Obchody Wielkanocy w Kościele rzymskokatolickim

Transkrypt

1 Wielkanoc, Niedziela Wielkanocna, także: Wielka Niedziela, Zmartwychwstanie Pańskie, w prawosławiu oraz kościołach katolickich obrządku wschodniego : Pascha najstarsze i najważniejsze święto chrześcijańskie upamiętniające zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa, obchodzone przez Kościoły chrześcijańskie. Podczas soboru nicejskiego w 325r. ustalono, że Wielkanoc będziemy obchodzić w pierwszą niedzielę po pierwszej wiosennej pełni Księżyca (tzw. paschalna pełnia Księżyca). Oznacza to, że Wielkanoc wypada pomiędzy 22 marca a 25 kwietnia (włącznie). Obchody Wielkanocy w Kościele rzymskokatolickim Poprzedzający Wielkanoc tydzień, stanowiący okres wspominania najważniejszych dla wiary chrześcijańskiej wydarzeń, nazywany jest Wielkim Tygodniem. Rozpoczyna go Niedziela Palmowa. Ostatnie trzy doby tego tygodnia: Wielki Czwartek (wieczór), Wielki Piątek, Wielka Sobota i Niedziela Zmartwychwstania znane są jako Triduum Paschalne (Triduum Paschale). Niedziela wielkanocna rozpoczyna się już w sobotę po zachodzie słońca. Rozpoczyna ją Wigilia Paschalna, podczas której zapala się Paschał wielką woskową świecę, która symbolizuje zmartwychwstałego Chrystusa. Święta Wielkanocne z celebrą przybliżoną do obecnej ukształtowały się w IV wieku.

2 Rezurekcja w polskiej tradycji resurrectio łac. oznacza zmartwychwstanie Do XVIII wieku msze rezurekcyjne odprawiane były o północy, potem świętowano rezurekcję rano. Do dnia dzisiejszego w wielu parafiach msze rezurekcyjne są odprawiane o poranku. Zapowiada ją uroczyste bicie w dzwony, głoszące, że Chrystus zmartwychwstał. Jednocześnie słychać kanonadę ze strzelb, petard, armatek i moździerzy, a cały ten harmider ma budzić świat do życia. W niektórych parafiach rezurekcja rozpoczyna się po Liturgii Światła w Wigilię Paschalną. Poprzedza ją zawsze uroczysta procesja. Na znak radości wznoszony jest okrzyk Alleluja oraz używane są pozdrowienia: Chrystus zmartwychwstał z odpowiedzią: Zmartwychwstał prawdziwie lub Prawdziwie powstał.

3 Wielkanocne zwyczaje ludowe W czasach chrystianizacji doszło do adaptacji części symboliki pogańskiej. Znane nam dziś zwyczaje i rytuały świąteczne kształtowały się przez lata. Mają rodowód ludowy. Niedziela Palmowa to ostatnia niedziela przed Wielkanocą i pierwszy dzień Wielkiego Tygodnia, która upamiętnia przybycie Jezusa do Jerozolimy. W kościołach święci się palemki rózgi wierzbowe, gałązki bukszpanu, malin, porzeczek, ozdobione kwiatkami, ziołami. Symboliczne uderzenie domowników palemką zapewnia im szczęście przez cały rok. Niegdyś mówiono: Nie ja biję, palma bije, za tydzień wielki dzień, na 6 noc- Wielkanoc. Palmy zatknięte za obraz lub włożone do wazonów chronią dom przed nieszczęściem i złośliwością sąsiadów. W wielu miejscach w kraju, zgodnie ze staropolskimi tradycjami, odbywają się konkursy na najpiękniejszą i największą palmę. Jednym z najsłynniejszych konkursów tego typu jest ten odbywający się w parafii Łyse na Kurpiach.

4 WIELKI CZWARTEK Wielki Czwartek zwany cierniowym był dniem, w którym milkły kościelne dzwony. W zamian używano klekotek (kołatek), biegali z nimi chłopcy. Ich dźwięk miał wypędzić post. W tym dniu na pamiątkę wieczerzy Pańskiej, we wszystkich domach jedzono tajnię - postną kolację. Według staropolskich obyczajów wielu Polaków po tajni nic już nie jadło aż do wielkanocnego śniadania. Wierzono również, że w odwiedziny przychodzą małe duszki - ubożęcia, które opiekują się domem. Zostawiano im na piecu okruchy chleba i innych potraw. Uważano, że zamieszkują w piecu, a więc w dzień odwiedzin dusz, nie wolno było piec chleba, aby nie zrobić im krzywdy. Istniał w Polsce także zwyczaj, zgodnie z którym biskupi i królowie nasi w Wielki Czwartek starcom umywali nogi... (J. Kitowicz), na pamiątkę, że Chrystus przy wieczerzy mył w pokorze uczniom nogi. Do dziś księża praktykują w ten dzień obrzęd polewania stóp dwunastu mężczyznom. WIELKI PIĄTEK Wielki Piątek jest dniem wyciszenia. W kościele nie ma mszy świętej (to jedyny taki dzień w roku). Zaś zwyczaj strojenia grobu Chrystusa przywędrował do Polski najprawdopodobniej z Czech lub Niemiec. Bogactwem pomysłów polskie groby olśniewały często cudzoziemców. Dość wcześnie pojawiły się elementy narodowe przy ubieraniu grobów. W XVII w. w jednym z kościołów warszawskich ułożono grób z samych szyszaków, tarcz, szabel. Tradycja wykorzystywania symboli przy dekoracji grobów przetrwała do dziś. Niemal w każdym polskim kościele jest nocne czuwanie przy grobie Jezusa, którego pilnują strażnicy (strażacy, harcerze, żołnierze)

5 W ludowych obrzędach wielkopiątkowych w Polsce ważne miejsce zajmował pogrzeb żuru i śledzia - potraw spożywanych przez okres całego Postu. Żurem oblewano drzwi domów, szczególnie tych, w których mieszkały młode panny, zaś śledzie wieszano na drzewach. Gospodynie wyrzucały także post, którego symbolem był popiół rozsypywany na polu, po czym tłukły garnek, w którym popiół niosły. W Wielki Piątek młode dziewczęta zabierały się do malowania wielkanocnych jajek, a w wodzie, w której się jajka gotowały, myły włosy, wierząc, że będą gęste, bardzo piękne i lśniące. WIELKA SOBOTA Wielka Sobota jest dniem radosnego oczekiwania. Dawniej w tym dniu milkły klekotki i ksiądz święcił pokarm początkowo w domach, obecnie odbywa się to w kościele. Zwyczaj ten znany jest od VIII w., a do Polski przywędrował w wieku XIV. Wcześniej zanoszono do święcenia baranka zrobionego z chleba, później także wodę, jaja, kołacze, ryby, mięso, wino, ser, chrzan, szynki, baby wielkanocne. Ceremonię święcenia pokarmów poprzedzało przed kościołem święcenie ognia. Wrzucano do ognia drewienka leszczyny tzw. głowienki. Niedopalone zabierano ze sobą wierząc, że poświęcone gałązki będą chronić dom przed złem i zapewnią szczęście przez cały rok.

6 WIELKA NIEDZIELA W polskim zwyczaju, po porannej rezurekcji rodzina zasiada do uroczystego śniadania wielkanocnego, które rozpoczyna się składaniem życzeń i dzieleniem się jajkiem poświęconym w Wielką Sobotę. Na stole w centralnym miejscu znajduje się święconka, jajka, wędliny, wielkanocne baby i mazurki. Dawniej wierzono, że nic ze święconego po wielkanocnym śniadaniu nie może się zmarnować. Skorupki z jajek, czy okruchy ciast wynoszono do ogrodu i posypywano nimi grządki. Nie mogły ich zjeść kury, gdyż uważano, że będą piały jak koguty.

7 Jajka i pisanki traktujemy już wyłącznie jako symbol nowego życia i zmartwychwstania. Tymczasem w słowiańskich wierzeniach ludowych jajko symbolizowało wszelką pomyślność. Stąd też zakopanie go na polu w pierwszy dzień Wielkanocy miało zapewnić urodzaj, a wkopanie pod budowany dom zapewniało przyszłym mieszkańcom szczęście i dostatek. Wierzono też, że jajko pod drzewem owocowym przyczyni się do obfitego zbioru. Pisanka położona w oborze, kurniku oraz smarowanie pisanką po grzbietach domowych zwierząt miało sprawić, że rosną zdrowe i dorodne.

8 Na świątecznym stole niezwykle ważną rolę zajmuje zajączek. W starożytności był symbolem nieśmiertelności, odradzania się przyrody i płodności. Do Polski zajączek przywędrował na początku XIX wieku i zadomowił się na dobre. Przybył z Niemiec i początkowo osiedlił się tylko na Śląsku i Pomorzu. Na Lubelszczyznę trafił po kolejnych stu latach. Dopiero 50 lat później pojawiły się u nas pierwsze zajączki jadalne, które są pomysłem Niemców - w postaci produktów z ciasta i cukru najpóźniej z czekolady. W niektórych regionach, np. na Śląsku, rodzice chowali w domu lub w ogrodzie koszyczki ze słodyczami - prezenty od wielkanocnego zajączka, na poszukiwanie których wyruszały dzieci. Dzisiaj ten zwyczaj zagościł już w wielu domach.

9 Zgodnie z tradycją na świątecznym stole, przykrytym białym obrusem nie może zabraknąć wielkanocnego baranka z ciasta, masła czy też marcepanu. Jest on symbolem niewinności i męczeńskiej śmierci zmartwychwstałego Chrystusa. PONIEDZIAŁEK WIELKANOCNY Znany był także z nazwy jako: Oblewanka, Lany Poniedziałek, Emaus, Śmigus dyngus, Lejek W XIV wieku na ziemie polskie przywędrował z Wileńszczyzny śmigus-dyngus. Polewanie wodą nawiązuje do praktyk pogańskich, łączących się z symbolicznym budzeniem się przyrody do życia, wiosennym oczyszczaniem z brudu i chorób. Zmoczone tego dnia panny miały większe szanse na zamążpójście. Do dziś w wielu wsiach na południu Polski pozostał żywy zwyczaj kropienia wodą święconą pól w poniedziałkowy ranek. Często towarzyszy mu robienie psikusów sąsiadom, takie jak zamienianie bram, umieszczanie na dachach narzędzi rolniczych, chowanie wiader na wodę.

10 Dawniej w Wielkanocny Poniedziałek dziewczęta, chcąc powitać wiosnę, chodziły przez wieś z gaikiem. Były to gałązki najczęściej świerku, leszczyny czy wierzby przybrane kolorowymi wstążkami. Zwyczaj ten jest kultywowany w niektórych regionach Polski. Chłopcy zaś jeździli z kogutkiem lub barankiem na kółkach tzw. fraczem. Kogut mógł być żywy, drewniany lub z gliny, ale zawsze kolorowy przyozdobiony wstążkami i kwiatami. Czym jest śmigus, a czym dyngus? Śmigus (szmaguster) to nic innego jak śmiganie lub raczej smaganie. Chłopcy często witkami leszczyny czy brzozy smagali dziewczęta. W Niedzielę Palmową szykowali się do tego zwyczaju, zrywając wspomniane gałązki i przez tydzień moczyli je w wodzie. Chodzili z nimi od domu do domu i za zgodą rodziny lub podstępem smagali nimi dziewczęta po nogach. Trwało to dopóki dziewczyna się nie uwolniła lub wykupiła.

11 Czasem pomagała jej w wykupie matka. Owo smaganie, choć było bolesne, nie było odbierane przez panny jako zniewaga, dowód braku sympatii przeciwnie uważano to za formę adoracji. Zwyczaj ten nazwano wielkanocnym trąceniem lub rózgowaniem.

12 Symbole Wielkiej Nocy Jajko - jego symbolika jest bardzo bogata, czasem nawet ze sobą sprzeczna. Dawniej uważano je za symbol odradzającego się życia, zmartwychwstania, bywało także symbolem wszelkiego początku, wiosny, gniazda, a tym samym domu i poczucia bezpieczeństwa, choć jednocześnie symbolizowało niewolę i więzienie. Wielkanoc słynie z pomalowanych jajek, zwanych m.in. pisankami. Przez wieki jajko uważano za siłę, która przeciwdziała złu. Paschał - to nic innego jak wielkanocna świeca, na której przymocowany jest krzyż z wosku. U góry krzyża jest litera alfa, zaś po przeciwnej stronie, na dole omega. Są to pierwsza i ostatnia litera greckiego alfabetu. Przypominają o tym, że Chrystus jest początkiem i końcem wszystkich czasów. Na czterech polach wokół krzyża umieszczony jest rok, w którym odbywa się święto. Na wszystkich końcach krzyża znajdują się czerwone gwoździe przypominające o ranach Chrystusa, a ranie w jego boku przypomina piąty gwóźdź umieszczony na przecięciu ramion krzyża.

13 Zając - w starożytności był symbolem nieśmiertelności, odradzania się przyrody i płodności. Jednak połączenie zająca z pisanką nastąpiło dużo później bo dopiero pod koniec XVII wieku. Wizerunek wielkanocnego zająca rozpowszechnił się w XVIII wieku. dzięki kartom pocztowym. Umieszczano go jako symbol nadejścia wiosny. Baranek - według żydowskiego zwyczaju baranek wielkanocny był w ofierze, aby odkupić ludzkie grzechy. Jezus umarł na krzyżu, odkupując grzechy wszystkich ludzi. Podobieństwo między losem żydowskiego baranka i Jezusa jest tak duże, że Baranek stał się symbolem ukrzyżowanego Jezusa.

14 Pisanki - zwyczaj malowania jajek jest jednym z najstarszych zwyczajów wielkanocnych. W Polsce jego ślady znaleziono w X w. Zmieniały się tylko sposoby malowania i tak jest do dziś. W przeszłości malowaniem jaj zajmowały się wyłącznie kobiety. Jedynym warunkiem była ich niewinność. Takie kobiety zamykały się w pomieszczeniu i przy śpiewach, opowieściach malowały pisanki. Do tego pomieszczenia mężczyzna nie mógł nawet zajrzeć, bo mógł rzucić urok. Gdy celowo lub przypadkiem mężczyzna zajrzał do tego pomieszczenia, kobiety natychmiast go wypędzały i rzucały za siebie odrobinę soli, odwracając ewentualny urok rzucony przez intruza. Malowane na pisankach wzory miały odstraszać zło lub też zapowiadać wszelką pomyślność. Dawniej pisanki malowano w naturalnych barwnikach. Wywar z żytniej oziminy dawał kolor zielony, z łupin cebulki brązowy i odcienie czerwieni, z wygotowanych olchowych szyszek lub z kory dębu czarny, zaś żółty z suszonych kwiatów jaskrów. Do barwienia jaj używano także atramentu, farbki do bielizny, kawy i cynamonu. Barwy pisanek miały również swoja symbolikę. I tak: kolor fioletowy lub niebieski oznaczał koniec żałoby wielkopostnej, różowe i zielone radość ze Zmartwychwstania Chrystusa,

15 a czerwone przelaną krew Chrystusa. Różnie wyglądały pisanki (i wyglądają) w różnych regionach Polski. Kruszonki (kraszanki, malowanki, byczki, ałunki, hałunki) to jajka w jednym kolorze, bez wzoru. Pisanki (piski) jajka pomalowane gładko na jeden kolor lub kilka z białym wzorem. Najstarszą techniką zdobienia jaj jest technika batikowa. Wzór nanoszony był za pomocą narzędzia z małym lejkiem wykonanym z blaszki, osadzonym na patyku lub szpilką nanoszono w ten sposób wosk. Wzory były wykonywane przez ich wyskrobywanie lub wypalanie kwasem (z kiszonej kapusty, później kwasem solnym). Jajka były (i są) oklejane kolorowymi wycinankami z papieru, tkaniną, a nawet rdzeniem z sitowia. Tak pięknie ozdobione jajka stawały się podarunkiem wielkanocnym. Panna dawała pisankę czerwoną kawalerowi bliskiemu sercu, zaś żółtą, a nawet jajko surowe temu, który był natrętny. Poza tym pisanki wręczano chłopcom, gdy chodzili po dyngusie. Ofiarowywano je najbliższym w dowód sympatii i serdecznych uczuć. Z pisankami związane były również wróżby. Gdy zakochani wzajemnie obdarowywali się pisankami zapowiadało im to udany związek i potomstwo. Gdy chłopiec chciał pocałować pannę mógł to zrobić bezkarnie wręczając jej pisankę w wielkanocną niedzielę.

16 SYMBOLIKA ŚWIĘCONEGO Chleb - symbol ciała Chrystusa. Chleb jest także symbolem dobrobytu i pomyślności. Dawniej, gdy gospodarze piekli na Wielkanoc chleb w wielu gatunkach, do koszyka wkładali po kromce z każdego rodzaju. Jajko - symbol odradzającego się życia i pomyślności. Wędlina - symbol dostatku. Wierzono, że poświęcona przyniesie zdrowie i płodność. Chrzan - to od wieków symbol siły. Włożony do koszyka miał wspomagać magiczną siłą święconych pokarmów. Ser - ponieważ wyrabiany jest z mleka krów, kóz i owiec, symbolizuje rozwój stada zwierząt gospodarskich. Sól - symbol prawdy, oczyszczenia. W przeszłości wierzono, że odstrasza wszelkie zło. Ciasto - do koszyka wkładana jest najczęściej wielkanocna baba, własnoręcznie wykonana. To symbol doskonałości i wszelkich umiejętności.

17 TECHNIKI ZDOBIENIA JAJ Malowanka, kraszonka, pisanka - najważniejszy symbol Świąt Wielkanocy. Nie każdy wie, że nasz kraj nie jest jednorodny pod względem zdobienia jajek, gdyż każdy region wypracował własne niepowtarzalne techniki i wzory zdobienia. Najprostsze wykonywane jajka były to tzw. malowanki, kraszanki albo byczki, czyli jajka barwione na jeden kolor, bez żadnych wzorów. Dawniej barwniki służące do ozdabiania jajek były pochodzenia naturalnego, gdyż nie było takiej dostępności chemicznych barwników, jak współcześnie. Gospodynie miały swoje własne sposoby na to jak sprawić, żeby jajko było kolorowe. Do dziś znanym i stosowanym, nawet w dużych miastach, naturalnym barwnikiem są łupiny cebuli, jajka ugotowane w takim wywarze nabierają koloru pomarańczowo brązowego. Innym barwiącym warzywem są buraki, które nadają jajkom kolor bordowy. Dawniej jajka można było barwić na zielono (pędy zboża), czarno (kora dębowa, olchowa lub łupiny z orzecha włoskiego) czy fioletowo (kwiaty maku).

18 Jednak najbardziej popularne pisanki to jajka ozdabiane techniką woskowąbatikową. Polegała ona na nałożeniu na jajko wzoru z roztopionego wosku. Służył do tego specjalny pisaczek. Było to proste narzędzie na drewnianym patyczku wbita była szpilka lub metalowy lejek. Technika szpilkowa polegała na moczeniu szpilki w wosku i nakładaniu go na jajko, natomiast technika lejkowa na włożeniu wosku do lejka, ogrzaniu go nad świeczką, a następnie nałożeniu roztopionego wosku na jajko. Popularnie mówiło się, że pisze się wzór na jajku, dlatego o takich jajkach mówiło się, że są to pisanki. Wosk szybko zasychał i następnie wkładano go do barwnika. Inna technika zdobienia jajek popularna była głównie na Śląsku Opolskim. Tam wybitne kraszonkarki wykonywały jajka techniką wyskrobywania. Polegała ona na wyskrobaniu wzoru na zabarwionym jajku przy pomocy ostrej szpileczki, noża lub żyletki. Tradycyjne kraszonki opolskie miały najczęściej wzory kwiatowe. Była to technika bardzo trudna wymagająca wiele cierpliwości i precyzji.

19 Do ozdabiania jajek oprócz farb czy barwników można było też używać wycinanek z kolorowego papieru. Takie jajka znane były w regionach, gdzie popularna była wycinanka, np. w Łowiczu. Tam wycinankarki przed Wielkanocą ozdabiały jajka świątecznymi wycinankami w postaci kwiatów czy kogucików. Z kolei na Kurpiach w Puszczy Białej jajka ozdabiano sitowiem i kolorową włóczką. Były to tzw. oklejanki. Z sitowia zdejmowano zewnętrzną warstwę i wydobywano miękki rdzeń rośliny nazywamy duszą. Ową duszą oklejano jajka używając do tego specjalnego kleju domowej roboty. Aby jajko było bardziej kolorowe dekorowano je dodatkowo kolorowymi nitkami wełnianymi.

20 NATURALNE SPOSOBY BARWIENIA Najpopularniejszym sposobem jest gotowanie jajek wraz z łupinkami cebuli. Ogólny sposób postępowania przedstawia się następująco. 1. Obieramy sporo cebuli np. 1 kilogram, do barwienia jaj potrzebne będą nam same łupiny. Obraną cebulę wykorzystujemy do przygotowania świątecznych potraw. 2. W garnku zagotowujemy wodę i wkładamy do niej jajka oraz łupiny cebuli. W ten sposób gotujemy jajka na twardo, czyli ok. 10 minut. Po tym czasie zestawiamy garnek i pozostawiamy w nim jajka na całą noc. 3. Rano wyjmujemy pofarbowane jaja i przystępujemy do wyskrobywania ozdobnych wzorków. Jeśli chcemy uzyskać inne kolory możemy wykorzystać: 1. Pędy zboża, szczypiorek, pokrzywa,- kolor zielony 2. Marchewka i dynia kolor pomarańczowy 3. Olchowe szyszki, łupiny z orzecha wł. kolor czarny 4. Owoce tarniny kolor niebieski 5. Płatki ciemnej malwy, maku, sok z jagód kolor fioletowy 6. Sok z buraka kolor bordowy 7. Cebula kolor od pomarańczowego do brązowego 8. Świeżo wyciśnięty lekko zakwaszony sok z buraka- kolor różne odcienie różu i czerwieni Warto też pamiętać, że kolor możemy utrwalić, zanurzając jajka w occie lub spryskując pisanki lakierem do włosów.

21 Opracowała Elżbieta Pietryszyn Literatura: 1. Ferenc-Szydełko, E., Polskie tradycje świąteczne, Poznań Ogrodowska, B., Polskie obrzędy i zwyczaje, Warszawa Skwark Dorota, Wielkanocne zwyczaje, Kielce Stasiewicz- Jasiukowa I., Pisanki sercu miłe, Warszawa 2013