Tom X X V Warszawa, 30 VII 1981 Nr 24. [Z 2 tabelami w tekście] 1. W stęp

Transkrypt

1 FRAGMENTA POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZOOLOGII FAUNISTICA Tom X X V Warszawa, 30 VII 1981 Nr 24 Józef B a n a s z a k,. Tadeusz P l e w k a A poidea (H ym en o p tera) Kampinoskiego Parku Narodowego [Z 2 tabelami w tekście] 1. W stęp Puszcza Kampinoska, położona między Wisłą a Bzurą, cechuje się k o n trastowym zróżnicowaniem środowisk przyrodniczych: potężne wały wydmowe wznoszą się nad płaskimi, bagnistymi łąkami, a suche bory sosnowe graniczą z okresowo zalewanymi lasami olszowymi. Mimo iż Puszcza leży u bram W arszawy, dzięki niedostępności i trudnym warunkom dla osadnictwa, do dziś zachowała wiele pierwotnych cech w szacie roślinnej i w świecie zwierzęcym. Utworzony w 1959 roku Kampinoski Park Narodowy objął cały obszar Puszczy. Pierwsze szczegółowe badania nad środowiskiem geograficznym i roślinnością Puszczy Kampinoskiej prowadzili Jadwiga i Boman K o b e n d z o - w ie (K a c z o r o w sk a- K o b e n d z in a 1926, K o b e n d z a 1927, 1930). Im też zawdzięczamy starania o utworzenie Parku Narodowego oraz publikacje o przyrodzie Puszczy ( K o b e n d z a J. i B. 1945, 1957, K o b e n d z in a 1971 i inne). Z Niziny Mazowieckiej wykazano dotychczas 204 gatunki pszczół (Apoidea), a informacje te zawdzięczamy przede wszystkim badaniom D r o g o sz e w sk ie g o (1932, 1934), odnoszącym się w szczególności do Łowicza i jego okolic, jak również chociaż w mniejszym stopniu do Skierniewic. Z obszaru Puszczy Kampinoskiej, a ściślej z Dziekanowa Leśnego, D o m a g a ł a-l i p i ń s k a (1961, 1962) wykazała 20 gatunków, a o trzmielach Dziekanowa Leśnego, Nowego Dworu Maz. i Warszawy informują: B u s z k o w s k i (1968ab, 1969abcd, 1970, 1971ab), B u s z k o w s k i i B i l iń s k i (1968, 1969) oraz B u s z k o w s k i i Ż a k (1969). Istnieją także wzmianki o pojedynczych gatunkach w kilku innych publikacjach: N a so n o v a (1892, 1894), P opo va (1947), D y l e w s k ie j i N o sk ie w ic z a

2 436 J. Banaszak, T. Plewka 2 (1963) oraz B a n a sz a k a (1979). Prowadzone w ostatnim pięcioleciu kompleksowe badania nad fauną aglomeracji warszawskiej dostarczyły także sporo nowych danych o faunie Apoidea (B a n a s z a k et al. 1978, B a n a s z a k 1980, B a n a sz a k w druku). J a k widać z powyższego przeglądu, Apoidea Kampinoskiego P arku N arodowego były prawie zupełnie nieznane. Podobna sytuacja dotyczyła wielu innych grup owadów. Z tych względów, jak i z uwagi na ostojowy charakter tego ciekawego przyrodniczo obszaru, warszawski oddział Polskiego Towarzystwa Entomologicznego zorganizował Akcję Badania Entomofauny KPN ( B o j a - s i ń s k i i P l e w k a 1980). Niniejsza praca jest jedną z pierwszych publikacji wyników tej Akcji. Pszczoły zbierane były przez jednego z autorów (T. P l e w k a ) w latach Połowy prowadzono głównie w środowiskach suchych i ciepłych, gdzie żądłówki w ystępują najliczniej. Stosowano metodę zbioru na upatrzonego7', przeszukując kwitnące rośliny oraz miejsca gniazdowania pszczół i starając się przy tym o złowienie jak największej liczby gatunków. Pobrano też kilka prób czerpakiem ilościowym, zbyt mało jednak, by ocenić stosunki ilościowe Apoidea badanego obszaru. Ze względu na ochronę prawną zebrano stosunkowo skąpe m ateriały trzmieli. Stosowane m etody zbioru dają zatem tylko przybliżone pojęcie o liczebności względnej badanej fauny. 2. Teren badań i stan ow isk a Kampinoski Park Narodowy położony jest w szerokim obniżeniu Kotliny Warszawskiej i obejmuje większość obszaru pradoliny Wisły między Wisłą na wschodzie i północy, a Bzurą na zachodzie. Teren ten w czasie zlodowacenia środkowo-polskiego (stadiał Wkry) znajdował się prawie w centrum dużego jeziora zastoiskowego na przedpolu lodowca (W a l c z a k 1976). Po cofnięciu się lodowca, osady jeziorne zostały wymyte z obszaru dzisiejszego P arku Narodowego przez wody Pra-Wisły. Z kolei w czasie większych transgresji lodowca glacjału północno-polskiego szeroka pradolina Wisły została pokryta olbrzymią ilością piasku, naniesionego wodami Narwi z odpływów sandrowych topniejącego lodowca (R ó ż y c k i 1972). U schyłku plejstocenu (młodszy dryas) przeważające w iatry zachodnie uformowały parabole wydmowe, które w tym kształcie pozostały prawie niezmienione do dziś (K s ią ż k ie w ic z, S a m so n o w ic z, R u h l e 1965). Rozwój szaty roślinnej w środkowym pasie bagiennym i na wydmach rozpoczął się w młodszym dryasie ( K o b e n d z in a 1971). Wraz z ocieplaniem się klimatu, zwłaszcza w okresie atlantyckim, następuje rozprzestrzenianie się drzew liściastych (wiąz, leszczyna, olsza i jesiony) i powstanie lasów wielogatunkowych, na glebach piaszczystych jednak sosna nadal zachowuje swą dominującą rolę (Ś r o d o ń 1972). Ubogie w składniki pokarmowe podłoże i charakterystyczne stosunki hydrotermiczne były z jednej strony przyczyną powolnej sukcesji zespołów roślinnych, a z drugiej strony utrudniały lub wręcz uniemożliwiały

3 3 Apoidea Kampinoskiego Parku Narodowego 437 inwazję lasów liściastych. Niektórzy botanicy są zdania, że część wydm Puszczy Kampinoskiej w partiach szczytowych nigdy nie była pokryta zwartym lasem (Dr J. B o b i ń s k i ze Stacji Naukowej KPN informacja ustna). Na omawianym terenie mogła zatem przetrwać z najdawniejszych okresów polodowcowych zarówno światłolubna flora i fauna stepowa, jak i pozostałości tundry na torfowiskach wysokich. W najnowszej historii Puszczy Kampinoskiej odnotowano duże zmiany w szacie roślinnej. Jeszcze dwieście lat temu, jak to wynika z mapy P e k t h e e s a z roku 1786, lasy pokrywały cały obszar dzisiejszego Parku. Od końca X V III wieku postępuje wycinanie lasów w pasie międzywydmowym, a na ich miejscu powstają łąki kośne i pola uprawne. Początek XX wieku przynosi znaczne zniszczenie także pokrycia leśnego na wydmach, co w konsekwencji wywołało zerwanie płytkiej warstwy gleby i rozwiewanie wydm przez wiatr. Dopiero w ostatnich dwudziestu latach proces erozji wietrznej został na dobre powstrzymany. Jeszcze w latach , a więc w czasie pobierania pierwszych prób Apoidea, na skąpo porośniętych i częściowo rozwiewanych wydmach Słonecznej Góry czy piaskach uroczyska Niepust dominował jałowiec, a tu i ówdzie rozrzucone skarlałe sosenki nie przesłaniały widoku na system paraboli wydmowych. Dziś trudno o większy obszar wydmowy nie pokryty młodnikiem sosnowym, bądź nieco starszym lasem. Podobnie jak na wydmy, las wkracza na znaczne obszary łąk w związku z zaprzestaniem ich użytkowania. Obecnie w szacie roślinnej Parku dominują ubogie, dość młode bory sosnowe oraz olszniaki. Drzewostany ponad 100-letnie zachowały się na stosunkowo niewielkiej powierzchni i przeważnie objęte są rezerwatami. Badania prowadzono we wschodniej części Puszczy Kampinoskiej na 16 stanowiskach oraz na trzech stanowiskacli Powiśla, leżących w odległości 2 km od granic Parku. Pomimo że objęty badaniami obszar jest w stosunku do powierzchni Parku niewielki, reprezentowane są na nim wszystkie ważniejsze zbiorowiska roślinne Puszczy ( K o b e n d z a 1930): 1. Cybulice Małe ugory i przy drożą śródpolne. 2. Helenowskie Góry słabo porośnięte piaszczyste wydm y z młodnikiem sosnowym. 3. Łomna-Las pobrzeża wilgotnego lasu i piaszczystych pól z Anthemis L., Peucedanum oreoselinum (L.) M o e n c h, Dianthus carthusianorum L. 4. Biała Góra koło Palmir świetlisty starodrzew sosnowy na wydmach. Podszyt ubogi, w runie Festuca ovina L., Tlieracium spp., płaty Melampyrum nemorosum L., Convallaria maialis L., Bumex acełosella L. 5. Sadówka stary ugór z Thymus serpyllum L., Calluna vulgaris (L.) S a l i s b., Solidago virga-aurea L., Jasione montana L., Hieracium pilosella L. oraz krzaczaste pobrzeże lasu na skraju torfowiska. 6. Łąki Strzeleckie okresowo zalewane łąki turzycowe, na nieco wzniesionej wysp ie dąbrowa z runem bogatym w rośliny kwiatowe. 7. Dziekanów Leśny bardzo różnorodne siedliska, zarówno na gruntach rolnych (pola uprawne, ugory, roślinność ruderalna, przydroża, zabudowania), jak i na terenach leśnych (piaski wydmowe, łąki śródleśne, lasy liściaste i mieszane). Wiele okazów Apoidea złowiono w ogródku przydomowym na specjalnie sadzonych bylinach krajowych (Anthemis tinctoria L., Eryngium planum L.) oraz na różnorodnych roślinach ogrodowych. 8. Słoneczna Góra kompleks suchych wydm koło Dziekanowa Leśnego, w znacznej

4 438 J. Banaszak, T. Plewka 4 części pokryty wrzosowiskami. Na'bardziej eksponowanych siedliskach płaty Thymus serpyllum Ju., luźne kępki Oypsophila fastigiata L., Peucedanum oreoselinum (L.) M o e n c h., Solidago virga-aurea L., Senecio spp., Centaurea rhenana B o r., Hieracium pilosella L., rzadziej Veronica spicata L., Vincetoxicum officinale M n c ii., Anthericum ramosum L. 9. Dąbrowa wschodnie pobrzeża Puszczy. Pszczoły były tutaj zbierane głównie na wierzbach i wrzosie. 10. Łużowa Góra duża wydma, w szczytowej partii odsłonięta, z niezwykłe bogatą roślinnością psammofilną i kserotermofilną. Z roślin kwiatowych, mających największe znaczenie dla pszczół, trzeba wymienić Potentilla arenaria B o r k h., Calluna vulgaris (L.) S a l i s b., Thymus serpyllum L., Vincetoxicum officinale M n c h., Solidago virga-aurea L., a ponadto Veronica spicata L., Campanula rotundifolia L., Helichrysum arenarium (L.) M o e n c h., Centaurea scabiosa L., Scorzonera purpurea L., Anthericum ramosum L. i inne. Z wydmą sąsiaduje duże wrzosowisko z udziałem Tliymus serpyllum L., Peucedanum oreoselinum (L.) M o e n c h., Cyiisus nigricans L., Solidago virga-aurea L., Hieracium pilosella L. i innych. 11. Łuże skraj wydm i pobrzeża bagna Łuże. 12. Wólka W ęglowa zarośla wierzbowe i łąki, także tereny piaszczyste na wydmach. 13. Wierzejna Góra piaszczysta wydma z wrzosem i roślinnością psammofilną, jednak nie tak bogatą jak na Łużowej Górze. 14. Pociecha ugory na skraju lasu: duży udział chwastów polnych, np. Erigeron canadensis L., poza tym Solidago virga-aurea L., Jasione montana L., Genista tinctoria L., Bumex L., Hieracium L., Tanacetum vulgare L. i inne. 15. Niepust piaszczyste, częściowo otwarte wydmy z dużym udziałem Thymus serpyllum L. i innymi roślinami psam m ofilnym i: Euphorbia cyparissias L., Potentilla arenaria B o r k h., Gypsophila fastigiata L., Dianthus arenarius L., Pulsatilla patens (L.) M i l l., Jasione montana L., Helichrysum arenarium (L). M o e n c h. W ydmy te sąsiadują z torfiastymi łąkami 0 ciekawej roślinności, występują tu np. Parnassia palustris L., Gentiana pneumonanthe L. 1 Drosera rotundifolia L. 16. Truskaw łąki i pobrzeża lasu z udziałem wierzb. Poniższe trzy stanowiska leżą poza granicami KPN na madach i piaskach skarpy tarasu akumulacyjnego W isły: 17. Czosnów na wale przeciwpowodziowym. 18. Łomna-PGR przydroża i pola uprawne na madach, duży udział Anthemis L., Papaver L., Galium, Eryngium planum L. 19. Dziekanów Polski gliniasta i częściowo piaszczysta skarpa z dołami po wybranej glinie i piasku, z bardzo bogatą roślinnością. Dominuje Daucus carota L., Achillea millefolium L., Eryngium planum L., na przydrożach Matricaria spp., Centaurea cyanus L., Tanacetum vulgare L. Również roślinność na wale przeciwpowodziowym i piaskach tarasu zalewowego Wisły była bogata: Salix spp., Euphorbia spp., Ononis spinosa L., Trifolium arvense L., Anchusa officinalis L., Echium vulgare L., Centaurea rhenana B o r., Hypericum sp. i inne. 3. Skład gatun kow y Badany teren okazał się niezwykle bogaty pod względem fauny pszczół. W m ateriale zebranym na terenie Kampinoskiego P ark u Narodowego i w bezpośrednim sąsiedztwie jego granic stwierdziliśmy gatunków, co jest liczbą bardzo imponującą w stosunku do gatunków Apoidea, znanych dotychczas z całego Mazowsza. Pełny wykaz znalezionych gatunków zawiera tabela I. W śród wykazanych pszczół 4 9 gatunków nie było dotychczas podawanych

5 5 Apoidea Kampinoskiego Parku Narodowego 439 Tabela I. Systematyczny wykaz Apoidea Kampinoskiego Parku Narodowego (omówienie stanowisk w rozdziale 2, * gatunki nie podawane dotychczas z Niziny Mazowieckiej) Lp. Gatunki Liczba okazów Stanow iska Colletes fodiens (G e o ffr.) 12 1, 7, 19 *2 Colletes 8imiłi8 S ch ck Colletes daviesanus Sm. 9 7, 19 Colletes impunctatu8 N y l *5 Colletes floralis E v *6 Collete8 marginatu8 Sm. 5 10, 15 7 Colletes 8uccinctu8 (L.) 8 6, 7, 9, 10, 13, 15 8 Colletes eunieularius (L.) 12 9, 15, 16 *9 Prosopis pictipes (N y l.) Prosopis punctulati88ima (Sm.) 7 7, Prosopis angustata S ch ck. 9 6, 7 10, Prosopis communis (N y l.) 26 4, 7, 10, 13 *13 Prosopis hyalinata (Sm.) 2 7, Prosopis gibba eonfusa (N y l.) 3 7, Prosopis signata (Panz.) 1 10 *16 Prosopis peetorali8 F ó r s t. 10 6, 10, 11 *17 Prosopis brevicorni8 (N y l.) 42 2, 4, 6, 7, 10, 14, 15, 19 *18 Prosopis 8tyriaca (F ó r s t). 4 4, 7 *19 Prosopis annularis (K.) 8 8, 10, 13, 14, Andrena humilis Imh Andrena carbonaria (L.) Andrena nigrospina Thom s. 9 7, Andrena floricola Ev *24 Andrena niveata F r ie s e 2 1 *25 Andrena spreta pusilla P e r k Andrena alfkenella P e r k Andrena subopaca N y l Andrena minutula (K.) 6 7, Andrena minutuloides P e r k. 4 3, 19 *30 Andrena nanula nanula N y l. 9 3, 7, Andrena haemorrhoa ( F a b r.) 6 7, 9, Andrena fnlvago ( C h r is t ) 3 7 *33 Andrena tarsata N y l. 1 6 *34 Andrena labialis (K.) Andrena schenctci M or Andrena flavipes P a n z. 4 17, Andrena gravida Imh. 1 7 *38 Andrena ckrysopyga S ch ck Andrena ovatula (K.) 2 15, Andrena albofaseiata Thom s Andrena cineraria (L.) 2 9, Andrena vaga P anz. 4 14, 16 *43 Andrena nigroaenea (K.) Andrena bicolor F a b r. 1 7

6 440 J. Banaszak, T. Plowka *45 Andrena ruficrus N y l Andrena dorsata dorsata (K.) 5 7, Andrena nasuta Gib Andrena sabulosa (Scor.) Andrena barbilabris (K.) 2 9, Andrena argentała Sm Andrena ventralis Imh *52 Andrena nigriceps (K.) 1 19 *53 Andrena sim illima Sm. 8 7, 14, 15, Andrena fuscipes (K.) Andrena varians (Rossi) 1 12 *56 Andrena lapponica Z e tt Andrena fucata Sm Andrena apicata Sm Panurgus calcaratus (Scop.) 4 5, 7, 14, Halictus quadricinctus (F a b k.) 2 7, 19 Tab. I. cd. 61 Halietus sexcinctus (F a b k.) 11 7, 10, 13, 14, 15, 19 *62 Halictus rubicundus C h r ist Halictus eurygnathus B lh *64 Halictus maculatus Sm. 23 7, Halictus subauratus (Rossi) 5 7, 19 *66 Halictus 8emitectus M or Halictus tumulorum (L.) Halictus perkinsi B ld. 18 7, 10, 13, 19 *69 Halictus fasciatus N y l. 24 7, 10, 14, 15, Halictus leucozonius (Sciirk.) 20 7, 9, 15, Halictus zonulus Sm. 6 7, 9, 15, Halictus costulatus K r ie c iib Halictus nitidus ( P a n z.) 5 7,19 74 Halictus xanthopus (K.) Halictus quadrinotatus (K.) 2 6, Halictus lativentris ( S c iic k.) Halictus quadrinotatulus (Schck.) 3 7, 16 *78 Halictus leucopus (K.) 5 7, Halictus sexstrigatus S c h c k. 3 4, 7, 15 *80 Halictus lucidulus ( S c iic k.) 11 7, 10, 14, Halictus morio ( F a b r.) 23 2, Halictus pauxillus ( S c h c k.) Halictus fulvicornis (K.) 14 15, Halictus albipes ( F a b r.) Halictus calceatus (Scop.) 11 7, 9, 10, 14, Sphecodes gibbus (L.) 7 7, 10, 13, 19 *87 Sphecodes rufiventris ( P a n z.) Sphecodes reticulatus Thom s. 14 7, 10, 13, Sphecodes cristatus v. H a g Sphecodes monilicornis (K.) 10 7, 10, Sphecodes pellucidus Sm. 21 5, 6, 7, 9, Sphecodes divisus (K.) 4 7, 19

7 7 Apoidea Kampinoskiego Parku Narodowego 441 Tab. I. cd *93 Sphecodes puncticeps Thom s , 13 *94 Sphecodes longulus v. H ag. 4 7, 13, 19 *95 Sphecodes hyalinatus v. H ag., 7 7, Sphecodes crassus Thom s. 5 7, 15, 19 *97 Sphecodes miniatus v. H ag Sphecodes marginałus v. H ag *99 Sphecodes fasciatus v. H ag Sphecodes albilabris (K.) Nomioides minutissima (R ossi) 6 10, Melitta leporina (Panz.) 4 7, Melitta tricincta K. 8 7, Macropis fulvipes (Fabr.) Macropis europaea W a r n. 9 3, 7, 6, Dasypoda hirłipes (Fabr.) 13 7, 10, 19 *107 Trachusa byssina (Panz.) 2 9, Anthidium manicałum L. 4 7, Anthidiellum strigatum (Panz.) 20 2, 7, 8, 10, 14, Stelis aterrima (Panz.) Stelis phaeoptera (K.) Stelis breviuscula (N y l.) Stelis ornatula (KI.) Stelis signata (L a tr.) 6 7, Heriades truncorum (L.) 18 7, 13, 19 *116 Heriades crenulatus N y l Chelostoma maxillosa (L.) 1 13 *118 Chelostoma fuliginosa (Panz). 6 7, 15, 19 *119 Chelostoma campanularum (K.) H oplitis adunca (Panz.) 3 19 *121 Hoplitis leucomelaena (K.) 3 7, 10, 14 *122 Anthocopa papaveris (L a tr.) Metallinella brevicornis (Fabr.) Osmia rufa (L.) Osmia emarginata mustelina G e r s t Osmia uncinata G e r s t Osmia fulviventris (Panz.) Osmia caerulescens (L.) Megachile leachella C u r t. 24 2, 7, 8, 10, 14, Megachile rotundata (F abr.) 17 7, Megachile centuncularis (L.) 9 7, Megachile versicolor Sm. 4 7, 10 *133 Megachile alpicola A le k Megachile maritima K. 35 7, 8, 10, 15, Megachile circumcincta K. 10 7, 10, 15, Megachile ericetorum Lep Coelioxys quadridentata (L.) 7 7, 8, Coelioxys conoidea (III.) 26 2, 7, 8, 15, Coelioxys elongata L e p. 4 7, Coelioxys inermis (K.) 2 7

8 442 J. Banaszak, T. Plowka 8 Tab. I. cd *141 Coelioxys mandibularis N y l Coelioxys afra L ep. 5 2, 7, 10, Coelioxys brevis E v. 16 7, 10, Coelioxys rufocaudata Sm. 2 7 *145 Coelioxys polycentris F o r s t. 6 7, 10, Nomada fucata P a n z *147 Nomada lineola P a n z. 3 7, Nomada rufipes F a b r. 20 7, 8, 10, 13, 14, Nomada flavopicta K. 1 7 *150 Nomada roberjeotiana P a n z , 14, 15, Nomada lathburiana (K.) Nomada ruficornis L Nomada alboguttata H.-Sch. 6 7, 14, Nomada flavoguttata (K.) Nomada fuscicornis N y l. 6 *156 Nomada mutabilis M or *157 Epeolus variegatus (L.) 17 7, Epeolus cruciger (Panz.) 25 7, 9, 10, 13, 15 *159 Epeoloides coecutiens (F ab r.) 3 6, Tetralonia dentata (K l.) 5 15, Eucera longicornis (L.) 2 7, Eucera interrupta B a e r a Anthophora acervorum acervorum (L) b Anthophora acervorum squalens D o tjrs 5 7 *164 Anthophora aestivalis (Panz.) Anthophora vulpina (P anz.) ffeliophila bimaculata (Panz.) 27 * 2, 7, 10, 14, 15, Melecta albifrons albifrons F o r s t Ceratina cyanea (K.) 15 7, 9, 10, Bombus lucorum (L.) 4 7, 10, 13, Bombus terreslris (L.) 3 7, Bombus hypnorum (L.) Bombus pratorum (L.) Bombus lapidarius (L.) 6 7, 9, Bombus hortorum (L.) Bombus muscorum (L.) 2 9, Bombus pascuorum (Scop.) 5 7, 9, 10, Psithyrus rupestris (F ab r.) 3 7, 10, Psithyrus campestris (Panz.) 2 7, Psithyrus vestalis (G e o ffr.) 3 7, Psithyrus sylvestris (Lep.) z Niziny Mazowieckiej (Tab. I). Ogółem liczba pszczół znanych z tego regionu wynosi obecnie 254 gatunki, co stanowi około 57 % Apoidea całego kraju. Wśród wykazanych gatunków kilka zasługuje na szczególną uwagę, jako mało znanych lub osiągających w Polsce kres swojego występowania.

9 9 Apoidea Kampinoskiego Parku Narodowego 443 Colletes impunctatus N y l. Gatunek uważany za borealno-górski, w Polsce dotąd stwierdzany tylko w pasie Pobrzeża Bałtyku. Nowe stanowisko: Łużowa Góra, 17 VI 1977, 2 dd- Colletes floralis floralis E v e r sm. (= C. montanws Mor.) Podgatunek rozpowszechniony w Irlandii, północnej Anglii, południowej Szwecji i w Finlandii, w środkowej Europie, na wschodzie sięgający po Ural, występujący też w Pirenejach, Alpach,' na Kaukazie i w Turcji. W Polsce dotychczas znany jedynie z Nakla nad Notecią (T o rk a 1913). Nowe stanowisko: Łużowa Góra, 2 VII 1976, 5 <J4 i 2? $. / \ Andrena nanula nanula N y l. W przeciwieństwie do A. n. subnuda A l f k., podgatunek nominatywny występuje w północnej Europie (Finlandia) po Polskę, gdzie jednak jest mało znany. D y l e w s k a i N o sk ie w ic z (1963) wymieniają Kazimierz nad Wisłą jako miejsce jego występowania. Nowe stanowiska: Łomna-Las, 12 VII 1977, $; Dziekanów Leśny, 8 VIII 1976, 2 Dziekanów Polski, 5-7 VIII 1968, 12 $$, 20 VI 1969,?, 3 VIII 1973,?. Halictus semitectus M o r. Subpontyjski gatunek, w Polsce (okolice Kartuz, Chełmno) osiągający kres swojego występowania w kierunku północnym (B l u t h g e n 1920). Nowe stanowisko: Dziekanów Polski, 5-7 VIII 1968,?. Sphecodes cristatus v. H ag. Ten submedyteraneński gatunek w Polsce wymieniany był dotąd jedynie przez D r o g o sz e w sk ie g o (1934) z Łowicza. Nowe stanowisko: Dziekanów Polski, 5-7 VIII 1968,?. Coelioxys polycentris F ó rst. Subpontyjski gatunek, w Polsce podawany dotąd jedynie z Potulic na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej przez T o r k ę (1913, 1933). Nowe stanowiska: Niepust, 7 VII 1973, 3<Jd; Łużowa Góra, 17, 21 VI 1977, 2 dd; Dziekanów Leśny, 15 VII 1969,

10 444 J. Banaszak, T. Plowka A naliza geograficzna W wyniku szczegółowej analizy rozsiedlenia poszczególnych gatunków wyróżniono 12 elementów zoogeograficznych (Tab. II). Podstawowy zrąb tej fauny stanowią szeroko rozsiedlone gatunki holarktyczne, paloarktyczne (i zachodnio-palearktyczne), europejsko-syberyjskie (42,1%), jak również europejskie (23,0%). Tabela. II Elem enty zoogeograficzne w faunie Apoidea Kampinoskiego Parku Narodowego Elementy N 0/ /o Holarktyczne 3 1,7 Palearktyczne 30 16,6 Zachodniopalearktyczne 22 12,2 Europejsko-syberyjskie 21 11,6 Europejskie 42 23,0 Północno-środkowo-europejskie 18 10,0 B or ealno-górskie 6 3,3 Subatlantyckie 2 1,1 Środkowoeuropejskie 5 2,8 Submedyteraneńskie 19 10,5 Subpontyjskie 6 3,3 Pontyj sko -medy teraneńskie 7 3,9 Kontrastowość badanego terenu (bagna i łąki oraz wydmy i murawy kserotermiczne) znajduje swój wyraz w stosunkowo silnym udziale zarówno elementów północnych, jak i południowych. Na podkreślenie zasługuje zwłaszcza znaczny udział gatunków północno-środkowo-europejskich (10,0%) oraz borealno-górskich (3,3%), których obecność na tym terenie wiąże się z obszarami torfowiskowymi. Do ostatniej grupy zaliczono 6 gatunków: Colletes impunctatus, C. floralis, Halictus leucopus, Osmia uncinata, Megachile alpicola i Coelioxys mandibularis. W wyniku badań, prowadzonych równolegle z omawianymi w rezerwatach z roślinnością kserotermofilną w rejonie dolnej Wisły nie wykazano żadnego z wymienionych gatunków ( B a n a s z a k 1980b). Stosunkowo liczną grupę stanowią też elementy południowe (17,7%) subpontyjskie, submedyteraneńskie i pontyjsko-medyteraneńskie. Pojęć tych używamy w rozumieniu K u n t z e g o i N o s k i e w i c z a (1938), natomiast przedrostek sub- użyty został dla podkreślenia znacznej odległości w zasięgu tych gatunków od wybrzeży Morza Czarnego i M. Śródziemnego. Zaliczamy tutaj następujące gatunki: Prosopis punctulatissima, P. styriaca, P. annularis, Andrena spreta pusilla, A. schencki, A. nasuta, Halictus subauratus, H. semitectus, H. xanihopus, II. pauxillus, SpJiecodes rufiventris, 8. longulus, 8. marginatus, S. cristatus, Nomioides minutissima, Anthidiellum strigatum, Stelis phaeoptera, Heriades

11 11 Apoidea Kampinoskiego Parku Narodowego 415 truncorum, TI. crenulatus, Osmia emarginata mustelina, Metallinella brevicornis, Anthocopa papaveris, Megachile rotundata, Coelioxys conoidea, C. afra, C. brevis, C. rufocaudata, G. polycentris, Nomada mutabilis, Tetralonia dentata, Eucera inerrupta i Antbophora acervorum sgualens. 5. A naliza ekologiczna 5.1. S truktura dominacji Udział poszczególnych gatunków w stosunku do wszystkich Apoidea zebranych na terenie KPN i jego obrzeżach zamyka się w granicach 0,08-3,4%. Podobny zakres dominacji stwierdzony został w rejonie dolnej Wisły 0,07-4,4% ( B a n a s z a k 1980). Zebrany materiał rozdzielono na trzy klasy dominacji o następujących zakresach: I klasa gatunki, których udział jest mniejszy od 1 % (1-12 osobników), II klasa 1,0-3,0% (13-39 osobników) III klasa gatunki, których udział przekracza 3 % m ateriału (40 i więcej osobników). Zdecydowana większość, bo aż 153 gatunki (85,0%) należą do I klasy dominacji, które można uważać za rzadkie na badanym terenie. Do II klasy dominacji (gatunki częste na badanym terenie) można było zaliczyć 25 następujących gatunków: Golletes fodiens, G. cunicularius, Prosopis communis, Andrena subopaca, Halictus maculatus, TI. perkinsi, II. fasciatus, E. leucozonius, H. morio, H. pauxillus, Sphecodes reticulatus, 8. pellucidus, Dasypoda hirtipes, Anthidiellum strigatum, Heriades truncorum, MegacMle leachella, M. rotundata, M. maritima, Coelioxys conoidea, G. brevis, Nomada rufipes, Epeólus variegatus, E. cruciger, Heliophila bimaculata i Ceratina cyanea. Do licznie spotykanych natomiast (III klasa dominacji) należą jedynie dwa gatunki: Prosopis brevicornis i Halictus tumulorum Związki pokarmowe Ogółem zanotowano 28 gatunków roślin, odwiedzanych przez dziko żyjące Apoidea. Pełny ich spis, wraz z odwiedzającymi je gatunkam i pszczół, zamieszczono niżej. Rośliny te należą do 10 rodzin, spośród których najliczniej reprezentowane są Cruciferae i Gompositae. Nie wliczając A pis mellifera L., na kwiatach poszczególnych roślin obserwowano 1-13 gatunków pszczół, a do najczęściej odwiedzanych należały: Eryngium planum, Ajuga reptans i Antbemis tinctoria. Spośród 134 zbierających pyłek gatunków pszczół dla 130 określono charakter ich związków pokarmowych. Zdecydowanie przeważają gatunki polifagiczne, stanowiące 71,6%. Do tej grupy należy doliczyć jeszcze Apis mellifera, powszechnie hodowaną, mającą największy udział w zapylaniu roślin. Spośród pszczół dziko żyjących należy tu taj większość przedstawicieli rodzaju Andrena F a b r., Halictus L a t r. i Bombus L a t r.

12 4 46 J. Banaszak, T. Plewka 12 G atunki oligofagiczne stanowią 2 4,6 %, w tym oligofagi w szerszym znaczeniu, związane z określoną rodziną roślin, jak też węższym przywiązanych do roślin jednego rodzaju. Wyróżnione gatunki oligofagiczne (33), związane są wyłącznie lub głównie z 11 następującym i rodzinami roślin: Salicaceae Colletes cunicularius, Andrena vaga, A. apicata, Rosaceae Andrena fucata, Papilionaceae Colletes marginatus, Andrena albofasciata, Melitta leporina, Trachusa byssina, Eucera interrupta, Umbelliferae Andrena nanula nanula, Primulaceae Macropis fulvipes, M. europaea, Ericaceae Colletes succinctus, Andrena lapponica, Boraginaceae Andrena nasuta, Labiatae Anthophora vulpina, Campanulaceae Halictus costulatus, Melitta tricincta, Chelostoma maxillosa, C. fidiginosa, C. campanularum, Compositae Colletes fodiens, C. similis, C. daviesanus, Andrena humilis, A. fulvago, Panurgus calcaratus, Halictus leucozonius, Dasypoda hirtipes, Heriades truncorum, Osmia fulviventris, Tetralonia dentata, Liliaceae Prosopis punctulatissima, Natom iast gatunki monofagiczne reprezentuje tylko Hoplitis adunca, związana wyłącznie z Echium vulgare W ykaz roślin i odwiedzających je pszczół Cruciferae 1. Arabis caucasica S ch le ch ten d. Anthophora acervorum squalens??. 2. Capsella bursa-pastoris (L.) Me d. Andrena haemorrhoa?. 3. Alyssum argenteum A l l. ' Colletes daviesanus <, Prosopis angustata <J, P. styriaca 4. Sinapis alba L. Prosopis communis $, P. brevicornis $, Andrena dorsata dorsata perkinsi?, Megachile maritima?. 5. Aubrieta deltoidea (L.) D.C. Anthophora acervorum squalens??. $, Halictus V Papilionaceae 6. Genista tinctoria L. Megachile centuncularis $. 7. Lathy r us odor atus L. Megachile ericetorum?.

13 13 Apoidea Kampinoskiego Parku Narodowego L inum narborense L. Andrena bicolor $. Linaceae Umbelliferae 9. Eryngium planum L. Prosopis angustała <J> P. punctulatissima 3 Andrena dorsata dorsata 9, A. carbonaria 9, H. nigrospina 9. Stelis aterrima <J. Megachile maritima 2 (JęJ, 9, centuncularis 9. JŁf. rotundata Coelioxys rufocaudata 9. O. mandibularis 9. O. brevis 9. Bombus hypnorum 1 0. Petroselinum sativum H o ffm. Prosopis brevicornis 9. Andrena minutula 9> Ilalictus guadrinotatulus <J, Sphecodes fasciatus $ Daucus carota L. Basy poda hirtipes cj. 12. Peucedanum oreoselinum (L.) M o ench Andrena minutuloides $. Hydrophyllaceae 13. Phacelia tanaeaetifolia B e n t h. Prosopis communis 9. Andrena dorsata dorsata 9- Scrophulariaceae 14. F m m ic a spicata L. Prosopis łiyalinata 9, Megachile maritima <J, $. Labiatae 15. Ajuga reptans Jj. Andrena nigrospina A. sabulosa 9. Osmia rufa Anthophora acervorum squalens <J, Bombus terrestris 9, B. lapidarius 9» Psithyrus vestalis Stachys byzantina C. K o c h Anthidium manieatum Betonica officinalis L. Anthidium manieatum 9. Megachile maritima Thymus serpyllum L. em. F r. Anthidiellum strigatum. Campanulaceae 19. Campanula carpatica J a c q. Chelostoma campanularum <$, C. fuliginosa $, Campanula L. Halictus costulatus 9-

14 4 4 8 J. Banaszak, T. Plewka ] 4 Compositae 21. Anthemis tinctoria L. Colłetes daviesanus 2 cjc?, Prosopis communis?, Stelis breviuscula <J, Eeriades truncorum 4 $9, Megachile rotundata Achillea millefolium L. Dasypoda hirtipes <J Achillea filipendulina L a m. Colletes daviesanus cj, Prosopis punctulatissima <J Groscheimia macroeephala S o s n., T a k h t. Prosopis communis $, Osmia fulviventris?. 25. Coreopsis lanceolata L. Megachile rotundata <J. 26. Alism a plantago-aguatica L. Macropis europaea 3 (J<J. Alismataceae Liliaceae 27. A llium porrum L. Prosopis punctulatissima Andrena nigrospina $ Muscari botrioides (L.) M il l. Osmia rufa 6. P od su m ow an ie 1. Efektem 15-letnich badań na terenie Kampinoskiego Parku Narodowego i w sąsiedztwie jego granic było stwierdzenie występowania 180 gatunków Apoidea, wśród nich 49 gatunków nie podawanych dotychczas z Niziny Mazowieckiej. 2. W wyniku analizy rozsiedlenia poszczególnych gatunków wyróżniono 12 elementów zoogeograficznych. Trzon omawianej fauny stanowią gatunki szeroko rozsiedlone holarktyczne, palearktyczne (w tym zachodniopalearktyczne) oraz europejsko-syberyjskie 42,1 %, jak również europejskie 23,0 %. Charakterystycznym jednak rysem tej fauny jest znaczny udział gatunków północno-środkowo-europejskicli 10,0% oraz borealno-górskich 3,3%. Stosunkowo znaczny też udział mają gatunki południowe subpontyjskie, submedyteraneńskie i pontyjsko-m edyteraneńskie, stanowiące łącznie 17,7%. 3. Udział poszczególnych gatunków w zebranym materiale wahał się w granicach 0,08-3,4%, które rozdzielono na trzy klasy dominacji: I klasa poniżej 1% 153 gatunki (85,0%), I I klasa 1,0-3,0% 25 gatunków (13,9%), III klasa powyżej 3 % 2 gatunki (1,1%) Prosopis brevicornis i Halictus tumidorum.

15 15 Apoidea Kampinoskiego Parku Narodowego Wśród zbierających pyłek gatunków przeważają polifagiczne, stanowiące 71,6%. Oligofagi stanowią 24,6 % a monofagiem okazała się tylko Hoplitis adunca. PIŚMIENNICTWO B a n a s z a k J Materiały do znajomości pszczół (Hymenoptera, Apoidea) fauny Polski. II. Bad. fizjogr. Pol. zach., C Zoologia, Poznań, 32: B a n a s z a k J Pszczoły (Apoidea, Hymenoptera) siedlisk kserotermicznycłi rejonu dolnej Wisły. Fragm. faun., Warszawa, 25: B a n a s z a k J. w druku. Apoidea (Hymenoptera) of Warsaw and Mazovia. Memorabilia zool., Warszawa, 36. B a n a s z a k J., C z e c h o w s k i W., P i s a r s k i B., S k ib iń s k a E Owady społeczne w środowisku zurbanizowanym. Kosmos, Ser. A, Warszawa, 27, 2: B l u t i i g e n P Die Deutscłien Arten der Bienengattung Halictus L a t r. Dtsch. ent. Z., Berlin, 1920 (1921): , B o j a s i ń s k i T., P l e w k a T. w druku. Akcja Badania Entomofauny Kampinoskiego Parku Narodowego prowadzona w Oddziale Warszawskim Polskiego Towarzystwa Entom ologicznego. W : Entomologia a gospodarka narodowa. D o M A G A Ł A -L iriń S K A A Rozmieszczenie Hymenoptera-Aculeata w środowiskach miododajnych w Dziekanowie Leśnym k. Warszawy. Ekol. poi., A, Warszawa, 9, 26: D o m a g a ł a - L i p i ń s k a A Dzienna dynamika lotu pszczołowatych a temperatura. Ekol. poi., A, Warszawa, 8; 1: D r o g o s z e w s k i K Wykaz żądłówek zebranych w Polsce środkowej. Pol. Pismo ent., Lwów, 11: D r o g o s z e w s k i K Nowe dla Polski środkowej żądłówki. Pol. Pismo ent., Lwów, 13: D y l e w s k a M., N o s k i e w ic z J Apoidea of the Pieniny National Park. Part II. Colletidae, Andrenidae, Halictidae, Melittidae, Apidae (Nomada S c o p.). Acta zool. cracov., Kraków, 8, 13: K a c z o r o w s k a - K o b e n d z i n a J Studjum geograficzne puszczy Kampinoskiej. Prz. geogr., Warszawa, 6: K o b e n d z a R Roślinność Puszczy Kampinoskiej. W: W ó j c i c k i Z. Krajobrazy roślinne Polski, 13, Warszawa. K o b e n d z a R Stosunki fitosocjologiczne Puszczy Kampinoskiej. Planta Polonica. II. Warszawa, 200 pp., 19 tab., 14 tabl. K o b e n d z a J. i R Materiały przyrodnicze do projektu rozplanowania Puszczy Kampinoskiej. Warszawa, Czytelnik, 48 pp., 3 mapy, 24 fot. K o b e n d z a J. i R Puszcza Kampinoska jako teren stołecznego parku narodowego. Ochr. Przyr., Kraków, 24: K o b e n d z i n a J Puszcza Kampinoska. Warszawa, Wiedza Powszechna, wyd. II uzup., 168 pp., 1 mapa. K s i ą ż k i e w i c z M., S a m s o n o w ic z J., R u h l e E Zarys geologii Polski. Warszawa, W ydawnictwa Geologiczne, 380 pp. K u n t z e R., N o s k i e w ic z J., Zarys zoogeografii polskiego Podola. Prace Tow. nauk. Lwów, 4: N a s o n o v N O zemlanych postrojkach nekotorych odinoćnych pcel. Iz y. Yarś. Univ., Varsava, 4: 1-11.

16 450 J. Banaszak, T. Plewka 16 N asonov N Kollekcii Zoologióeskogo Kabineta Imperatoskogo Varsavskago Universiteta. II. Spisok i opisanie kollekcii po biologii nasekomycli. Varsava, 62 pp, 10 ff. P o p o v V. B Zoogeografićeskij charakter palearktićeskich predstavitelej roda Xylocopa L a t r. (H ym., Apoidea) i ich raspredelenio po melittofilnoj rastitelnosti. Izv. Akad. Nauk SSE, 1: B ó ż y c k i S. Z Nizina Mazowiecka. W: Geomorfologia Polski. II. Niż Polski, red. R. G a lo n, Warszawa, PW N, pp R u s z k o w s k i A. 1968a. Oblot lucerny przez trzmiele. Pam. pul. prace IUNG, Puławy, 31: R u s z k o w s k i A., 1968b. Porównanie oblotu przez trzmiele różnych gatunków koniczyny. Pam. pul. prace IUNG, Puławy, 31: R u s z k o w s k i A. 1969a. Skład gatunkowy trzmieli oblatujących jośliny uprawne. Pam. puł. prace IUNG, Puławy, 36: R u s z k o w s k i A. 1969b. Rośliny pokarmowe trzmiela rudogo Bombus agrorum (P.) i jego znaczenie gospodarcze. Pam. puł. prace IUNG, Puławy, 37: R u s z k o w s k i A. 1969e. Rośliny pokarmowe i znaczenie gospodarcze trzmieli z podrodzaju Subterraneobombus V o g t. Pam. puł. prace IUNG, Puławy, 37: R u s z k o w s k i A. lf)69d. Skład gatunkowy trzmieli Bombus L a t r. (Hym., Apidae) oblatujących dziko rosnące rośliny motylkowe. Pol. Pism o ent., Wrocław, 39: R u s z k o w s k i A Rośliny pokarmowe i znaczenie gospodarcze trzmiela rudoszarego Bombus silvarum (L.), szarego B. equestris (P.) i rudonogiego B. ruderarius ( M u l l.). Pam. puł. prace IUNG, Puławy, 37: R u s z k o w s k i A. 1971a. Rośliny pokarmowe i znaczenie gospodarcze trzmiela ziemnego Bombus terrestris (L.) i trzmiela gajowego B. lucorum (L.). Pam. puł. prace IUNG, Puławy, 47: R u s z k o w s k i A. 1971b. Taśma pokarmowa trzmiela rudego Bombus agrorum oraz możliwości rozmnożenia tego gatunku. Pam. puł. prace IUNG, Puławy, 4 7: R u s z k o w s k i A., B i l i ń s k i M Oblot koniczyny czerwonej przez trzmiele. Pam. puł. prace IUNG, Puławy, 3 1 : R u s z k o w s k i A., B i l i ń s k i M Trzmiele oblatujące wykę i inne rośliny strączkowe. Pam. puł. prace IUNG, Puławy, 36: R u s z k o w s k i A., Ż a k B Rośliny pokarmowe i znaczenie gospodarcze trzmieli z podrodzaju Hortobombus V o g t. Pam. puł. praco IUNG, Puławy, 3 7 : Ś r o d o ń A Roślinność Polski w Czwartorzędzie. W: Szata roślinna Polski (red. S z a f e r W. i Z a r z y c k i K.), Warszawa, PW N, wyd. II, pp T o r k a V Die Bienen der Provinz Posen. Z naturw. Ver. Posen, 20: T o r k a V Einige seltene Hymenopteren Posens. Zft. naturw. Abt., Posen, 23, 3: T o r k a V Nachtrage zu meiner Veroffentlichung iiber Die Bienen der Provinz Posen. Dtsch. wiss. Zeit. Polen, Posen, 26: W a l c z a k W Jak powstała rzeźba Polski. Warszawa, PW N, 419 pp. Józef Banaszak Zakład Biologii Rolnej PAN ul. Świerczewskiego Poznań Tadeusz Plewka Instytut Ekologii PAN Dziekanów Leśny k. Warszawy Łomianki

17 17 Apoidea Kampinoskiego Parku Narodowego 151 [SarjiaBHe: Apoidea (Hymenoptera) KaMmiHoccKoro HauuoHajrbHoro napna] PE3IOME B roaax npoboflhjihcb nccjieflobahhh no BHflOBOMy cocraby Apoidea KaMnnHoccKoro HannoHajiŁuoro napica h nphjieraiomnx Teppuropnił. MccjienoBaHHan TeppHTopna xapaktepn3yetca u o b o j ib h o 6ojibniHM pa3hoo6pa3nem O wronob, cpeuu KOToptix npeo6jia/jaiot niohbi n BjiaacHbie Jiyra, a TaioKe cyxne cochobbie 6opbi h nepno- AHuecKH 3anHBaeMbie onbxobbie jieca. KoHCTaTHpoBaHO 180 BHflOB Apoidea cpenn KOTopux 49 b h a o b He SbiJin no nactoainero BpeMeHH H3BeCTHbI C Ma30BenKOH HH3MCHHCOTH (Ta6ji. I). 3ooreorpa<})HHecKHH ahajnra pacnpoctpahehna otnejibhbix b h a o b no3bojinji BbinenHTb 12 3ooreorpa< )HHecKHx s j ic m c h t o b. M/ipo paccmatpnbaemoh (JjayHbi coctabjiaiot rnnpoko pacnpoctpahehhbie rojiapktnneckne, najieapkthheckne ( b t o m nncjie h aananhonajieap- KTHHecKHe) h ebponescko-chóhpckhe BHflbi 42,1%, xak n ebponeiłckhe 23,0%. Xapa- KTepHon oco6ehhoctbio 3TOH <j>ayhbi ABnaeTCH 3HaHHTenbHoe conepacahne cebephocpenheebponenckhx b h u o b 10,0% n 6opeajibHo-ropHbix 3,3%. OTHOCHTejibHo 6onbrnoH nponem npnnanaei xaxace Ha JoxcHbie bhabi (17,7%) cyonohthueckhe, cy6cpeflh3emhomopckhe H nohthhcko-cpehh3emhomopckhe (Ta6ji. II). IIpoHeHTHoe coothouiehhe b h u o b b co6pahhom MaTepnane KOJieSaeTca b npenenax o t 0,08 no 3,4% h pa3flejieho Ha Tpn KJiacca flomhhhpobahha: I Kjiacc CHHxee 1% 154 Bn/ia (85,0%), II KJiacc 1,0-3,0% 25 b h a o b (13,9%), III Kjiacc CBbirne 3,0% 2 BH/ia (1,1%) Prosopsis brevicornis h Halictus tumulorum. CpeflH BHflOB, co5hpaiou;hx nbijibuy, BCTpenaiOTCH npehmymectbehho nojin^ara coctabjiaioiphc 71,6%. O jinro^arn cocrabjiaiot 24,6%, a MOHO<j>aroM 0Ka3anca TOJibKO Hoplitis adunca. [Title: Apoidea (Hymenoptera) of the Kampinos National P ark] SUMMARY Species composition of the Apoidea occurring in the Kampinos National Park and in adjacent areas was studied in The study area comprised widely diversified habitats, dominated by dunes, wet meadows, dry prine forests, and periodically flooded alder swamps. There were 180 Apoidea recorded there, including 49 species not recorded so far from the Mazovian Lowland (Tab. I). An analysis of the distribution of particular species showed th at they represented 12 zoogeographical elements. The bulk of this fauna was formed by widely distributed species such as Holarctic, Palaearctic (including west-palaearctic) and Euro-Siberian, all accounting for 42.1%, as well as European species, accounting for 23.0%. A characteristic feature of this fauna is a high proportion of north-central-european species (10.0%) and boreal-mountain i

18 452 J. Banaszak, T. Plewka 18 species (3.3 %). A relatively high proportion (17.7 %) was also found for southern species such as subpontic, subm editerranean and Pontic-M editerranean (Tab. II). The proportion of particular species in the material collected varied from 0.08 to 3.4%. Three classes of dominance were distinguished. Class 1 less than 1% 154 species (85.0%), class % 25 species (13.9%), class 3 more than 3.0% 2 species (1.1%) Prosopis brevicornis and Ilalictus tumulorum. The species collecting pollen were dom inated by polyphages, which accounted for 71.6%. Oligophages accounted for 24.5% and monophages were represented by only one species, Hoplitis adunca. Redaktor pracy prof. dr Henryk Szelęgiewicz Państw ow e W ydaw nictw o Naukowe W arszaw a 1981 N akład egz. Ark. wyd. 1,5; druk. 1%. Papier druk. sat. kl. I II, 80 g. B I. Cena zł 10, N r zam. 2478/80 S-13 W rocławska D rukarnia Naukowa ISBN ISSN