POMOC SPOŁECZNA W LICZBACH Agnieszka Hryniewicka Analiza statystyczna danych: Jan Herbst

Transkrypt

1 Agnieszka Hryniewicka Analiza statystyczna danych: Jan Herbst Warszawa 2010

2 SPIS TREŚCI Spis tabel... 3 Spis wykresów... 5 Spis map... 7 Spis tablic zamiesczonych na płycie cd (tylko w wersji elektronicznej)... 7 Wstęp... 8 Rozdział I... 9 Struktura pomocy społecznej oraz zmiany w ustawie o pomocy społecznej w latach Cele, zasady i struktura pomocy społecznej... 9 Zmiany w systemie pomocy społecznej w latach Uwagi metodologiczne...18 Rozdział II...23 Zasoby pomocy społecznej...23 Zasoby infrastrukturalne...23 Zasoby kadrowe...26 Zasoby finansowe...33 Rozdział III...43 Świadczeniobiorcy i powody udzielania świadczeń pomocy społecznej...43 Liczba świadczeniobiorców...43 Sytuacja społeczno demograficzna świadczeniobiorców...51 Przyczyny udzielania pomocy...63 Rozdział IV...82 Świadczenia...82 Liczba i wartość świadczeń ogółem...82 Zasiłek stały...87 Zasiłek celowy...88 Zasiłek okresowy...91 Posiłki 92 Pomoc dla osób usamodzielnianych...96 Pomoc pieniężna i wynagrodzenie dla rodzin zastępczych...97 Odmowy świadczeń...98 Podsumowanie, czyli najważniejsze fakty i tendencje Tabele

3 SPIS TABEL Tabela 1. Wskaźnik nasycenia SI POMOST podstawowymi danymi...19 Tabela 2. Procent świadczeniobiorców, dla których zostały zebrane poszczególne rodzaje danych...19 Tabela 3. Wskaźniki dostępności do pracownika socjalnego oraz obłożenia pracą pracownika socjalnego w latach Tabela 4. Planowane i wykonane wydatki z budżetu państwa na działy pomoc społeczna i pozostałe zadania polityki społecznej w latach Tabela 5. Wybrane wydatki z budżetu państwa na zadania: pomoc społeczna i pozostałe zadania polityki społecznej w latach 2008 i 2009 (w tys. zł)...35 Tabela 6. Wartość alokacji na Priorytet VII PO KL (mln zł) wg województw...40 Tabela 7. Liczba świadczeniobiorców pomocy społecznej w latach Tabela 8. Zestawienie liczby osób korzystających z pomocy ośrodków pomocy społecznej w największych miastach ogółem...45 Tabela 9. Zestawienie liczby osób korzystających z pomocy ośrodków pomocy społecznej w największych miastach w podziale na dzielnice/filie...45 Tabela 10. Aktywność zawodowa świadczeniobiorców...57 Tabela 11. Struktura wieku świadczeniobiorców w ogólnej liczbie ludności (tys.)...59 Tabela 12. Przyczyny ekonomiczne pomocy społecznej...65 Tabela 13 Zagrożenie ubóstwem i stopa bezrobocia w latach (%)...70 Tabela 14. Przyczyny zdrowotne pomocy społecznej...71 Tabela 15. Osoby niepełnosprawne prawnie...72 Tabela 16 Struktura emerytów i rencistów, którym świadczenie wypłaca ZUS...74 Tabela 17. Przyczyny rodzinne (bezradność) pomocy społecznej...75 Tabela 18. Przyczyny rodzinne (inne) pomocy społecznej...76 Tabela 19 Liczba osób małoletnich pod wpływem alkoholu zarejestrowanych przez policję w latach Tabela 20 Liczba ofiar przemocy domowej według procedury "Niebieska Karta" w latach Tabela 21. Przyczyny społeczne pomocy społecznej...79 Tabela 22. Inne przyczyny pomocy społecznej...81 Tabela 23. Wysokość świadczeń (łącznie dla rodziny w ciągu roku) według dochodu na osobę w rodzinie (zł)...87 Tabela 24. Zasiłek stały liczba świadczeniobiorców, świadczeń, wartość świadczeń (zł)...87 Tabela 25. Rodzaje zasiłków celowych liczba świadczeń, wartość świadczeń (zł)

4 Tabela 26. Pomoc w formie posiłków i świadczeń pieniężnych na posiłki...94 Tabela 27. Liczba, wartość świadczeń udzielanych w ramach Programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania...94 Tabela 28. Jednostki organizacyjne pomocy społecznej o zasięgu lokalnym - finansowane z budżetu gmin ze środków na pomoc społeczną (łącznie jednostki prowadzone przez gminę i przez inne podmioty) Tabela 29. Jednostki organizacyjne pomocy społecznej o zasięgu ponadlokalnym - finansowane z budżetu powiatów ze środków na pomoc społeczną (łącznie jednostki prowadzone przez powiat i przez inne podmioty) Tabela 30. Pracownicy jednostek organizacyjnych pomocy społecznej Tabela 31. Wydatki jednostek samorządów terytorialnych na pomoc społeczną i pozostałe zadania polityki społecznej wg wykonania (mln zł) Tabela 32. Dochody (wykazane w par. 048) i wydatki (wykazane w par ) gmin, powiatów i województw na działania związane z przeciwdziałaniem alkoholizmowi (w zł) w latach Tabela 33. Wysokość środków przeznaczonych na poszczególne zadania związane z przeciwdziałaniem alkoholizmowi (w zł) w 2008 i 2009 r Tabela 34. Stan realizacji Priorytetu VII POKL (liczba umów, wartość umów, stopień wykonania kontraktacji) Tabela 35. Środki planowane na działania w ramach Priorytetu VII PO KL w latach (tys. zł) Tabela 36. Liczba świadczeniobiorców według województw oraz udział świadczeniobiorców w ogólnej liczbie ludności Tabela 37. Miejsce zamieszkania świadczeniobiorców Tabela 38. Liczebność rodzin korzystających z pomocy społecznej wg województw Tabela 39. Skład rodzin korzystających z pomocy społecznej małżeństwa Tabela 40. Skład rodzin korzystających z pomocy społecznej samotni rodzice Tabela 41. Wysokość dochodu rodzin korzystających z pomocy społecznej w przeliczeniu na osobę Tabela 42. Źródła dochodu świadczeniobiorców Tabela 43. Średnia wielkość przychodów wg rodzaju źródła przychodów Tabela 44. Wiek świadczeniobiorców wg województw Tabela 45. Stan zdrowia świadczeniobiorców wg województw i płci Tabela 46. Zmiany w liczbie świadczeniobiorców z problemami ekonomicznymi w latach

5 Tabela 47. Liczba bezrobotnych, stopa bezrobocia oraz stosunek liczby osób korzystających z pomocy społecznej z przyczyny bezrobocia do liczby osób zarejestrowanych jako osoby bezrobotne Tabela 48. Liczba osób korzystająca z pomocy społecznej z powodu niepełnosprawności 129 Tabela 49. Przyczyny rodzinne korzystania z pomocy społecznej, zmiany w latach Tabela 50. Przyczyny społeczne korzystania z pomocy społecznej, zmiany w latach Tabela 51. Zestawienie danych dotyczących liczby świadczeniobiorców wybranych świadczeń w latach Tabela 52 Zestawienie danych dotyczących liczby wybranych świadczeń w latach Tabela 53. Zestawienie danych dotyczących wartości wybranych świadczeń w latach Tabela 54. Liczba świadczeń Tabela 55. Wartość świadczeń (w zł) Tabela 56. Liczba decyzji odmownych wg województw SPIS WYKRESÓW Wykres 1. Liczba mieszkańców przypadająca na jeden ośrodek interwencji kryzysowej...25 Wykres 2. Liczba poszczególnych grup pracowników jednostek organizacyjnych pomocy społecznej w latach Wykres 3. Pracownicy jednostek organizacyjnych pomocy społecznej ogółem w latach wg województw...27 Wykres 4. Liczba mieszkańców przypadająca na jednego pracownika socjalnego zatrudnionego w OPS w latach Wykres 5. Liczba rodzin przypadająca na jednego pracownika socjalnego zatrudnionego w OPS w 2007 i 2009 r Wykres 6. Planowane i wykonane wydatki z budżetu państwa na działy pomoc społeczna i pozostałe zadania polityki społecznej w latach (mld zł)...33 Wykres 7. Dochody (wykazane w par. 048) i wydatki (wykazane w par ) gmin, powiatów i województw na działania związane z przeciwdziałaniem alkoholizmowi (w mln zł) w latach Wykres 8. Wysokość środków przeznaczonych na poszczególne zadania związane z przeciwdziałaniem alkoholizmowi (w mln zł) w 2008 i 2009 r

6 Wykres 9. Średnie wartości (zł) alokacji na projekty systemowe dla OPS z działania PO KL w latach 2008 i Wykres 10. Średnie wartości (zł) alokacji na projekty systemowe dla PCPR z działania PO KL w latach 2008 i Wykres 11. Wielkość ośrodków pomocy społecznej pod względem liczby osób objętych pomocą...44 Wykres 12. Wielkość powiatowych centrów pomocy rodzinie pod względem liczby osób objętych pomocą...46 Wykres 13. Wielkość miejskich ośrodków pomocy rodzinie pod względem liczby osób objętych pomocą...46 Wykres 14. Liczba świadczeniobiorców pomocy społecznej wg województw...47 Wykres 15. Udział świadczeniobiorców pomocy społecznej w ogólnej liczbie ludności wg województw (%)...48 Wykres 16. Miejsce zamieszkania rodzin korzystających z pomocy (liczba rodzin)...51 Wykres 17. Skład rodzin świadczeniobiorców...52 Wykres 18. Źródło dochodów świadczeniobiorców ogółem...54 Wykres 19. Źródło dochodów świadczeniobiorców powyżej 18 roku życia...55 Wykres 20. Liczba osób, których źródło dochodu to pozostawanie na utrzymaniu wg kategorii wiekowych...56 Wykres 21. Aktywność zawodowa świadczeniobiorców według grup wieku...57 Wykres 22. Wiek świadczeniobiorców wg województw...58 Wykres 23. Poziom wykształcenia świadczeniobiorców (ogółem)...60 Wykres 24. Poziom wykształcenia świadczeniobiorców (powyżej 18 roku życia)...61 Wykres 25. Stan zdrowia świadczeniobiorców wg województw...62 Wykres 26. Stan zdrowia świadczeniobiorców wg płci...62 Wykres 27. Przyczyny udzielania pomocy (przyczyny, dla których było więcej niż 5 tys. wskazań)...64 Wykres 28. Regiony ubóstwa i bezrobocia...66 Wykres 29. Rodzaje źródeł dochodu osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej z przyczyny ubóstwa (liczba świadczeniobiorców)...69 Wykres 30. Wartość udzielonych świadczeń (mld zł) według zadań zleconych i własnych gmin i powiatów w latach Wykres 31. Udział poszczególnych świadczeń przyznawanych przez OPS wg wartości świadczeń (mln zł)...84 Wykres 32. Liczba wybranych świadczeń w latach

7 Wykres 33. Wartość wybranych świadczeń w latach (mln zł)...85 Wykres 34. Wysokość świadczeń (łącznie dla rodziny w ciągu roku) według dochodu na osobę w rodzinie (zł)...86 Wykres 35. Liczba osób korzystających z pomocy na usamodzielnienie...96 Wykres 36. Przyczyny odmów świadczeń...99 SPIS MAP Mapa 1. Liczba świadczeniobiorców (OPS i MOPR) Mapa 2. Liczba świadczeniobiorców w stosunku do liczby ludności (OPS i MOPR) Mapa 3. Liczba świadczeniobiorców OPS i MOPR z problemem ubóstwa / 1000 mieszkańców Mapa 4. Liczba świadczeniobiorców OPS i MOPR z problemem bezrobocia / 1000 mieszkańców Mapa 5. Przeciętna wartość zasiłku celowego Mapa 6. Przeciętna wartość zasiłku okresowego SPIS TABLIC ZAMIESCZONYCH NA PŁYCIE CD (TYLKO W WERSJI ELEKTRONICZNEJ) Tablica nr 1 Liczba świadczeniobiorców wg gmin i powiatów Tablica nr 2 Świadczeniobiorcy wg grup wieku Tablica nr 3 Świadczeniobiorcy wg źródła dochodu Tablica nr 4 Świadczeniobiorcy wg poziomu wykształcenia (ogółem i dla osób powyżej 18 roku życia) Tablica nr 5 Świadczeniobiorcy wg stanu zdrowia Tablica nr 6 - Aktywność zawodowa świadczeniobiorców Tablica nr 7 Liczba rodzin wg wielkości i składu Tablica nr 8 Liczba rodzin wg dochodu na osobę w rodzinie Tablica nr 9 Liczba świadczeniobiorców wg świadczeń Tablica nr 10 Liczba świadczeń Tablica nr 11 Liczba i wartość świadczeń w kolejnych miesiącach Tablica nr 12 Liczba świadczeniobiorców wg problemów Tablica nr 13 Liczba i przyczyny odmów świadczeń 7

8 WSTĘP Prezentowana publikacja jest drugą z serii Pomoc społeczna w liczbach. Celem serii jest upowszechnienie mało dotąd wykorzystywanego zbioru danych o świadczeniach i świadczeniobiorcach pomocy społecznej, które są zbierane przez pracowników socjalnych. Głównym źródłem danych wykorzystywanych do opisu jest System Informatyczny POMOST, ale wykorzystywane są również statystyki GUS, dane ze sprawozdawczości Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej oraz innych instytucji publicznych. Wartością tej publikacji jest zestawienie danych z różnych źródeł w jednym opracowaniu. Tak jak w pierwszej publikacji przedstawione zostały dane na temat zasobów pomocy społecznej, świadczeniobiorców i dotykających ich problemów oraz udzielanych świadczeń. Druga publikacja skupia się głównie na porównaniu danych z lat Na podstawie tych porównań można zobrazować pewne tendencje w obszarze pomocy społecznej. Opracowanie zostało podzielone na cztery rozdziały. W pierwszym rozdziale przypomniane zostały główne cele, cechy i struktura systemu pomocy społecznej oraz opisane zostały zmiany w prawodawstwie, które mogą mieć wpływ na interpretacje danych. W tej części przypomniane zostały również cechy Systemu Informatycznego POMOST, który jest głównym źródłem analizowanych danych. W kolejnych rozdziałach zostały przedstawione dane wraz interpretacją dot. zasobów pomocy społecznej, świadczeniobiorców oraz powodów przyznania świadczeń z pomocy społecznej, a także na temat samych świadczeń. W ostatniej części zebrane zostały tabele. Do publikacji dołączona jest płyta CD z danymi w podziale na gminy i powiaty poszczególnych województw. Umożliwi to wykonywanie własnych zestawień, obliczeń oraz porównań pomiędzy gminami lub powiatami. W każdej tablicy dotyczącej ośrodków pomocy społecznej (OPS) przedstawiono następujące dane nt. gminy: nazwa województwa, nazwa powiatu, kod terytorialny, nazwa gminy, rodzaj gminy. W każdej tablicy dotyczącej powiatowych centrów pomocy rodzinie (PCPR) i miejskich ośrodków pomocy rodzinie (PMOPS) przedstawiono następujące dane nt. powiatu: nazwa województwa, nazwa powiatu, kod terytorialny. Spis tablic znajdujących się na płycie znajduje się pod spisem treści. 8

9 ROZDZIAŁ I STRUKTURA POMOCY SPOŁECZNEJ ORAZ ZMIANY W USTAWIE O POMOCY SPOŁECZNEJ W LATACH CELE, ZASADY I STRUKTURA POMOCY SPOŁECZNEJ Pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Głównym celem pomocy społecznej jest wspieranie osoby i rodziny w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwienie im życia w warunkach odpowiadających godności człowieka. Zadaniem pomocy społecznej jest również zapobieganie trudnym sytuacjom życiowym przez podejmowanie działań zmierzających do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem. Osoby i rodziny korzystające z pomocy społecznej są obowiązane do współdziałania w rozwiązywaniu ich trudnej sytuacji życiowej. Prawo do świadczeń z pomocy społecznej przysługuje na podstawie ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej 1 następującym osobom: Osobom posiadającym obywatelstwo polskie mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; cudzoziemcom mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej: a) na podstawie zezwolenia na osiedlenie się, zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich, zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony udzielonego w związku z okolicznością, o której mowa w art. 53 ust. 1 pkt 13 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach (Dz. U. z 2006 r. Nr 234, poz. 1694, z 2007 r. Nr 120, poz. 818 i Nr 165, poz oraz z 2008 r. Nr 70, poz. 416), lub w związku z uzyskaniem w Rzeczypospolitej Polskiej statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej, b) na podstawie zgody na pobyt tolerowany - w formie schronienia, posiłku, niezbędnego ubrania oraz zasiłku celowego; 1 Tekst jednolity Dz.U. z 2008 r. Nr 115, poz

10 mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej obywatelom państw członkowskich Unii Europejskiej, państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) - stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej oraz członkom ich rodzin w rozumieniu art. 2 pkt 4 ustawy z dnia 14 lipca 2006 r. o wjeździe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, pobycie oraz wyjeździe z tego terytorium obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej i członków ich rodzin (Dz. U. Nr 144, poz oraz z 2007 r. Nr 120, poz. 818), posiadającym prawo pobytu lub prawo stałego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Świadczenia pomocy społecznej udzielane są na wniosek: osoby zainteresowanej, jej przedstawiciela ustawowego, innej osoby, za zgodą osoby zainteresowanej lub jej przedstawiciela ustawowego. Świadczenia mogą być także udzielane z urzędu. Podstawowym warunkiem ubiegania się o wsparcie w systemie pomocy społecznej jest spełnianie kryterium dochodowego. Podstawowe kryterium wynosi 351 zł na osobę w rodzinie w gospodarstwie wieloosobowym i 477 zł dla osoby samotnie gospodarującej. Przy określonych świadczeniach kryterium jest podwyższone, np. do 200% w przypadku ubiegania się o pomoc dla osób usamodzielnianych, czyli dla osób, które przebywały w placówce lub rodzinie zastępczej; do 150% - przy ubieganiu się o pomoc w formie posiłku w ramach programu rządowego Pomoc państwa w zakresie dożywiania. Ponadto każda gmina może określić dodatkowe progi kryteriów przy świadczeniach, które są odpłatne lub częściowo odpłatne, np. usługi opiekuńcze, zasiłki celowe specjalne, pobyt w domu pomocy społecznej. Decyzje o przyznaniu lub odmowie przyznania pomocy wymagają uprzednio przeprowadzenia przez pracownika socjalnego rodzinnego wywiadu środowiskowego. Decyzje w sprawach świadczeń pomocy społecznej wydawane są w formie pisemnej. Od każdej decyzji służy prawo odwołania. Działania z zakresu pomocy społecznej z mocy ustawy wykonują organy administracji rządowej i samorządowej. Współpracują w tym zakresie z organizacjami pozarządowymi, Kościołem katolickim, innymi kościołami, związkami wyznaniowymi, pracodawcami oraz osobami fizycznymi i prawnymi. Pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej (minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego, wojewodowie) i samorządowej (marszałkowie województw, starostowie na poziomie powiatów oraz wójtowie, burmistrzowie (prezydenci miast) na poziomie gmin. Do jednostek organizacyjnych pomocy społecznej należą: regionalne ośrodki polityki społecznej, 10

11 powiatowe centra pomocy rodzinie, ośrodki pomocy społecznej, domy pomocy społecznej, placówki specjalistycznego poradnictwa, w tym rodzinnego, placówki opiekuńczo-wychowawcze, ośrodki adopcyjno- opiekuńcze, ośrodki wsparcia, ośrodki interwencji kryzysowej. ZMIANY W SYSTEMIE POMOCY SPOŁECZNEJ W LATACH Na interpretację danych dotyczących pomocy społecznej mają wpływ zmiany w prawodawstwie. W związku z tym, że analiza danych obejmuje lata poniżej wymienione zostały główne zmiany w ustawie o pomocy społecznej oraz innych ustawach, które mogą mieć wpływ na analizę danych. W 2007 r. ustawa o pomocy społecznej została znowelizowana ustawą z dn. 26 stycznia 2007 r. Najistotniejsze zmiany wprowadzone tą ustawą, obowiązujące od 15 marca 2007 r. to: Rada powiatu lub rada gminy w drodze uchwały ustala, w zakresie zadań własnych, szczegółowe zasady ponoszenia odpłatności za pobyt w ośrodkach wsparcia i mieszkaniach chronionych; Zmiana dochodu osoby samotnie gospodarującej lub rodziny w okresie pobierania świadczenia pieniężnego nie wpływa na wysokość świadczenia pieniężnego, jeżeli kwota zmiany nie przekroczyła 10% odpowiednio kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarującej lub kryterium dochodowego na osobę w rodzinie. Starosta przy pomocy powiatowego centrum pomocy rodzinie sprawuje nadzór nad działalnością rodzinnej opieki zastępczej, ośrodków adopcyjno-opiekuńczych, jednostek specjalistycznego poradnictwa, w tym rodzinnego, oraz ośrodków wsparcia, domów pomocy społecznej, placówek opiekuńczo-wychowawczych i ośrodków interwencji kryzysowej. Kolejna ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o zmianie ustawy o pomocy społecznej wprowadziła wiele zmian, które zaczęły obowiązywać 1 kwietnia 2007 r. Poniżej znajdują się najważniejsze z nich. Wprowadzenie nowej kategorii osób uprawnionych do określonych świadczeń pomocy społecznej, czyli cudzoziemców, którzy są ofiarami handlu ludźmi (cudzoziemcy, o których 11

12 mowa w art. 33 ust. 1 pkt 5 oraz art. 53 ust. 1 pkt 15 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach); przysługuje im prawo do świadczeń w formie interwencji kryzysowej, schronienia, posiłku, niezbędnego ubrania oraz zasiłku celowego. Wprowadzenie nowej przyczyny, z powodu, której można otrzymać świadczenie, tj. potrzeba ochrony ofiar handlu ludźmi. Wprowadzenie zmiany nazwy placówki opiekuńczo wychowawcze na całodobowe placówki opiekuńczo wychowawcze. Zmiana w ustaleniu prawa do pomocy pieniężnej na usamodzielnienie oraz pomocy pieniężnej na kontynuowanie nauki polegająca na tym, że do dochodu rodziny lub pełnoletniego wychowanka rodziny zastępczej nie wlicza się oprócz pomocy pieniężnej na częściowe pokrycie kosztów utrzymania dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej, pomocy pieniężnej na usamodzielnienie oraz pomocy pieniężnej na kontynuowanie nauki. Do zadań własnych gminy o charakterze obowiązkowym dodano pomoc osobom mającym trudności w przystosowaniu się do życia po zwolnieniu z zakładu karnego. Wcześniej zadanie to było zadaniem obowiązkowym powiatu. Do zadań zleconych z zakresu administracji rządowej realizowanych przez gminę dodano udzielnie pomocy w formie zasiłków celowych, a także udzielanie schronienia, posiłku oraz niezbędnego ubrania cudzoziemcom będących ofiarami handlu ludźmi. Do zadań z zakresu administracji rządowej realizowanych przez powiat dodano następujące zadania: udzielanie cudzoziemcom będących ofiarami handlu ludźmi pomocy w zakresie interwencji kryzysowej; finansowanie pobytu w całodobowych placówkach opiekuńczo-wychowawczych oraz w rodzinach zastępczych dzieciom cudzoziemców niewymienionych w art. 5; realizacja zadań z dziedziny przysposobienia międzynarodowego dzieci, w tym zlecanie realizacji tych zadań podmiotom prowadzącym niepubliczne ośrodki adopcyjno-opiekuńcze wyznaczone przez ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego. Wprowadzenie możliwości łączenia różnego typu klientów w domach pomocy społecznej. Dom pomocy społecznej może być prowadzony łącznie dla: osób w podeszłym wieku oraz osób przewlekle somatycznie chorych; osób przewlekle somatycznie chorych oraz osób niepełnosprawnych fizycznie; osób w podeszłym wieku oraz osób niepełnosprawnych fizycznie; osób dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie oraz dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie. 12

13 Wprowadzenie możliwości zatrudniania wychowawców w całodobowych placówkach opiekuńczo wychowawczych na podstawie umowy o pracę lub umowy zlecenia. Wprowadzenie nowych kategorii osób uprawnionych do otrzymywania pomocy pieniężnej na usamodzielnienie oraz na kontynuowanie nauki; zyskały je osoby, które przebywały w specjalnym ośrodku wychowawczym lub młodzieżowym ośrodku socjoterapii zapewniającym całodobową opiekę. Wydłużenie okresu, w którym uchodźca może złożyć wniosek o pomoc z 14 na 60 dni od dnia doręczenia ostatecznej decyzji o nadaniu statusu uchodźcy. Rozszerzenie katalogu świadczeń, na które nie wydaje się decyzji administracyjnej o: interwencję kryzysową, pracę socjalną, poradnictwo, uczestnictwo w zajęciach klubu samopomocy, a także skierowanie do całodobowej placówki opiekuńczo-wychowawczej i przyznanie biletu kredytowanego. Przyznanie pracownikom socjalnym dodatku do wynagrodzenia w wysokości 250 zł. Poza ustawami bezpośrednio zmieniającymi ustawę o pomocy społecznej, są również ustawy, które w przepisach przejściowych zmieniają niektóre zapisy tej ustawy. Ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o zmianie ustawy o dodatku pieniężnym dla niektórych emerytów, rencistów i osób pobierających świadczenie przedemerytalne albo zasiłek przedemerytalny oraz niektórych innych ustaw wprowadziła zasadę, że do dochodu osoby lub rodziny ubiegającej się o świadczenie z pomocy społecznej nie wlicza się świadczenia przysługującego osobie bezrobotnej na podstawie przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z tytułu wykonywania prac społecznie użytecznych oraz zapomogi pieniężnej, o której mowa w przepisach o zapomodze pieniężnej dla niektórych emerytów, rencistów i osób pobierających świadczenie przedemerytalne albo zasiłek przedemerytalny w 2007 r. W związku ze zmianami wprowadzonymi przez ustawę z dnia 18 marca 2008 r. o zmianie ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw 2 do osób uprawnionych do świadczeń z pomocy społecznej dodano cudzoziemców, którzy mają miejsce zamieszkania i przebywają na terenie RP w związku z uzyskaniem ochrony uzupełniającej (otrzymują one takie same uprawnienia jak osoby ze statusem uchodźcy) oraz na podstawie zgody na pobyt tolerowany. Osoby posiadające zgodę na pobyt tolerowany mogą ubiegać się o pomoc w formie schronienia, posiłku, niezbędnego ubrania oraz zasiłku celowego. Staje się to zadaniem zleconym z zakresu administracji rządowej realizowanym przez gminę. 2 Dz.U. 2008, nr 70, poz obowiązuje od 2 maja

14 Wprowadzono również rozszerzony katalog świadczeń dla cudzoziemców posiadających status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą, który obejmuje: 1) świadczenia pieniężne w wysokości od 446 zł do zł miesięcznie na osobę przeznaczone na: a) utrzymanie, w szczególności na pokrycie wydatków na żywność, odzież, obuwie, środki higieny osobistej oraz opłaty mieszkaniowe, b) pokrycie wydatków związanych z nauką języka polskiego; 2) opłacanie składki na ubezpieczenie zdrowotne określonej w ustawie z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych; 3) pracę socjalną; 4) poradnictwo specjalistyczne, w tym poradnictwo prawne, psychologiczne i rodzinne; 5) udzielanie informacji oraz wsparcia w kontaktach z innymi instytucjami, w szczególności z instytucjami rynku pracy, ze środowiskiem lokalnym oraz organizacjami pozarządowymi; 6) inne działania wspierające proces integracji cudzoziemca. W ustawie uszczegółowiono również przypadki kiedy pomoc dla cudzoziemca może zostać wstrzymana oraz kiedy można odmówić pomocy. W 2008 r. nie było ustawy bezpośrednio zmieniającej ustawę o pomocy społecznej. Do najważniejszych zmian dotyczących pomocy społecznej w 2009 r. należy zaliczyć: wprowadzenie dodatkowych procedur dotyczących zawierania kontraktów socjalnych z niektórymi bezrobotnymi, zmianę zasad obliczania dochodu osób prowadzących działalność gospodarczą opodatkowaną na zasadach określonych w przepisach o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne, wprowadzenie dodatkowego świadczenia w postaci wypłaty wynagrodzenia za sprawowanie opieki, przejęcie przez gminy wypłacania zasiłków stałych oraz opłacania składki na ubezpieczenie zdrowotne jako zadań własnych. możliwość podwyższenia wysokości świadczeń pieniężnych przyznawanych przez powiatowe centra pomocy rodzinie w drodze uchwał podejmowanych przez rady powiatu. Zmiany w zakresie zawierania kontraktów socjalnych z osobami korzystającymi ze świadczeń z pomocy społecznej od 1 lutego 2009 r. wprowadziła ustawa z 19 grudnia

15 r. o zmianie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw 3. Na mocy nowelizacji wprowadzono nowy tryb zawierania kontraktów z osobami bezrobotnymi znajdującymi się w szczególnej sytuacji na rynku pracy, czyli zaliczających się do jednej z następujących grup bezrobotnych 4 : 1) którzy do dnia zastosowania wobec nich usług lub instrumentów rynku pracy nie ukończyli 25 roku życia, 2) długotrwale albo po zakończeniu realizacji kontraktu socjalnego, albo kobiet, które nie podjęły zatrudnienia po urodzeniu dziecka, 3) powyżej 50 roku życia, czyli takich którzy w dniu zastosowania wobec nich usług lub instrumentów rynku pracy ukończyli co najmniej 50 rok życia, 4) bez kwalifikacji zawodowych, bez doświadczenia zawodowego lub bez wykształcenia średniego, 5) samotnie wychowujących co najmniej jedno dziecko do 18 roku życia, 6) którzy po odbyciu kary pozbawienia wolności nie podjęli zatrudnienia, 7) niepełnosprawnych. Kontrakt socjalny na nowych zasadach dotyczy tylko osób, które spełniają kilka warunków. Po pierwsze osoba go podpisująca musi należeć do jednej z wyżej wskazanych grup. Po drugie musi korzystać ze świadczeń pomocy społecznej. Po trzecie osoba ta wcześniej musiała pobierać zasiłek dla bezrobotnych i od czasu zakończenia jego pobierania w związku z upływem okresu, na jaki był przyznany, nie mogło upłynąć jeszcze 6 miesięcy lub musiała zostać zarejestrowana w urzędzie pracy bez prawa do zasiłku przed upływem 6 miesięcy. Dopiero spełnienie wszystkich opisanych przesłanek skutkuje koniecznością zawarcia kontraktu socjalnego w szczególnym, nowym trybie. Tryb ten polega na zawarciu przez OPS z powiatowym urzędem pracy porozumienia, na podstawie którego, na wniosek OPS, powiatowy urząd pracy będzie mógł skierować opisanego bezrobotnego do zawarcia kontraktu socjalnego w ośrodku. Zawarcie kontraktu socjalnego w tym trybie powoduje pozbawienie statusu osoby bezrobotnej, co wiąże się z utratą ubezpieczenia zdrowotnego przez tę osobę. Tym samym na mocy znowelizowanego art. 108 ust. 3 ustawy o pomocy społecznej za osobę, z którą zawarto kontrakt socjalny, OPS opłaca składkę na ubezpieczenie zdrowotne na zasadach określonych w przepisach o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków 3 Ustawa z 19 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2009 r. Nr 6, poz. 33). 4 Art. 49 ustawy z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. 15

16 publicznych. W związku z tą zmianą w SI POMOST wprowadzono nowe świadczenie Składka na ubezpieczenie zdrowotne za osobę bezrobotną, z którą zawarto kontrakt socjalny o kodzie nr Najistotniejsze z punktu widzenia danych jest możliwość zwiększenia liczby osób, za które ośrodek płaci ubezpieczenie. Od 22 maja 2009 r. obowiązuje ustawa z 5 marca 2009 r. o zmianie ustawy o pomocy społecznej 5, która wprowadza zmianę w zakresie obliczania dochodu z działalności gospodarczej opodatkowanej na zasadach określonych w przepisach o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne. W przypadku takiego przedsiębiorcy za dochód przyjmuje się kwotę zadeklarowaną w oświadczeniu tej osoby (art. 8 ust. 5 pkt 2 ustawy o pomocy społecznej), a nie jak do tego czasu dochód był obliczany od podstawy wymiaru składek ogłaszanej przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych na ubezpieczenie społeczne. Oznacza to, że decyzje wydawane dla klientów po 22 maja 2009 r. muszą opierać się na dochodach ustalonych zgodnie z nowelizacją, co może skutkować koniecznością przeliczenia przyznanych świadczeń w postaci zasiłków stałych lub okresowych, czy też ustalonych odpłatności za świadczenia w środowiskach, gdzie do tej pory dochód członka rodziny, prowadzącego działalność gospodarczą opodatkowaną na zasadach określonych w przepisach o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne, obliczany był zgodnie z uprzednio obowiązującymi zasadami. Teoretycznie zmiana ta może doprowadzić do zwiększenia liczby osób korzystających ze świadczeń, które jako źródło dochodu podają działalności gospodarczej opodatkowanej na zasadach określonych w przepisach o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne lub zwiększenie wysokości świadczeń dla takich osób (w przypadku gdy świadczenia zależy wprost od dochodu, np. zasiłek stały, okresowy). Od 13 czerwca 2009 r., w związku z wejściem w życie ustawy z 6 listopada 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw 6, OPS uzyskały dodatkowe zadanie zlecone z zakresu administracji rządowej, to jest wypłatę wynagrodzenia dla opiekunów prawnych (art. 18 ust. 1 pkt 9 ustawy o pomocy społecznej). Wysokość wynagrodzenia oraz okres, na jaki zostaje ono ustalone, określa sąd, zaś wypłatą zajmie się OPS, ale jedynie w sytuacji gdy wynagrodzenie nie zostanie pokryte z dochodów 5 Dz. U. 2009, nr 69, poz Ustawa z 6 listopada 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 220, poz. 1431). 16

17 lub z majątku osoby, dla której opieka została ustanowiona. Wynagrodzenie jest nowym świadczeniem pieniężnym z pomocy społecznej, a jego wypłata jest niezależna od spełnienia kryterium dochodowego (art. 8 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej). Świadczenia z pomocy społecznej przyznawane są w drodze decyzji administracyjnej po przeprowadzeniu rodzinnego wywiadu środowiskowego. Zmiana ta jest bardzo istotna, gdyż wprowadza nowe świadczenie (o kodzie od w SI POMOST) oraz może prowadzić do zwiększenia liczby świadczeniobiorców. Niemniej istotną zmianą jest wprowadzona od 1 lipca 2009 r. 7 ustawa o zmianie niektórych ustaw w związku ze zmianami w organizacji i podziale zadań administracji publicznej w województwie zmiana polegająca na przeniesieniu wypłacania zasiłków stałych oraz opłacania składek na ubezpieczenie zdrowotne do zadań własnych gminy. Ośrodki pomocy społecznej otrzymują z budżetu państwa dotacje na realizację przejmowanych zadań własnych, które dotychczas były realizowane przez jednostki samorządu terytorialnego jako zadania z zakresu administracji rządowej. W przypadku przedmiotowych dotacji nie będzie miał zastosowania art. 115 ustawy o pomocy społecznej, który ogranicza dotacje na zadania własne jedynie do 50%. Zmiana ta spowodowała zmianę numeru kodu świadczenia w SI POMOST od Ustawa z dnia 23 października 2009 r. o zmianie ustawy o pomocy społecznej 8 wprowadza zapis, że Rada powiatu może, w drodze uchwały, podwyższyć wysokość kwot pomocy pieniężnej przysługującej rodzinom zastępczym, wysokość pomocy pieniężnej na kontynuowanie nauki i usamodzielnienie oraz wartość pomocy na zagospodarowanie. Podwyższenie wysokości pomocy może być zróżnicowane i uzależnione od spełnienia dodatkowych warunków określonych w uchwale rady powiatu. Ustawa weszła w życie po upływie 30 dni od dnia ogłoszenia, czyli w grudniu, dlatego jej skutki będą raczej niewidoczne w danych za 2009 r. 7 Ustawa z 23 stycznia 2009 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze zmianami w organizacji i podziale zadań administracji publicznej w województwie (Dz.U. Nr 92, poz. 753). 8 Dz.U. z 2009 r. Nr 221, poz

18 UWAGI METODOLOGICZNE W niniejszej publikacji (tak jak w poprzedniej) analizy opierają się na dwóch głównych źródłach danych: danych zarejestrowanych w Systemie Informatycznym POMOST (dokładnie dane przekazywane przez ośrodki pomocy społecznej i powiatowe centra pomocy rodzinie do Zbioru Centralnego) oraz danych pochodzących ze sprawozdań Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej o oznaczeniu MPiPS03. W poprzedniej publikacji z serii został opisany dokładnie System Informatyczny POMOST oraz jakość zawartych w nim danych. W tym miejscu jedynie przypominam o kilku istotnych cechach Systemu oraz innych źródłach danych, które były wykorzystane w przygotowaniu publikacji. Dane zarejestrowane w SI POMOST odnoszą się przede wszystkim do tych aspektów sytuacji beneficjentów oraz tych działań, które należą do ustawowych obszarów interwencji pomocy społecznej. System gromadzi informacje na temat odbiorców pomocy społecznej lub osób ubiegających się o tę pomoc. Grupa ta nie jest tożsama z populacją osób doświadczających tych problemów, tj. analiz na podstawie danych nie należy uogólniać zbiorowość osób, które borykają się z rozmaitymi problemami ze sfery społecznej. Kategorie analityczne używane w tym opracowaniu są narzucone przez konstrukcję systemu informatycznego, w którym zdefiniowane są zakres zbieranych danych oraz poszczególne kategorie danych, np. skład rodziny, źródła utrzymania 9. Ze względu na liczbę jednostek dostarczających danych do systemu, SI POMOST należy uznać za niemal kompletny. Na 2882 jednostki aktywne w I kwartale 2008 roku tylko 12 było nieobecnych w systemie. W kwartale IV na 2884 jednostki (zmiana liczby jednostek na przestrzeni roku wynika z ciągłych przekształceń struktury organizacyjnej jednostek pomocy społecznej) brakowało danych o 8. Nasycenie Systemu podstawowymi danymi można zweryfikować wskaźnikiem liczby rodzin zarejestrowanych w poszczególnych jednostkach. Jeśli za taki wskaźnik przyjąć co najmniej 20 rodzin zarejestrowanych w pojedynczym PCPR-ze oraz co najmniej 50 rodzin w OPS, to z poniżej przedstawionej tabeli widać, że nasycenie podstawowymi danymi wzrasta. 9 Pełny wykaz kategorii zbieranych danych znajduje się w Załączniku nr 1. Słowniki systemowe do Opisu Systemu Pomoc Społeczna, dostępnych na stronach: 18

19 Tabela 1. Wskaźnik nasycenia SI POMOST podstawowymi danymi Liczba PCPR-ów, które przekazują dane o mniej niż 20 rodzinach Liczba OPS-ów, które przekazują dane o mniej niż 50 rodzinach Opracowanie własne na podstawie danych z SI POMOST Na podstawie dostępnych informacji trudno jest oszacować skalę braków danych dotyczących poszczególnych rodzajów danych. Np. szacunki dotyczące liczby świadczeniobiorców bazują na założeniu o unikalności numeru identyfikacyjnego osoby (bądź rodziny) dla danego elementu struktury organizacyjnej. W praktyce jednak, okazuje się, że np. w całym roku 2008 zidentyfikowano ponad 12 tysięcy osób świadczeniobiorców o niezgodnym kodzie płci dla poszczególnych kwartałów. Skalę błędu można jednak uznać za marginalną, gdyż dotyczy ona 0,5% świadczeniobiorców. Nasycenie danymi o świadczeniobiorcach zależy od rodzaju wywiadu, za pomocą którego zbiera się informacje. Najpełniejszy, pod względem ilości zbieranych informacji jest wywiad część I, najmniej informacji jest zbieranych w przypadku osoby ubiegającej się o przyznanie pomocy pieniężnej na usamodzielnienie lub kontynuowanie nauki usamodzielnianego wychowanka placówki opiekuńczo wychowawczej. W poniższej tabeli zestawione zostały rodzaje danych zbieranych o świadczeniobiorcach oraz procent zebranych danych dla ogółu świadczeniobiorców w Na podstawie wyników prezentowanych w tabeli można uznać, że we wszystkich przypadkach procent zbieranych danych jest bardzo wysoki. Warto również zaznaczyć, że podawane zgodnie ze stanem podanym w ostatnim wywiadzie środowiskowym. Tabela 2. Procent świadczeniobiorców, dla których zostały zebrane poszczególne rodzaje danych Rodzaj danych Procent świadczeniobiorców, dla których zostały zebrane poszczególne rodzaje danych (%) Typ miejsca zamieszkania rodziny 96,98 Liczebność i skład rodziny 95,21 Aktywność zawodowa świadczeniobiorców 92,91 Źródło dochodu świadczeniobiorców 94,97 wysokość dochodu rodzin 96,98 Wiek 95,38 Poziom wykształcenia 94,27 Stan zdrowia 92,96 Opracowanie własne na podstawie SI POMOST,

20 Kolejny rodzaj informacji to dane o świadczeniach udzielonych w poszczególnych jednostkach pomocy społecznej. Błąd związany z tymi brakami należy uznać za nieoznaczony. Porównanie danych na temat wartości szczegółowych rodzajów świadczeń z informacjami na temat liczby świadczeń pozwala wykazać jednostki, w których bądź jeden, bądź drugi z tych parametrów przyjmuje zdecydowanie zbyt niską wartość w stosunku do drugiego (zdarzały się np. jednostki, w których mierzona w ten sposób średnia cena jednego posiłku dla dzieci i młodzieży w okresie nauki w szkole sięgała od kilkunastu do nawet kilkuset zł. Z drugiej strony, np. w 2008 r. w 5 przypadkach zarejestrowano świadczenia tego typu, a nie zarejestrowano kosztów z nimi związanych. W całym roku 2008 odnotowano też 55 przypadków wykazania kosztu jakiegoś świadczenia bez wskazania liczby świadczeń. W 19 jednostkach szczebla gminnego nie zarejestrowano w całym 2008 roku ani jednego zasiłku celowego, a w 11 ani jednego zasiłku okresowego). Niedoszacowania liczby i wartości w analizie danych o świadczeniach można w pewnym stopniu zniwelować poprzez porównanie danych zarejestrowanych w SI POMOST z danymi ze sprawozdań MPiPS03 przekazywanymi co pół roku przez jednostki organizacyjne pomocy społecznej do Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej (zwanymi dalej również sprawozdaniami). Szczegółowe zestawienie danych z obu źródeł danych i wskazanie różnic znajduje się w kolejnym rozdziale o świadczeniach, w tym miejscu zaznaczone zostaną główne hipotezy wyjaśniające przyczyny tego stanu rzeczy. Na porównywanie danych z dwóch wyżej wymienionych źródeł mają wpływ następujące różnice: 1) Różne metodologie zbierania danych, tj. do sytemu POMOST wpisywane są dane z wywiadów środowiskowych przez pracowników socjalnych lub administracyjnych; do pozyskiwania danych do sprawozdań są stosowane różne strategie: w niektórych ośrodkach dane pochodzą z SI POMOST, w innych wpisywane są dane uzyskane od pracowników socjalnych lub administracyjnych pochodzące z dodatkowych obliczeń (np. przeliczają wywiady środowiskowe lub prowadzą odrębną statystykę na potrzeby sprawozdań kwartalnych); dodatkowo sprawozdanie MPiPS-03 sporządzane jest z przyznanych decyzji, a dane w POMOST pochodzą z zarejestrowanych w systemie zrealizowanych świadczeń, które zostały przyznane decyzją i faktycznie wypłacone, dodatkowo uzupełnione o inne pozadecyzyjne zrealizowane formy pomocy. 2) Różne oznaczanie i grupowanie świadczeń, tj. w systemie POMOST stworzone zostały kody dla poszczególnych grup świadczeń oraz szczegółowe kody dla poszczególnych świadczeń, co jest opisywane w 20