proposal is based on these defined competencies. The proposal also includes an analysis of current problems, which are the consequences of constantly changing social needs, as well as the rapid development of science and technology, especially modern mass-communication. Key words: security education, primary school, child protection, curriculum, competences of school leavers

119 NÁVRH ROZŠÍRENIA BEZPEČNOSTNÉHO VZDELÁVANIA 119 ABSTRAKT Vedecká štúdia prináša výsledky návrhu rozšírenia obsahového zamerania bezpečnostného vzdelávania na ZŠ pre ochranu detí. Moderné a sofistikované metódy porušovania bezpečnostných pravidiel posunuli bezpečnostné vzdelávanie ešte viac do popredia záujmu verejnosti. To si vyžaduje neustálu analýzu zaistenia bezpečnosti detí aj v prostredí základných škôl a hľadanie nových možností ich ochrany pre ohrozeniami rôzneho druhu a spôsobu. Vychádzajúc z cieľa bezpečnostného vzdelávania v prostredí základných škôl boli v štúdii stanovené kompetencie (spôsobilosti) bezpečnostného konania a správania a v bežných i krízových situáciách absolventa bezpečnostného vzdelávania na základnej škole. Návrh vychádza práve zo stanovených kompetencií. V návrhu sú zároveň analyzované súčasné problémy, ktoré sú dôsledkom neustále sa meniacich spoločenských potrieb, ako aj rýchleho rozvoja vedy a techniky, najmä moderných masovo-komunikačných prostriedkov. Kľúčové slová: bezpečnostné vzdelávanie, základná škola, ochrana detí, obsahové zameranie, kompetencie absolventa Úvod Podstata bezpečnostného vzdelávania spočíva v analytickej činnosti, ktorá je zameraná na odvrátenie alebo minimalizáciu bezpečnostných rizík rôznej formy a príčiny voči jednotlivcom aj spoločnosti ako celku. Nie je však postačujúce sledovať len aktuálne globálne hrozby, veľké bezpečnostné riziká. Veď každá činnosť v živote človeka má bezpečnostný aspekt, počnúc bezpečnosťou v domácnosti, na ihriskách, vo vzdelávacích zariadeniach, na pracovisku, na verejnosti, po bezpečnosť v doprave. Bezpečnosť je súčasťou života každého z nás. Často sa bezpečnosťou zaoberáme, pričom si to ani neuvedomujeme. Zaoberáme sa ňou denne, v bežných praktických činnostiach. Významnú úlohu zastáva výchova a vzdelávanie k bezpečnosti už detí na základných školách. Žiaci majú už v základnom školskom prostredí získať základné teoretické a praktické vedomosti a zručnosti bezpečnostného konania a správania sa v bežných i krízových situáciách v rôznych oblastiach. Bezpečnostné vzdelávanie detí je v súčasnosti potrebné rozšíriť, skvalitniť a zamerať na aktuálne hrozby, zvýšiť ochranu detí pred rôznymi

120 120 Lucia Kováčová novými formami násilia. Vo všeobecnosti je cieľom bezpečnostného vzdelávania na ZŠ prepojenie teoretických vedomostí s praktickou činnosťou, s možnosťou absolvovať praktické úlohy a cvičenia žiakov spolu s odborníkmi danej problematiky bezpečnosti. 1. Ciele vedeckej štúdie Hlavným cieľom vedeckej štúdie je navrhnúť rozšírenie obsahového zamerania bezpečnostného vzdelávania na ZŠ pre ochranu detí. Pre naplnenie hlavného cieľa je potrebné dosiahnuť čiastkové ciele: rozobrať teoretické východiská skúmanej problematiky bezpečnostného vzdelávania v prostredí základných škôl a identifikovať problémy v tejto oblasti bezpečnosti detí, analyzovať súčasný stav realizácie bezpečnostného vzdelávania v prostredí základných škôl v podmienkach SR, analyzovať problémy, súvisiacich s novými bezpečnostnými ohrozeniami detí v súčasnom svete, o ktoré je potrebné bezpečnostné vzdelávanie na ZŠ rozšíriť, stanoviť ciele bezpečnostného vzdelávania v prostredí základných škôl, stanoviť kompetencie (spôsobilosti) bezpečnostného konania a správania a v bežných i krízových situáciách absolventa bezpečnostného vzdelávania na základnej škole pre prvý i druhý stupeň, navrhnúť obsahové zameranie tém bezpečnostného vzdelávania na ZŠ pre ochranu detí. 2. TEORETICKÉ VÝCHODISKÁ SKÚMANEJ PROBLEMATIKY Moderné a sofistikované metódy porušovania bezpečnostných pravidiel posunuli bezpečnostné vzdelávanie ešte viac do popredia záujmu verejnosti. To si vyžaduje neustálu analýzu zaistenia bezpečnosti detí aj v prostredí základných škôl a hľadanie nových možností ich ochrany pre ohrozeniami rôzneho druhu a spôsobu. Vzhľadom na to, že bezpečnostné vzdelávanie chápeme ako efektívny systém vzdelávania, budovania bezpečnostného povedomia a formovania postojov k bezpečnostnému správaniu a konaniu, dovolíme s tvrdiť, že o inštitucionalizáii bezpečnostného vzdelávania teda možno hovoriť už v predškolských zariadeniach, a bezpochyby na základných školách 1. 1 L. Kováčová, M. Blišťanová, Determination of the merit of the safety education and its institutionalization in Slovakia, International Journal of Learning and Teaching, 2013, No.2. p

121 NÁVRH ROZŠÍRENIA BEZPEČNOSTNÉHO VZDELÁVANIA 121 Neustále meniace sa spoločenské potreby, ale aj neustály rozvoj vedy a techniky, s čím je veľmi úzko spätý vznik nových bezpečnostných rizík a ohrození, dynamicky ovplyvňujú celý systém vzdelávania. 2 Bezpečnostné vzdelávanie možno charakterizovať ako vzdelávanie, ktorého obsahom sú teoretické a praktické vedomosti a zručnosti o ochrane osôb a majetku, zamerané na odvrátenie alebo minimalizáciu bezpečnostných rizík rôznej formy a príčiny, ako aj na riešenie už vzniknutých krízových situácií a javov v rôznych oblastiach bezpečnosti (občianskej, environmentálnej, ekonomickej, energetickej, logistickej, technickej a pod.). Systém bezpečnostného vzdelávania je potrebné smerovať tak, aby bezpečnostným pracovníkom bolo umožnené získať a osvojiť si poznatky a znalosti metód, na základe ktorých budú schopní analyzovať bezpečnostné prostredie a jeho činitele vo vzťahu k rôznym objektom, identifikovať a hodnotiť bezpečnostné riziká a ohrozenia a prognózovať ich vývoj, určovať postupy a opatrenia na riadenie, bezpečnostných rizík a ohrození, plánovať a organizovať opatrenia riadenia rizík, bezpečnostného a krízového manažmentu v súlade s dostupnými zdrojmi a kapacitami, projektovať a riadiť komplexné bezpečnostné systémy 3. Je však nevyhnutné pripomenúť, že bezpečnostné vzdelávanie sa netýka zvyšovania vzdelanostnej a odbornej úrovne iba pracovníkov bezpečnostných služieb, odborníkov pre oblasť bezpečnosti či riadiacich pracovníkov. Bezpečnostné vzdelávanie je potrebné chápať aj ako efektívny systém vzdelávania, budovania bezpečnostného povedomia a formovania postojov k bezpečnostnému správaniu a konaniu v rámci celoživotného vzdelávania od predškolskej výchovy až po vzdelávanie ekonomicky činných občanov 4. Je nevyhnutné zabezpečiť nadväznosť v jednotlivých stupňoch vzdelávania, prepojenosť a inštitucionálne zabezpečenie bezpečnostného vzdelávania. V podmienkach predškolskej výchovy a základného školského vzdelávania ide predovšetkým o ochranu života a zdravia detí, vrátane ochrany 2 Š. Kavan, Z. Rathauský, S. Cempírková, M. Trčka, Nové trendy vzdělávání v oblasti bezpečnosti, The Science for Population Protection 2015, No.2. 3 L. Kováčová, Bezpečnostné vzdelávanie ako nástroj budovania bezpečnostného povedomia v oblasti prevencie kriminality, [in] Sustainability Environment Safety Proceeding of the International Scientific, Žilina: STRIX, p L. Kováčová, M. Vacková, Applying Innovative Trends in the Process of Higher Education Security Personnel in Order to Increase Efficiency, Procedia-Social and Behavioral Sciences, 2015, p

122 122 Lucia Kováčová majetku. Deti v tomto veku by si mali uvedomovať všetky formy násilia a poznať postupy, ako sa pred nimi chrániť. Bezpečnostnej výchove je človek podrobený už v detstve. Od ranného veku učíme deti základným pravidlám bezpečnosti: ako bezpečne prechádzať cez cestu, ako sa hrať bezpečne na ihrisku, ako sa bezpečne pohybovať v domácom prostredí, ako sa bezpečne správať k iným. Na základnom stupni vzdelávania je správanie v súlade s dodržiavaním bezpečnostných opatrení nevyhnutné v mnohých predmetoch, napr. v biológii, fyzike, chémii, pri rôznych laboratórnych prácach, pracovnom vyučovaní, športových aktivitách, pri práci s IKT prostriedkami a pod. Vedieť sa správne orientovať a konať bezpečne v bežnom i nebezpečnom prostredí nás vedie k nutnosti aplikovať túto výchovu už v základnom školskom období Súčasný stav riešenia skúmanej problematiky Súčasný stav realizácie bezpečnostného vzdelávania na ZŠ v podmienkach SR Štátny pedagogický ústav v Štátnom vzdelávacom programe uvádza, že vzdelávanie na základnom stupni vedie okrem iných i k vytváraniu kľúčových kompetencií 6 : osvojovaniu noriem spoločenského správania a občianskeho spolužitia, rešpektovania hodnoty pozitívnych medziľudských vzťahov, pochopeniu podstaty demokracie, práv a povinností občanov, rozpoznávaniu protiprávneho konania a uvedomeniu si jeho dôsledkov, porozumeniu premenám v krajine, ktoré podmieňuje človek, zvládnutiu bežných situácií v osobnom i občianskom živote, nachádzaniu vlastného miesta a roly v spoločnosti, získavaniu orientácie v aktuálnom verejnom živote Slovenskej republiky i vo svete, kultivovanému vyjadrovaniu vlastných myšlienok, názorov, postojov a ich obhajovaniu, 5 L. Kováčová, Bezpečnostné vzdelávanie na základnom stupni vzdelávania ako prostriedok vytvárania bezpečnostného povedomia, Košická bezpečnostná revue, 2014, No.2. p Štátny vzdelávací program pre základné školy, 2016, [cit ]. [online] Avaible:

123 NÁVRH ROZŠÍRENIA BEZPEČNOSTNÉHO VZDELÁVANIA 123 úcte k vlastnému národu i k iným národom a národnostiam, pochopeniu a rešpektovaniu kultúrnych, náboženských a iných odlišností ľudí a spoločenstiev, budovaniu kladného vzťahu ku všetkým humánnym a demokratickým hodnotám, hodnoteniu, zaujímaniu stanovísk, rozlišovaniu dobra od zla, spoznávaniu efektívnej komunikácie, dôvodov a prvkov prosociálneho správania primeraného veku, spoznávaniu zásad dobrých medziľudských vzťahov, zvnútorňovaniu prosociálnych hodnôt, postojov a sociálnych noriem, rozvíjaniu sociálnych zručností, formovaniu spoločenstva. Vychádzajúc z uvedených kompetencií možno zhodnotiť, že kvalitnou prípravou a dodržiavaním stanovených učebných osnov žiak v rámci primárneho i nižšieho stredného vzdelávania nadobúda určitú platformu poznatkov a návykov bezpečnostného povedomia a následne aj bezpečnostného správania. Avšak ide len o základné vedomosti a zručnosti, ktoré nie sú aplikované priamo na bezpečnostné situácie, krízové javy. Do učebných osnov na základnom stupni vzdelávania sú začlenené aj vyučovacie predmety, týkajúce sa priamo bezpečnostnej problematiky, ako napríklad predmety s obsahom o základných pravidlách bezpečnosti na cestách, poskytovaní prvej pomoci v krízových situáciách, environmentálnom správaní a pod. Proces vyučovania je často obohatený o edukačné stretnutia s príslušníkmi Policajného zboru, Hasičského a záchranného zboru alebo priamo ukážkami niektorých techník zásahov týchto zborov a ich vybavenia. Stručná charakteristika prierezových tém v súvislosti s problematikou bezpečnosti Štátny pedagogický ústav vymedzuje prierezové témy na základnom stupni vzdelávania v súvislosti s problematikou bezpečnosti. Ochrana človeka a zdravia sa v základných školách realizuje prostredníctvom jednotlivých učebných predmetov ako aj samostatných organizačných foriem vyučovania účelových cvičení. Ochrana života človeka a jeho zdravia integruje postoje, vedomosti a zručnosti žiakov zamerané na ochranu života a zdravia v mimoriadnych situáciách. Podobne pri po-

124 124 Lucia Kováčová byte a pohybe v prírode, ktoré môžu vzniknúť vplyvom nepredvídaných skutočností ohrozujúcich človeka a jeho okolie. Snahou je pripraviť každého jednotlivca na život v prostredí, v ktorom sa nachádza. Nevyhnutným predpokladom k tomu je neustále poznávanie prostredia prostredníctvom pohybu a pobytu v prírode. Prierezová téma sa zameriava na zvládnutie situácií vzniknutých vplyvom priemyselných a ekologických havárií, dopravnými nehodami, živelnými pohromami a prírodnými katastrofami. Zároveň napomáha zvládnuť nevhodné podmienky v situáciách vzniknutých pôsobením cudzej moci, terorizmom voči občanom nášho štátu. U žiakov by sa mal formovať vzťah k problematike ochrany svojho zdravia a života, tiež zdravia a života iných ľudí. K tomu je potrebné poskytnúť žiakom teoretické vedomosti, praktické poznatky, pomôcť im osvojiť si vedomosti a zručnosti v sebaochrane. Vyškoliť ich v poskytovaní pomoci iným v prípade ohrozenia zdravia a života, rozvinúť morálne vlastnosti žiakov, tvoriace základ vlasteneckého a národného cítenia, formovať predpoklady na dosiahnutie vyššej telesnej zdatnosti a celkovej odolnosti organizmu na fyzickú a psychickú záťaž náročných životných situácií 7. Prierezová téma sa realizuje obsahom: riešenie mimoriadnych situácií civilná ochrana, zdravotná príprava, pohyb a pobyt v prírode. Ďalšou prierezovou témou je Dopravná výchova, ktorej úlohou je postupne pripraviť deti na samostatný pohyb v cestnej premávke ako chodcov alebo cyklistov pričom je potrebné mať na zreteli aj aspekt výchovy budúcich vodičov motorových vozidiel. Realizácia učebnej činnosti sa uskutočňuje v objekte školy, na detských dopravných ihriskách (ďalej len DDI) alebo v bezpečných priestoroch v okolí školy. Prierezová tematika sa realizuje v špecializovaných kurzoch počas alebo na konci školského roka. Ciele dopravnej výchovy na ZŠ sú zamerané na všetky tri oblasti osobnosti žiaka, na oblasť kognitívnu, afektívnu a psychomotorickú, ktoré je potrebné proporcionálne rozvíjať. Významným cieľom prierezovej tematiky Mediálna výchova je rozvinúť schopnosť kriticky posudzovať mediálne šírené posolstvá, objavovať v nich to hodnotné, pozitívne formujúce ich osobnostný a profesijný rast, 7 Štátny vzdelávací program pre základné školy, 2016, [cit ]. [online] Avaible:

125 NÁVRH ROZŠÍRENIA BEZPEČNOSTNÉHO VZDELÁVANIA 125 ale tiež ich schopnosť uvedomovať si negatívne mediálne vplyvy na svoju osobnosť a snažiť sa ich zodpovedným prístupom eliminovať. Cieľom prierezovej témy Environmentálna výchova je prispieť k rozvoju osobnosti žiaka do takej miery, že nadobudne schopnosť chápať, analyzovať a hodnotiť vzťahy medzi človekom a jeho životným prostredím na základe poznania zákonov, ktorými sa riadi život na Zemi. V súvislosti s bezpečnosťou a ochranou zdravia pri práci v chemických laboratóriách a s tým súvisiacimi všeobecnými právnymi predpismi Ministerstvo školstva, vedy, výskumu a športu Slovenskej republiky, Štátny inštitút odborného vzdelávania a Štátny pedagogický ústav pripravili publikáciu: Bezpečnosť pri práci s chemickými faktormi na základných a stredných školách Metodický materiál k niektorým právnym a technickým aspektom realizácie školských chemických pokusov. Publikácia má prispieť k riešeniu nahromadených problémov spojených s dodržiavaním nových bezpečnostných pravidiel pri práci s chemickými faktormi v základných a stredných školách. 4. METODOLÓGIA RIEŠENIA PROBLÉMU Vychádzajúc z definície stanoveného problému a stanovenia hlavného cieľa vedeckej štúdie možno stanoviť vhodné metódy pre riešenie problematiky. Na základe teoretických východísk skúmanej problematiky v oblasti bezpečnosti, vychádzajúcich z relevantných informačných zdrojov, možno navrhnúť rozšírenie obsahového zamerania bezpečnostného vzdelávania na ZŠ pre ochranu detí. Analýzou súčasného stavu realizácie bezpečnostného vzdelávania v prostredí základných škôl v podmienkach SR, s využitím metódy kritického myslenia, možno stanoviť význam, potrebu a opodstatnenosť riešenia stanoveného problému. Na základe stanovenia cieľa bezpečnostného vzdelávania v prostredí základných škôl je možné stanoviť kompetencie (spôsobilosti) bezpečnostného konania a správania a v bežných i krízových situáciách absolventa bezpečnostného vzdelávania na základnej škole pre prvý i druhý stupeň a následne navrhnúť obsahové zameranie tém bezpečnostného vzdelávania na ZŠ pre ochranu detí. Metódou dedukcie a syntézy možno dospieť k ďalším odporúčaniam za účelom zvýšenia ochrany detí pred násilím.

126 126 Lucia Kováčová 5. PARCIÁLNE VÝSLEDKY VEDECKEJ PRÁCE Návrh obsahového zamerania bezpečnostného vzdelávania na ZŠ Cieľ bezpečnostného vzdelávania na ZŠ Získať základné teoretické a praktické vedomosti a zručnosti bezpečnostného konania a správania sa v bežných i krízových situáciách v rôznych oblastiach. Rozširuje súčasné bezpečnostné vzdelávanie najmä o ochranu detí pred rôznymi formami násilia a otázky prevencie kriminality. Vo všeobecnosti je cieľom bezpečnostného vzdelávania na ZŠ prepojenie teoretických vedomostí s praktickou činnosťou, s možnosťou absolvovať praktické úlohy a cvičenia žiakov spolu s odborníkmi danej problematiky. Profil absolventa Absolvent primárneho a nižšieho stredného vzdelania, rozšíreného o vzdelávaciu oblasť Bezpečnosť, má v kontexte tejto oblasti osvojené tieto kľúčové kompetencie (spôsobilosti): Pridané používateľom vp dňa So, 09/05/ :49 Navrhované kompetencie (spôsobilosti) bezpečnostného konania a správania a v bežných i krízových situáciách Primárne vzdelávanie prvý stupeň: uvedomuje si dôležitosť ochrany svojho zdravia, zdravia iných osôb, ako aj hmotných vecí vo svojom okolí, dokáže reálne zhodnotiť javy a podnety, zhodnotí riziká, vyplývajúce z daného javu a podnetu, dokáže primerane veku odhadnúť dôsledky svojich rozhodnutí a činov, uvedomuje si, že má svoje práva a povinnosti, vníma, sleduje a vyhodnocuje problémové situácie v škole a vo svojom najbližšom okolí z hľadiska bezpečnosti, premýšľa o príčinách problému a navrhne riešenie podľa svojich vedomostí a skúseností z danej oblasti, rozozná znaky a prejavy násilia, rozozná násilné konanie, šikanovanie, útlak a pozná spôsoby oznamovania takéhoto konania, je schopný primerane reagovať na daný jav primerane veku, pozná spôsoby oznamovania takéhoto konania primerane veku žiaka, uvedomuje si okrem výhod internetu aj jeho nebezpečenstvá,

127 NÁVRH ROZŠÍRENIA BEZPEČNOSTNÉHO VZDELÁVANIA 127 formuje si vlastný názor na správy na internete, na nežiadúce a negatívne správy šíriace sa prostredníctvom u a sociálnych sietí, ich posolstvá, venuje zvýšenú pozornosť pri prístupe na internet, vytváraní prístupových hesiel, sťahovaní dát, pozná možné riziká vznikajúce pri prezeraní stránok, najmä s nevhodným obsahom, podporujúce znaky násilia, vhodné len pre dospelých (so sexuálnou tématikou), podnecujúce rôzne druhy náboženstiev a sekt, s nelegálnym softvérom, zoznamovacie a pod., predchádza násiliu, páchaného prostredníctvom internetu, rozoznáva znaky a prejavy kyberšikany. Nižšie stredné vzdelávanie druhý stupeň: rozlišuje medzi názormi a faktami, dôsledne premýšľa o informáciách a získať čo najviac súvisiacich informácii, dokáže odhadnúť, ktorá informácie je pravdivá, dôveryhodná, ktorá je mylná, zavádzajúca, a to najmä overovaním si ich pravdivosti od viacerých navzájom nezávislých zdrojov, nadobúda dostatočnú sebareflexiu, dokáže si nielen vytvárať vlastný názor, ale aj prejavovať solidaritu, pozná formy násilia v domácom, školskom i mimoškolskom prostredí (fyzické a psychické násilie, vydieranie, šikanovanie, kyberšikana, rasová diskriminácia), pozná trestnoprávne dôsledky násilia páchaného na inej osobe, pozná poslanie dobrovoľných organizácií pôsobiacich proti útlaku žien a detí, dokáže sa primerane správať v rôznych krízových situáciách pri dopravná nehoda, vlámaní do bytu, krádeži a inom trestnom čine, v prípade nálezu neznámych a nebezpečných látok (chemikálie, jedy, horľaviny), zbraní a výbušnín, primerane ovláda svoje konanie v krízových situáciách nácvikom v modelových situáciách, poznať prostriedky prevencie kriminality (technické, taktické), je oboznámený s technickými prostriedkami prevencie kriminality, je oboznámený s taktickými prostriedkami prevencie kriminality, teda taktikou správania sa v určitej forme násilia, pozná si jednotlivé taktické postupy prevencie kriminality (čeliť, vyhnúť sa, oznámiť) a vie ich použiť v danej situácii,

128 128 Lucia Kováčová je schopný primerane reagovať na daný druh násilia, pozná spôsoby oznamovania takéhoto konania, pozná trestnoprávne dôsledky kyberšikany páchanej na inej osobe alebo skupinách, osvojuje si základy trestnej zodpovednosti, rozoznáva znaky protiprávneho konania, pozná dôsledky protiprávneho konania, uvedomuje si právnu zodpovednosť, rozlišuje druhy a činnosti subjektov výkonu práva (polícia, prokuratúra, súdy, reedukačné centrá polepšovne, ústavy na výkon trestu). Navrhované témy s problematikou bezpečnosti Štátny pedagogický ústav vymedzuje teda prierezové témy na základnom stupni vzdelávania v súvislosti s problematikou bezpečnosti so zameraním na tieto oblasti: Ochrana človeka a zdravia, Dopravná výchova, Environmentálna výchova, Mediálna výchova. Vzhľadom na túto skutočnosť, sa návrh zameriava na tie oblasti bezpečnosti, ktoré v súčasnej dobe naberajú na závažnosti, majú významný vplyv na duševné a psychické zdravie detí i mládeže a v daných prierezových témach sa vyskytujú iba okrajovo, prípadne úplne absentujú. Navrhované témy sa zameriavajú na päť hlavných oblastí bezpečnosti za účelom naplnenia stanoveného cieľa bezpečnostného vzdelávania detí a mládeže vo veku d 6 15 rokov. Témy je možné zaradiť do rámcového učebného plánu ZŠ ako samostatné učebné predmety v rámci voliteľných (disponibilných) hodín, ktoré má každá ZŠ k dispozícii, prípadne ich zaradiť do existujúcich predmetov s príbuznou tematikou. V navrhovaných témach sú zároveň analyzované súčasné problémy, ktoré sú dôsledkom neustále sa meniacich spoločenských potrieb, ako aj rýchleho rozvoja vedy a techniky, najmä moderných masovo-komunikačných prostriedkov. Práve z tohto dôvodu je potrebné rozšíriť bezpečnostné vzdelávanie na ZŠ za účelom zvýšenia ochrany detí. Navrhované témy sú všetky navzájom prepojené, ich obsahy a ciele spolu súvisia a sa dopĺňajú. Ide o nasledovné navrhované témy: A. Kritické myslenie B. Ochrana proti násiliu

129 NÁVRH ROZŠÍRENIA BEZPEČNOSTNÉHO VZDELÁVANIA 129 C. Prevencia kriminality D. Ochrana detí na internete E. Výchova k právnemu vedomiu Obsahové zameranie tém s problematikou bezpečnosti A. Kritické myslenie Téma Kritické myslenie je základom nadobudnutia vedomostí a sociálno-psychologických zručností detí a mládeže, potrebných pre predchádzanie, hľadanie a riešenie problémov v bežných i kritických situáciách. Nadobudnuté vedomosti a zručnosti sa pozitívne odzrkadlia v každej vzdelávacej oblasti, v každom vednom odbore. Je dôležité vyzdvihnúť jeho nesmierny prínos práve pre oblasť bezpečnosti. Vzhľadom na to, že budovanie kritického myslenia je dlhodobým procesom, je potrebné jeho základy stavať už v rannom a strednom detstve. Téma vychádza z pojmu Kritické myslenie, ktoré môžeme označiť ako komplex myšlienkových operácií, ktoré začínajú informáciou a končia prijatím vlastného rozhodnutia. Ide teda o vytvorenie si vlastného názoru na základe získaných vedomostí, skúseností nielen svojich poznatkov, ale aj iných ľudí. Kritické myslenie je teda nezávislé myslenie hľadajúce argumenty. Začína nastolením problémov, respektíve kladením si otázok. Hlavný rozdiel medzi kritickým a nekritickým myslením spočíva v tom, že nekritické myslenie neodhaľuje, nehodnotí, nepredpokladá, je iba iracionálne a nedôsledné, len pasívnou domnienkou. Je teda nezávislým myslením, ale zároveň vedie k spoločenskému stretu s inými ľuďmi, pretože pre kritické myslenie je takmer nevyhnutná reakcia okolia a stret s inými argumentmi, postojmi a názormi. Ciele: reálne zhodnotiť javy a podnety, zhodnotiť riziká, vyplývajúce z daného javu a podnetu, schopnosť primerane reagovať na daný jav, rozlišovať medzi názormi a faktami, dôsledne premýšľať o informáciách a získať čo najviac súvisiacich informácii,

130 130 Lucia Kováčová odhadnúť, ktorá informácie je pravdivá, dôveryhodná, ktorá je mylná, zavádzajúca, a to najmä overovaním si ich pravdivosti od viacerých navzájom nezávislých zdrojov, nadobudnúť dostatočnú sebareflexiu, dokázať si nielen vytvárať vlastný názor, ale aj prejavovať solidaritu, pracovať v tíme a byť flexibilný pri rýchlych zmenách, správať sa primerane v rôznych krízových situáciách pri dopravná nehoda, vlámaní do bytu, krádeži a inom trestnom čine, v prípade nálezu neznámych a nebezpečných látok (chemikálie, jedy, horľaviny), zbraní a výbušnín, primerane ovládať svoje konanie v krízových situáciách nácvikom v modelových situáciách. B. Ochrana proti násiliu Hlavnou obavou detí a mladých ľudí je násilie, ktoré sa má považovať za prioritnú otázku. Sú znepokojení dopadom násilia a kriminality na ich životy a necítia sa byť dostatočne chránení, napr. pred šikanovaním, rodovo motivovaným násilím a mládežníckym násilím, telesným trestaním, sexuálnym vykorisťovaním a sexuálnym zneužívaním v rodinách, v škole, v náhradnej starostlivosti a v médiách, vrátane sociálnych online médií. Keď už odhalia zneužívanie, sú detské obete často vystavené sekundárnemu prenasledovaniu, keďže niektoré postupy ohlasovania, vyšetrovania a súdneho konania niekedy nerešpektujú ich práva, potreby a názory. (Stratégia Rady Európy o právach dieťaťa , strategický cieľ 2 Odstraňovať všetky formy násilia páchaného na deťoch). Ciele: poznať formy násilia v domácom, školskom i mimoškolskom prostredí (fyzické a psychické násilie, vydieranie, šikanovanie, kyberšikana, rasová diskriminácia), rozoznať znaky a prejavy násilia, schopnosť primerane reagovať na daný druh násilia, poznať spôsoby oznamovania takéhoto konania primerane veku žiaka, poznať trestnoprávne dôsledky násilia páchaného na inej osobe, uvedomiť si poslanie dobrovoľných organizácií pôsobiacich proti útlaku žien a detí.

131 NÁVRH ROZŠÍRENIA BEZPEČNOSTNÉHO VZDELÁVANIA 131 C. Prevencia kriminality V procese riešenia ochrany detí a mládeže pred kriminalitou rôzneho druhu nie je postačujúce zaoberať sa iba už vzniknutými krízovými situáciami a zameriavať sa len na riešenie týchto javov, na odstraňovanie negatívnych dôsledkov. Rovnako v boji s kriminalitou nie je možné zameriavať sa iba na represiu. Je dôležité venovať zvýšenú pozornosť najmä prevencii kriminality páchanej na deťoch a mládeži, teda predvídaniu ich ohrozenia, jej predchádzaniu. Cieľom témy Prevencia kriminality je vo všeobecnosti v čo najvyššej možnej miere predchádzať kriminalite páchanej na deťoch a mládeži, redukovať jej kvalitu a kvantitu a v konečnom dôsledku tak smerovať k eliminácii trestnej činnosti. Primárna prevencia kriminality zohráva prvoradú úlohu vedúcu aj k odstráneniu delikventnej činnosti mladistvých páchateľov. Bezpečnostné vzdelávanie na ZŠ možno považovať za formu sociálnej prevencie kriminality na primárnej úrovni. Ciele: poznať prostriedky prevencie kriminality (technické, taktické), pochopiť význam technických prostriedkov prevencie kriminality (kamerové systémy, aplikácie v mobilných telefónoch, napr. pre privolanie príbuzných,...) osvojiť si taktiku správania sa v určitej forme násilia, osvojiť si jednotlivé taktické postupy prevencie kriminality (čeliť, vyhnúť sa, oznámiť) a vedieť ich použiť v danej situácii. D. Ochrana detí na internete Dnešné deti sa s internetom stretávajú už od útleho veku. Pri ich zvedavosti a snahe vyskúšať všetko nové však zabúdajú na nástrahy, ktoré na ne na internete číhajú. Preto je dôležité, aby aj učitelia im riziká, vyplývajúce z používania internetu, zrozumiteľne vysvetlili. Deti si často neuvedomujú, čo všetko a komu oznamujú. Stačí bez rozmyslu kliknúť na tlačidlo zdieľanie všetkým a fotky detí, opis ich súkromných zážitkov či názory na spolužiakov sa stanú dostupnými skutočne všetkým. Takto získané informácie a obrázky potom môžu byť využívané na zosmiešnenie či ohováraniu, tzv. kyberšikanu. Najväčším rizikom sociálnych sietí a internetu vôbec je však anonymita. Významným cieľom tejto témy je poskytnúť žiakom dostatočné vedomosti o možných rizikách internetu, ako predchádzať šikanovaniu v ky-

132 132 Lucia Kováčová berpriestore, teda ako sa nestať obeťou kyberšikany, prípadne ako postupovať v prípade jej zistenia. Ciele: uvedomiť si okrem výhod internetu aj jeho nebezpečenstvá, formovať vlastný názor na správy na internete, na nežiadúce a negatívne správy šíriace sa prostredníctvom u a sociálnych sietí, ich posolstvá, venovať zvýšenú pozornosť pri prístupe na internet, vytváraní prístupových hesiel, sťahovaní dát, uvedomiť si možné riziká vznikajúce pri prezeraní stránok, najmä s nevhodným obsahom, podporujúce znaky násilia, vhodné len pre dospelých (so sexuálnou tématikou), podnecujúce rôzne druhy náboženstiev a sekt, s nelegálnym softvérom, zoznamovacie a pod., poznať riziká vyplývajúce zo zverejňovania informácií, fotiek, videí z vlastného a rodinného súkromia, predchádzať násiliu, páchaného prostredníctvom internetu (kyberšikana), rozoznať znaky a prejavy kyberšikany, schopnosť primerane reagovať na daný druh násilia, poznať spôsoby oznamovania takéhoto konania primerane veku žiaka, poznať trestnoprávne dôsledky kyberšikany páchanej na inej osobe alebo skupinách. E. Výchova k právnemu vedomiu Formovanie právneho vedomia a právnej kultúry správania mladých ľudí má prvoradý význam v celom systéme právnej výchovy. Ako sa stane mladý človek spoľahlivým a v súvislosti s tým tvorivým aktívnym občanom, zodpovedným za svoje konanie, to závisí predovšetkým od výchovy k úcte k našim zákonom, k schopnosti a úsiliu aktívne využívať svoje práva a plniť povinnosti člena spoločnosti, bojovať proti akémukoľvek porušovaniu zákonov, proti antispoločenským skutkom. Mnohým mladým ľuďom chýbajú životné skúsenosti, majú labilný charakter, nedostatok trpezlivosti k všednej práci, často sú v ich konaní nepremyslené a nezodpovedné skutky. Právna výchova, svojou premyslenou a dlhoročnou systematickou výučbou má preto viesť tiež k uvedomeniu si hodnoty práce a dôsledkov nepremysleného konania. Cieľom témy je, v zmysle úloh vyplývajúcich pre rezort školstva a zo Stratégie prevencie kriminality, ponúknuť žiakom možnosť zoznámiť sa

133 NÁVRH ROZŠÍRENIA BEZPEČNOSTNÉHO VZDELÁVANIA 133 a získať informácie na témy Výchova k právnemu vedomiu, Trestno-právna zodpovednosť mladistvých a pod. Ciele: osvojiť si základy trestnej zodpovednosti, rozoznať znaky protiprávneho konania, poznať dôsledky protiprávneho konania, uvedomiť si právnu zodpovednosť, rozlíšiť druhy a činnosti subjektov výkonu práva (polícia, prokuratúra, súdy, reedukačné centrá polepšovne, ústavy na výkon trestu). 6. DISKUSIA Návrh rozšírenia obsahového zamerania bezpečnostného vzdelávania na ZŠ pre ochranu detí sa zameriava na tie oblasti bezpečnosti, ktoré v súčasnej dobe naberajú na závažnosti, majú významný vplyv na duševné a psychické zdravie detí i mládeže a v daných prierezových témach sa vyskytujú iba okrajovo, prípadne úplne absentujú. Navrhované témy sa zameriavajú na päť hlavných oblastí bezpečnosti: Kritické myslenie, Ochrana proti násiliu, Prevencia kriminality, Ochrana detí na internete, Výchova k právnemu vedomiu. Pri jednotlivých oblastiach je potrebné sledovať ciele, ktoré je potrebné naplniť, čím dôjde k osvojeniu požadovaných kompetencií u žiakov základných škôl. Navrhované oblasti boli identifikované dlhoročným výskumom aktuálnych bezpečnostných rizík na pôde Vysokej školy bezpečnostného manažérstva v Košiciach. K identifikácii oblastí bezpečnostného vzdelávania a návrhu kompetencií absolventov prvého a druhého stupňa základných škôl prispeli aj poznatky získané v súvislosti s organizáciou Letnej detskej bezpečnostnej univerzity, ktorú organizovala Vysoká škola bezpečnostného manažérstva v Košiciach, dvakrát aj s podporou Rady vlády SR pre prevenciu kriminality. Zaradenie vybraných oblastí neposlúži len na zvýšenie bezpečností detí a rodín, ale je aj účinnou prevenciou kriminality, ktorá má jednoznačne dôležité postavenie v spoločnosti. Výsledky vedeckej štúdie majú len odporúčací charakter, sú návrhom pre jeho možné zavedenie do procesu vzdelávania na základnom stupni. Záver Venovanie zvýšenej pozornosti budovaniu bezpečnostného povedomia detí už na pôde základných škôl prinesie mnoho pozitív nielen pre ochra-

134 134 Lucia Kováčová nu detí pred násilím rôzneho druhu, ale aj pre ochranu ich rodín i celej spoločnosti. Toto konštatovanie vychádza z faktu, že detí absolvovaním bezpečnostného vzdelávania na ZŠ získajú základné teoretické a praktické vedomosti a zručnosti bezpečnostného konania a správania sa v bežných i krízových situáciách v rôznych oblastiach. Závažnosť tejto problematiky dokazuje aj záujem slovenskej Komisárky pre deti, Viery Tomanovej, o spracovanie tohto návrhu pre ochranu detí na základných školách Vysokou školou bezpečnostného manažérstva v Košiciach. ZOZNAM BIBLIOGRAFICKÝCH ODKAZOV 1. Kováčová L., Blišťanová M., Determination of the merit of the safety education and its institutionalization in Slovakia, International Journal of Learning and Teaching, 2013, No.2, Kavan Š., Rathauský Z., Cempírková S., Trčka M., Nové trendy vzdělávání v oblasti bezpečnosti, The Science for Population Protection, 2015, No. 2, volume 7 3. Kováčová L., Bezpečnostné vzdelávanie ako nástroj budovania bezpečnostného povedomia v oblasti prevencie kriminality, [in] Sustainability Environment Safety Proceeding of the International Scientific, Žilina: STRIX, p Kováčová L., Vacková M., Applying Innovative Trends in the Process of Higher Education Security Personnel in Order to Increase Efficiency, Procedia-Social and Behavioral Sciences, 2015, p Kováčová L., Bezpečnostné vzdelávanie na základnom stupni vzdelávania ako prostriedok vytvárania bezpečnostného povedomia, Košická bezpečnostná revue, 2014, No.2, s Štátny vzdelávací program pre základné školy, 2016, [cit ]. [online] Dostupné na internete: Ing. Lucia Kováčová, PhD. zástupkyňa riaditeľa Ústavu humanitných a technologických vied Vysoká škola bezpečnostného manažérstva v Košiciach.

135 Kultura Bezpieczeństwa Nauka Praktyka Refleksje Nr 24, 2016 ( ) ANALIZA KONCEPCJI mdokumentów ANALYSIS OF THE mdocuments CONCEPT Remigiusz Lewandowski Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Abstract The goal of the paper is to present an analysis related to an introduction of citizen identity verification mechanism based on the mobile phone. The analysis refers to the model published by the Ministry of Digitalization in The Description of an IT Project s Design Brief mdocuments in the Public Administration in Poland Phase 1. The model is based on personal data stored and processed by central registers. The article is based on the analyses of The Description of an IT Project s Design Brief, the literature concerning the issue as well as publicly available data referring to the level of Poland s digitalization. The analysis shows that using a mobile phone as an instrument of citizen identification is questionable and it has various drawbacks. The most important of them refer to insufficient confidence related to the correctness of a verified identity (resulting from lack of biometric tools), high risk of identity theft by phishing or phone theft, dependence of the identity verification process on the battery lifespan as well as GSM coverage. The article leads to the conclusion that one should consider possible ways of increasing the identification security in the prospective work on the idea

136 136 Remigiusz Lewandowski of mdocuments. These ways include identification based on biometric tools and SMS encryption. Keywords: identity verification, GSM, security Abstrakt Celem artykułu jest przedstawienie analizy zagrożeń związanych z wdrożeniem mechanizmu weryfikacji tożsamości obywatela poprzez wykorzystanie telefonu komórkowego. Analiza ta dotyczy modelu opublikowanego przez Ministerstwo Cyfryzacji Opisu założeń projektu informatycznego pn. mdokumenty w Administracji Publicznej w Polsce Faza 1, opartego o dane identyfikacyjne przechowywane i przetwarzane w ramach rejestrów centralnych. Artykuł oparto o analizę Opisu założeń projektu informatycznego oraz analizę literatury przedmiotu i publicznie dostępnych danych dotyczących stopnia informatyzacji Polski. Analiza wskazuje, że wykorzystanie telefonu komórkowego jako narzędzia identyfikacji obywatela budzi wątpliwości i obarczone jest poważnymi mankamentami. Najważniejsze z nich to: niewystarczająca pewność co do poprawności weryfikacji tożsamości wynikająca m.in. z niezastosowania narzędzi biometrycznych, wysokie ryzyko kradzieży tożsamości poprzez phishing lub poprzez kradzież aparatu telefonicznego, uzależnienie procesu weryfikacji tożsamości od żywotności baterii w telefonie oraz od przebywania w zasięgu działania sieci GSM. Artykuł prowadzi do wniosku, że w dalszych pracach nad koncepcją mdokumentów rozważone powinny zostać możliwości zwiększenia bezpieczeństwa identyfikacyjnego poprzez wprowadzenie identyfikacji opartej o narzędzia biometryczne oraz poprzez wprowadzenie szyfrowania SMS. Słowa kluczowe: weryfikacja tożsamości, GSM, bezpieczeństwo Wstęp W listopadzie 2016 r. opublikowany został przez Ministerstwo Cyfryzacji Opis założeń projektu informatycznego pn. mdokumenty w Administracji Publicznej w Polsce Faza 1 1. Opracowanie to stanowi kolejną inicjaty mdokumenty-faza1-wersjakoncowa.docx (dostęp: )

137 ANALIZA KONCEPCJI mdokumentów 137 wę Ministerstwa Cyfryzacji w zakresie upowszechniania rozwiązań cyfrowych i eliminacji tzw. wykluczenia cyfrowego. Zaprezentowana koncepcja mdokumentów dołącza zatem do sztandarowych projektów w ramach programu Paperless/Cashless, a także m.in. wdrożonej usługi potwierdzania profilu zaufanego poprzez bankowość elektroniczną i przedstawionej koncepcji elektronicznego dowodu osobistego. W ten sposób resort cyfryzacji wprost odnosi się do często podnoszonego w literaturze przedmiotu oraz w mediach zagadnienia niskiego stopnia informatyzacji państwa. Należy zauważyć, że zgodnie z indeksem DESI Komisji Europejskiej z 2016 r. (the Digital Economy and Society Index) Polska pozostaje na 22. miejscu wśród państw członkowskich Unii Europejskiej pod względem zaawansowania w budowie gospodarki cyfrowej i społeczeństwa cyfrowego. Autorzy raportu poświęconego DESI 2016 zwracają uwagę, że Polska spada do grupy państw pozostających w tyle, gdyż tempo nadrabiania przez nią zaległości jest niższe w porównaniu z wynikiem DESI między 2014 a 2015 r. 2 Szczegóły indeksu za 2016 r. przedstawia ryc. 1. Ryc. 1. Indeks DESI 2016 Źródło: (dostęp: ). Oznaczenia: 1. Connectivity jakość sieci połączeń; 2. Human Capital kapitał ludzki; 3. Use of Internet korzystanie z Internetu; 4. Integration of Digital Technology integracja technologii cyfrowej; 5. Digital Public Services cyfrowe usługi publiczne. 2 Indeks gospodarki cyfrowej i społeczeństwa cyfrowego na 2016 r. Profil krajowy Polska, (dostęp: ).