Grzegorz Ciura Informacja BSiE nr 1252 (IP-111S) Pomoc społeczna

Transkrypt

1 BSiE 45 Grzegorz Ciura Informacja BSiE nr 1252 (IP-111S) Pomoc społeczna 1. Podstawy prawne. Zagadnienia wybrane Pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Tak brzmi ustawowa definicja pomocy społecznej, sformułowana w obecnie obowiązującej ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. Nr 64, poz. 593 ze zm.). Zadanie organizacji pomocy społecznej spoczywa na organach administracji rządowej i samorządowej, które w tym celu powinny współpracować, na zasadzie partnerstwa, z organizacjami społecznymi i pozarządowymi, Kościołem Katolickim i innymi kościołami, związkami wyznaniowymi, osobami fizycznymi i prawnymi. Zgodnie z przepisami ustawy pomoc społeczna wspiera osoby i rodziny w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwia im życie w warunkach odpowiadających godności człowieka. Potrzeby osób i rodzin korzystających z pomocy powinny zostać uwzględnione, jeżeli odpowiadają celom i mieszczą się w możliwościach pomocy społecznej. Zadaniem pomocy społecznej jest zapobieganie trudnym sytuacjom życiowym przez podejmowanie działań zmierzających do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem, przy czym beneficjenci, korzystający z pomocy społecznej mają obowiązek współdziałania w rozwiązywaniu własnej, trudnej sytuacji życiowej. Ustawowy katalog przyczyn kwalifikujących do udzielenia świadczeń pomocy społecznej jest otwarty. Pomocy społecznej udziela się osobom i rodzinom w szczególności z powodu: ubóstwa, sieroctwa, bezdomności, bezrobocia, niepełnosprawności, długotrwałej lub ciężkiej choroby, przemocy w rodzinie, potrzeby ochrony macierzyństwa lub wielodzietności, bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych, braku umiejętności w przystosowaniu do życia młodzieży opuszczającej placówki opiekuńczo-wychowawcze, trudności w integracji osób, które otrzymały status uchodźcy, trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego, alkoholizmu lub narkomanii, zdarzenia losowego i sytuacji kryzysowe, klęski żywiołowej lub ekologicznej. Pomoc społeczna polega w szczególności na: przyznawaniu i wypłacaniu przewidzianych ustawą świadczeń, pracy socjalnej, prowadzeniu i rozwoju niezbędnej infrastruktury socjalnej,

2 46 BSiE analizie i ocenie zjawisk rodzących zapotrzebowanie na świadczenia pomocy społecznej, realizacji zadań wynikających z rozeznanych potrzeb społecznych, rozwijaniu nowych form pomocy społecznej i samopomocy w ramach zidentyfikowanych potrzeb. Ustawa z 2004 r. o pomocy społecznej w istotny sposób zmieniła zasady ustalania wysokości kryteriów dochodowych, od których uzależnione są świadczenia pieniężne z pomocy społecznej. Obecnie kryteria dochodowe podlegają weryfikacji co 3 lata 31, z uwzględnieniem progu interwencji socjalnej liczonego przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. W szczególnych przypadkach weryfikacja kryteriów dochodowych może nastąpić częściej niż co 3 lata. Jeżeli w danym roku kalendarzowym kwota kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarującej i kwota kryterium dochodowego na osobę w rodzinie będzie równa lub niższa niż minimum egzystencji, Trójstronna Komisja do Spraw Społeczno-Gospodarczych może wystąpić do Rady Ministrów z wnioskiem o zweryfikowanie kwot kryteriów dochodowych. Nowością w ustawie jest także zasygnalizowanie zadań pomocy społecznej w zakresie przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu (opracowanie na szczeblu samorządu województwa programu przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu). Ustawa nie określa bliżej zakresu tego pojęcia, jak również nie precyzuje, w jakim stopniu pomoc społeczna powinna zapobiegać temu wielowymiarowemu przecież zjawisku. Podział zadań administracji pomocy społecznej jest dość klarowny i oparty na zasadzie pomocniczości. Na administracji rządowej (Rada Ministrów, minister właściwy ds. zabezpieczenia społecznego, wojewodowie) spoczywają zadania regulacyjne, planistyczne, koordynacyjne i nadzorcze. Zadania administracji samorządowej zależą od szczebla jej usytuowania. Samorząd województwa wykonuje zadania planistyczne i logistyczne w skali województwa. Główny ciężar zadań własnych i z zakresu administracji rządowej wykonywanych przez odpowiedni szczebel samorządu terytorialnego spoczywa na samorządzie powiatowym i gminnym. Zadania własne gminy określa art. 17 ustawy 32, a zadania zlecone art Zadania własne i zlecone z zakresu administracji rządowej powiatu są określone odpowiednio w art. 19 i 20 ustawy o pomocy społecznej Do zmiany ustawy wysokość dochodu uprawniającego do świadczeń z pomocy społecznej podlegała waloryzacji w każdym roku o średnioroczny wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych. 32 Art Do zadań własnych gminy o charakterze obowiązkowym należy:1) opracowanie i realizacja gminnej strategii rozwiązywania problemów społecznych ze szczególnym uwzględnieniem programów pomocy społecznej, profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych i innych, których celem jest integracja osób i rodzin z grup szczególnego ryzyka; 2) sporządzanie bilansu potrzeb gminy w zakresie pomocy społecznej; 3) udzielanie schronienia, zapewnienie posiłku oraz niezbędnego ubrania osobom tego pozbawionym; 4) przyznawanie i wypłacanie zasiłków okresowych; 5) przyznawanie i wypłacanie zasiłków celowych; 6) przyznawanie i wypłacanie zasiłków celowych na pokrycie wydatków powstałych w wyniku zdarzenia losowego; 7) przyznawanie i wypłacanie zasiłków celowych na pokrycie wydatków na świadczenia zdrowotne osobom bezdomnym oraz innym osobom, które nie mają dochodu i możliwości uzyskania świadczeń na podstawie przepisów o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia; 8) przyznawanie zasiłków celowych w formie biletu kredytowanego; 9) opłacanie składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe za osobę, która zrezygnuje z zatrudnienia w związku z koniecznością sprawowania bezpośredniej, osobistej opieki nad długotrwale lub ciężko chorym członkiem rodziny oraz matką, ojcem lub rodzeństwem, którzy nie mieszkają we wspólnym gospodarstwie domowym; 10) praca socjalna; 11) organizowanie i świadczenie usług opiekuńczych, w tym specjalistycznych, w miejscu zamieszkania, z wyłączeniem specjalistycznych usług opiekuńczych dla osób z zaburzeniami psychicznymi; 12) prowadzenie i zapewnienie miejsc w placówkach opiekuńczowychowawczych wsparcia dziennego lub mieszkaniach chronionych; 13) tworzenie gminnego systemu profilaktyki i opieki nad dzieckiem i rodziną; 14) dożywianie dzieci; 15) sprawienie pogrzebu, w tym osobom bezdomnym; 16) kierowanie do domu pomocy społecznej i ponoszenie odpłatności za pobyt mieszkańca gminy w tym domu; 17) sporządzanie sprawozdawczości oraz przekazywanie jej właściwemu wojewodzie, również

3 BSiE 47 w wersji elektronicznej, z zastosowaniem systemu informatycznego; 18) utworzenie i utrzymywanie ośrodka pomocy społecznej, w tym zapewnienie środków na wynagrodzenia pracowników. 2. Do zadań własnych gminy należy: 1) przyznawanie i wypłacanie zasiłków specjalnych celowych; 2) przyznawanie i wypłacanie pomocy na ekonomiczne usamodzielnienie w formie zasiłków, pożyczek oraz pomocy w naturze; 3) prowadzenie i zapewnienie miejsc w domach pomocy społecznej i ośrodkach wsparcia o zasięgu gminnym oraz kierowanie do nich osób wymagających opieki; 4) podejmowanie innych zadań z zakresu pomocy społecznej wynikających z rozeznanych potrzeb gminy, w tym tworzenie i realizacja programów osłonowych, 5) współpraca z powiatowym urzędem pracy w zakresie upowszechniania ofert pracy oraz informacji o wolnych miejscach pracy, upowszechniania informacji o usługach poradnictwa zawodowego i o szkoleniach. 33 Art Do zadań zleconych z zakresu administracji rządowej realizowanych przez gminę należy: 1) przyznawanie i wypłacanie zasiłków stałych; 2) opłacanie składek na ubezpieczenie zdrowotne określonych w przepisach o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia; 3) organizowanie i świadczenie specjalistycznych usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania dla osób z zaburzeniami psychicznymi; 4) przyznawanie i wypłacanie zasiłków celowych na pokrycie wydatków związanych z klęską żywiołową lub ekologiczną; 5) prowadzenie i rozwój infrastruktury środowiskowych domów samopomocy dla osób z zaburzeniami psychicznymi; 6) realizacja zadań wynikających z rządowych programów pomocy społecznej, mających na celu ochronę poziomu życia osób, rodzin i grup społecznych oraz rozwój specjalistycznego wsparcia. 2. Środki na realizację i obsługę zadań, o których mowa w ust. 1, zapewnia budżet państwa. 34 Art. 19. Do zadań własnych powiatu należy: 1) opracowanie i realizacja powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych, ze szczególnym uwzględnieniem programów pomocy społecznej, wspierania osób niepełnosprawnych i innych, których celem jest integracja osób i rodzin z grup szczególnego ryzyka po konsultacji z właściwymi terytorialnie gminami; 2) prowadzenie specjalistycznego poradnictwa; 3) organizowanie opieki w rodzinach zastępczych, udzielanie pomocy pieniężnej na częściowe pokrycie kosztów utrzymania umieszczonych w nich dzieci oraz wypłacanie wynagrodzenia z tytułu pozostawania w gotowości przyjęcia dziecka albo świadczonej opieki i wychowania niespokrewnionym z dzieckiem zawodowym rodzinom zastępczym; 4) zapewnienie opieki i wychowania dzieciom całkowicie lub częściowo pozbawionym opieki rodziców, w szczególności przez organizowanie i prowadzenie ośrodków adopcyjno-opiekuńczych, placówek opiekuńczowychowawczych, dla dzieci i młodzieży, w tym placówek wsparcia dziennego o zasięgu ponadgminnym, a także tworzenie i wdrażanie programów pomocy dziecku i rodzinie; 5) pokrywanie kosztów utrzymania dzieci z terenu powiatu, umieszczonych w placówkach opiekuńczo-wychowawczych i w rodzinach zastępczych, również na terenie innego powiatu; 6) przyznawanie pomocy pieniężnej na usamodzielnienie oraz na kontynuowanie nauki osobom opuszczającym placówki opiekuńczo-wychowawcze typu rodzinnego i socjalizacyjnego, domy pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie, domy dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży, rodziny zastępcze oraz schroniska dla nieletnich, zakłady poprawcze, specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze lub młodzieżowe ośrodki wychowawcze; 7) pomoc w integracji ze środowiskiem osób mających trudności w przystosowaniu się do życia, młodzieży opuszczającej placówki opiekuńczo-wychowawcze typu rodzinnego i socjalizacyjnego, domy pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie, domy dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży, rodziny zastępcze oraz schroniska dla nieletnich, zakłady poprawcze, specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze lub młodzieżowe ośrodki wychowawcze, mających braki w przystosowaniu się; 8) pomoc osobom mającym trudności w integracji ze środowiskiem, które otrzymały status uchodźcy; 9) pomoc osobom mającym trudności w przystosowaniu się do życia po zwolnieniu z zakładu karnego; 10) prowadzenie i rozwój infrastruktury domów pomocy społecznej o zasięgu ponadgminnym oraz umieszczanie w nich skierowanych osób; 11) prowadzenie mieszkań chronionych dla osób z terenu więcej niż jednej gminy oraz powiatowych ośrodków wsparcia, w tym domów dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży, z wyłączeniem środowiskowych domów samopomocy i innych ośrodków wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi; 12) prowadzenie ośrodków interwencji kryzysowej; 13) udzielanie informacji o prawach i uprawnieniach; 14) szkolenie i doskonalenie zawodowe kadr pomocy społecznej z terenu powiatu; 15) doradztwo metodyczne dla kierowników i pracowników jednostek organizacyjnych pomocy społecznej z terenu powiatu; 16) podejmowanie innych działań wynikających z rozeznanych potrzeb, w tym tworzenie i realizacja programów osłonowych; 17) sporządzanie sprawozdawczości oraz przekazywanie jej właściwemu wojewodzie, również w wersji elektronicznej, z zastosowaniem systemu informatycznego; 18) sporządzanie bilansu potrzeb powiatu w zakresie pomocy społecznej; 19) utworzenie i utrzymywanie powiatowego centrum pomocy rodzinie, w tym zapewnienie środków na wynagrodzenia pracowników. Art Do zadań z zakresu administracji rządowej realizowanych przez powiat należy: 1) pomoc uchodźcom w zakresie indywidualnego programu integracji oraz opłacanie za te osoby składek na ubezpieczenie zdrowotne określonych w przepisach o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia; 2) prowadzenie i rozwój infrastruktury ośrodków wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi; 3) realizacja zadań wynikają-

4 48 BSiE Tak określony katalog zadań wyraźnie pokazuje szczególną rolę gminy i powiatu w strukturze administracji pomocy społecznej. To sprawność i kompetencje osób wykonujących zadania pomocy społecznej w gminie i powiecie wpływają na odbiór społeczny tej instytucji polityki społecznej państwa. Ustawa określa także strukturę organizacyjną pomocy społecznej w gminie, powiecie i województwie samorządowym. W gminie zadania pomocy społecznej wykonuje ośrodek pomocy społecznej, w powiecie powiatowe centra pomocy rodzinie lub miejskie ośrodki pomocy społecznej w miastach na prawach powiatów. W województwach samorządowych jednostkami organizacyjnymi, które wykonują zadania pomocy społecznej są regionalne ośrodki polityki społecznej. Poza jednostkami wymienionymi wyżej do jednostek organizacyjnych pomocy społecznej należą: domy pomocy społecznej, placówki poradnictwa specjalistycznego, placówki opiekuńczo-wychowawcze, ośrodki adopcyjno-opiekuńcze, ośrodki wsparcia i ośrodki interwencji kryzysowej. Zgodnie z przepisami ustawy gmina i powiat nie mogą odmówić pomocy osobie potrzebującej, mimo istniejącego obowiązku osób fizycznych lub osób prawnych do zaspokajania jej niezbędnych potrzeb życiowych. Ta sama zasada dotyczy podmiotów, które w ramach zlecenia przejęły zadania z zakresu pomocy społecznej. Ustawa zakłada mieszane finansowanie zadań pomocy społecznej zarówno ze środków budżetu państwa (centralnych), jak i ze środków własnych samorządu terytorialnego. Jednostki samorządu terytorialnego mogą otrzymać dotacje celowe z budżetu państwa na dofinansowanie zadań własnych z zakresu pomocy społecznej. Dofinansowanie to nie może przekroczyć 50% kosztów realizacji zadania, za wyjątkiem realizacji programów rządowych lub resortowych, gdzie dotacja może przekroczyć 50% kosztów realizacji zadania. 2. Świadczenia pomocy społecznej Porównywanie danych za rok 2004 z zakresu pomocy społecznej z latami poprzednimi jest utrudnione, gdyż w ostatnim okresie następowały zmiany prawne dotyczące uprawnień do świadczeń pomocy społecznej i zmieniające klasyfikację wydatków. W roku 2003 w ramach zmian w systemie pomocy społecznej wyłączono rentę socjalną z katalogu świadczeń pomocy społecznej. Świadczenie to jest obecnie (od 1 października 2003 r.) wypłacane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych na podstawie odrębnej ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej (Dz. U. Nr 135, poz ze zm.). Również zasiłek stały i zasiłek gwarantowany okresowy zostały przeniesione z ustawy o pomocy społecznej do ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. oświadczeniach rodzinnych (Dz. U. Nr 228, poz ze zm.). Liczba osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej jest dość duża i miała do 2004 r. tendencję wzrostową. W 1995 r. korzystających ze świadczeń pomocy społecznej było tys. osób, a łączna kwota świadczeń wyniosła mln zł. W 2000 r. liczba korzystających wynosiła tys. osób przy łącznej kwocie udzielonych świadczeń mln zł. W 2002 r. liczba korzystających wyniosła tys. osób, a udzielono świadczeń na łączną kwotę mln zł. W 2003 r. liczba korzystających ze świadczeń pomocy społecznej była o prawie 100 tys. wyższa i wyniosła tys. osób, natomiast wartość udzielonych świadczeń zmalała do mln zł. Pomoc materialną otrzymało tys. osób (liczba ta jest wyższa niż liczba korzystających ogółem, ponieważ część osób korzystała więcej niż jeden raz z różnych form pomocy cych z rządowych programów pomocy społecznej, mających na celu ochronę poziomu życia osób, rodzin i grup społecznych oraz rozwój specjalistycznego wsparcia. 2. Środki na realizację zadań, o których mowa w ust. 1, zapewnia budżet państwa.

5 BSiE 49 materialnej). Pomoc materialna pochłania większość środków przeznaczanych na świadczenia pomocy społecznej, a jej kwota w 2003 r. wyniosła mln zł (prawie 92%). Największa liczba osób korzystała z posiłków finansowanych z pomocy społecznej tys. osób. Na ten cel wydatkowano 324 mln zł tys. osób otrzymało zasiłek celowy, na które to zasiłki wydatkowano w 2003 r. 500 mln zł. 384 tys. osób było beneficjentami zasiłku okresowego, których łączny koszt wyniósł 197 mln zł. Łącznie 240 tys. osób w 2003 r. pobierało zasiłek stały i zasiłek stały wyrównawczy na które to świadczenia wydatkowano 704 mln zł. Pomoc w formie usług otrzymywało w 2003 r. 95 tys. osób, a jej koszt wyniósł 302 mln zł. 35 W 2004 r. odnotowano spadek w porównaniu z 2003 r. liczby osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej. Takich osób było 2,41 mln. Z pomocy pieniężnej skorzystało tys. osób; największą grupę stanowiły osoby otrzymujące zasiłki celowe 1 068,5 tys., na które wydatkowano 501,4 mln zł, zasiłki okresowe otrzymało 551,8 tys. osób, kosztowały one 253,9 mln zł, a zasiłki stałe 161,9 tys. osób, na które wydatkowano 470,6 mln zł. Pomoc niepieniężną otrzymało w 2004 r tys. osób, podobnie jak w 2003 r. najwięcej osób korzystało z pomocy w postaci posiłku 1 004,7 tys. osób, której koszt wyniósł 275,5 mln zł i ubrania 37,77 tys. osób przy koszcie 17,7 mln zł. Na usługi opiekuńcze wraz ze specjalistycznymi usługami dla osób z zaburzeniami psychicznymi wydatkowano kwotę 297,6 mln zł w 2004 r. 36. W okresie baza stacjonarnej pomocy społecznej w postaci domów pomocy społecznej i placówek o podobnym charakterze uległa powiększeniu. Liczba domów i zakładów wzrosła z 831 w 1995 r. do 1154 w 2004 r., liczba miejsc w tym okresie wzrosła z 79,9 tys. do 96,1 tys. Nadal występuje deficyt miejsc w domach pomocy społecznej, gdyż liczba osób oczekujących na umieszczenie w tego typu placówkach wynosiła w 2004 r. 8,5 tys. 37 Tabela 1. Powody przyznania pomocy w 2003 i 2004 r. Wyszczególnienie 2003 r r powód trudnej sytuacji życiowej Liczba rodzin Liczba osób Liczba rodzin Ogółem W tym na wsi w rodzinach ubóstwo sieroctwo b. d. bezdomność potrzeba ochrony macierzyństwa bezrobocie niepełnosprawność długotrwała choroba bezradność w sprawach opiek.-wych. i prowadzenia gosp. domowego ogółem, w tym: rodziny niepełne b. d. rodziny wielodzietne b. d. alkoholizm narkomania b.d. trudności w przystosowaniu do życia po opuszczeniu zakładu karnego b.d. klęska żywiołowa lub ekologiczna b.d. Dane za 2004 r. nie są jeszcze tak szczegółowo prezentowane jak za 2003 r., w związku z tym w poszczególnych pozycjach wystąpił brak danych (b.d.) szczegółowych. Źródło: dane MPiPS i GUS. 35 Dane na podstawie Małego rocznika statystycznego 2005, GUS, Warszawa, 2005 r., s Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia w 2004 r., GUS 2005 r., s i Dane na podstawie: Małego rocznika statystycznego 2005, GUS, Warszawa, 2005 r., s. 254.

6 50 BSiE W 2003 i 2004 roku ubóstwo i bezrobocie były dwiema dominującymi przyczynami ubiegania się i otrzymywania świadczeń pomocy społecznej. Inne, najczęściej występujące przyczyny trudnej sytuacji życiowej, takie jak: niepełnosprawność, długotrwała choroba, bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego występowały znacznie rzadziej. Potwierdzają to także inne opracowania dotyczące pomocy społecznej. Aktywność administracji pomocy społecznej wyznacza przede wszystkim skala ubóstwa i bezrobocia w wymiarze lokalnym, które są ze sobą związane, albowiem najczęstszą przyczyną ubiegania się świadczenie instytucji pomocy społecznej jest bezrobocie długookresowe. Jak wynika z przeprowadzonych badań, beneficjentami środowiskowej pomocy społecznej są również, ale w mniejszym zakresie, osoby: niepełnosprawne, długotrwale chore, bezradne w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzeniu gospodarstwa domowego 38. Zjawisko ubożenia pewnych grup społeczeństwa ma tendencję narastającą. W 1997 r., kiedy to nastąpił ponowny wzrost wskaźników ubóstwa w gospodarstwach domowych, odsetek gospodarstw poniżej minimum egzystencji wynosił 5,4%, poniżej ustawowej granicy ubóstwa 13,3%, a w sferze niedostatku (poniżej minimum socjalnego) znajdowało się 50,4% gospodarstw domowych. W 2000 r. poniżej granicy ubóstwa wyznaczonej minimum egzystencji znajdowało się już ok. 8% społeczeństwa, poniżej granicy ustawowej 13,6%, a poniżej minimum socjalnego 54%. Odpowiednie wielkości w 2002 r. kształtowały się jeszcze bardziej niekorzystnie. Odpowiednio 59% poniżej minimum socjalnego, 11% poniżej minimum egzystencji i 18,5% poniżej ustawowej granicy ubóstwa. 39 Także najnowsze dane GUS-u 40 dotyczące warunków życia ludności Polski potwierdzają przytoczone oceny, dotyczące przyczyn ubiegania się o świadczenia (głównie w postaci pomocy materialnej) z pomocy społecznej. Zasięg ubóstwa skrajnego, za którego granicę przyjęto minimum egzystencji, w 2004 r. oszacowano na ok. 12%, co stanowi wzrost o 1 pkt w porównaniu z 2003 r. Odsetek osób żyjących w rodzinach, których poziom wydatków był niższy od tzw. ustawowej granicy ubóstwa wyniósł w 2004 r. ponad 19% (w 2003 r. ok. 18%). Głębokość ubóstwa, mierzona wskaźnikiem luki wydatkowej w 2004 r. w gospodarstwach domowych dotkniętych ubóstwem nieznacznie powiększyła się w porównaniu z 2003 r. (w przypadku gospodarstw domowych ze sfery ubóstwa mierzonego tzw. granicą ustawową i ubóstwa skrajnego) lub też nie uległa zmianie (dla gospodarstw ubogich wg relatywnej granicy ubóstwa i subiektywnej granicy ubóstwa). Głównym czynnikiem wpływającym na sytuację materialną rodzin jest miejsce zajmowane przez jej członków na rynku pracy. Ubóstwem zagrożone są przede wszystkim osoby bezrobotne i gospodarstwa domowe, w skład których wchodzą osoby bezrobotne. Ubóstwem w Polsce relatywnie częściej zagrożeni są ludzie młodzi, w tym w dużej części dzieci, głównie z rodzin wielodzietnych. W 2004 r. poniżej minimum egzystencji żyło ok. 40% osób w rodzinach małżeństw z 4 i więcej dzieci na utrzymaniu, ok. 21% osób w rodzinach małżeństw z 3 dzieci na utrzymaniu i ok. 15% - w rodzinach niepełnych. Relatywnie najczęściej w ubóstwie żyją rodziny na wsi oraz w małych miasteczkach, a najrzadziej ubóstwem są dotknięci mieszkańcy dużych miast. Z badań budżetów gospodarstw domowych prowadzonych przez GUS wynika, że na syndrom głębokiego ubóstwa w Polsce składa się bezrobocie połączone z niskim poziomem 38 Ustrojowo-prawne instrumenty polityki społecznej, pod red. M. Baron-Wiaterek, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2005, s Na podstawie Warunków życia ludności za odpowiednie lata, Warszawa, GUS. 40 Sytuacja gospodarstw domowych w 2004 r. w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, GUS, informacje na stronach internetowych.

7 BSiE 51 wykształcenia głowy gospodarstwa domowego, z wielodzietnością, zamieszkiwaniem w małych miasteczkach lub na wsi, szczególnie na obszarach dotkniętych bezrobociem strukturalnym. W dokumencie Ministerstwa Polityki Społecznej z 2005 r. pt. Strategia Polityki Społecznej Wstępne propozycje MPS do dyskusji również znajdujemy potwierdzenie niekorzystnych zjawisk społecznych powodujących konieczność oddziaływania instytucji pomocy społecznej. Od 1996 r. w Polsce można zaobserwować stały trend ubożenia pewnych części populacji. Mimo ogólnego wzrostu poziomu dochodów i wydatków, corocznie większy odsetek ludności znajduje się poniżej granicy ubóstwa zarówno opartych na miarach absolutnych, jak i relatywnych. Oznacza to że coraz więcej rodzin nie jest w stanie zaspokoić swoich potrzeb oraz że zwiększa się stopień zróżnicowania dochodowego w społeczeństwie. ( )Trudności jakich doświadczają Polacy w związku z problemami na rynku pracy w największym stopniu przyczyniają się do ich ubożenia. Z jednej strony brak pracy, utrata zasiłku dla bezrobotnych uniemożliwiają zarobkowanie, a dodatkowo pozostawanie w bezrobociu przez kilka lat zmniejsza szanse na ponowne zatrudnienie. Z drugiej jednak, wykonywanie niskopłatnej pracy i zatrudnienie w rolnictwie dla osób posiadających niewielkie gospodarstwa również nie zabezpieczają dochodów rodzin na wystarczającym poziomie. Charakteryzując więc związek ubóstwa i sytuacji na rynku pracy w Polsce należy wskazać na bardzo małe szanse na zatrudnienie słabo wykształconych mieszkańców niektórych obszarów oraz niski poziom zarobków w pewnych grupach zawodowych 41. W okresie od 1996 do 2003 r. wydatki na pomoc społeczną w relacji do PKB utrzymują się na zbliżonym poziomie 1-1,1% Podsumowanie Pomoc społeczna jest tą dziedziną polityki społecznej państwa, która w niewielkim stopniu może dokonywać szybkich zmian dotyczących zakresu przysługujących świadczeń oraz ich wysokości. Jak zostało pokazane w części dotyczącej świadczeń obecna sytuacja społeczno-ekonomiczna rodzin otrzymujących świadczenia z pomocy społecznej w niewielkim zakresie pozwala na realizację głównego celu pomocy społecznej wspierania osób i rodzin w przezwyciężaniu trudnej sytuacji życiowej i doprowadzenia do ich życiowego usamodzielnienia oraz umożliwienia im życia w warunkach odpowiadających godności człowieka. Dopiero poprawa sytuacji na rynku pracy (zmniejszenie bezrobocia), aktywna polityka wyrównywania różnic w rozwoju społeczno-gospodarczym pomiędzy regionami, która doprowadzi do zmniejszenia liczby ubiegających się o świadczenia pomocy społecznej może przywrócić właściwe proporcje zadań realizowanych przez instytucje pomocy społecznej. Pozwoli odejść od dominacji pomocy materialnej na rzecz usług i działań zmierzających do usamodzielniania osób korzystających z pomocy. Trudna sytuacja bytowa wielu Polaków powodująca konieczność korzystania ze świadczeń pomocy społecznej nie może być powodem zaniechania działań służących poprawie struktur i sprawności pomocy społecznej. Badacze problemów pomocy społecznej do jej słabych stron zaliczają: brak strategii i rozwiązań długofalowych, słabe diagnozowanie sytuacji i rozpoznanie potrzeb, dominację pasywnych świadczeń, słabą aktywizację podopiecznych, dominację świadczeń pieniężnych nad pomocą w formie usług, 41 Strategia polityki społecznej , MPS, Warszawa 2005, s Patrz: Strategia polityki społecznej , MPS, Warszawa 2005, tab. 1 s. 11.

8 52 BSiE niską, często symboliczną wysokość udzielanych świadczeń pieniężnych, spadek realnej wartości świadczeń, których wysokość nie jest w ostatnim okresie regularnie waloryzowana, wypychanie zadań, które nie są uznawane za obligatoryjne przez zadania obowiązkowe, brak środków finansowych. 43 Bibliografia 1. Ustrojowo-prawne instrumenty polityki społecznej, pod red. Małgorzaty Baron-Wiaterek, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2005 r. 2. Mały rocznik statystyczny 2005, GUS, Warszawa 2005 r. 3. Sytuacja gospodarstw domowych w 2004 r. w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, GUS, wersja internetowa. 4. Strategia polityki społecznej , Ministerstwo Polityki Społecznej, Warszawa 2005 r. 5. Sprawozdanie MPIPS-03, styczeń-grudzień 2003 r., Ministerstwo Polityki Społecznej. 6. Raport społeczny Polska 2005, Fundacja im. F. Eberta, Warszawa Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia w 2004 r., GUS, Warszawa M. Żukowski, Zabezpieczenie społeczne w Polsce, w: Raport społeczny Polska 2005, Fundacja im. F. Eberta, Warszawa 2005, s. 121.