SPRAWOZDANIE Z В AD Aft WYKOPALISKOWYCH W POW. KŁOBUCK, W 1957 R.

Transkrypt

1 KAZIMIERZ GODŁOWSKI SPRAWOZDANIE Z В AD Aft WYKOPALISKOWYCH W POW. KŁOBUCK, W 1957 R. OPATOWIE, W sierpniu 1957 r. kontynuowano z ramienia Muzeum Archeologicznego w Kra kowie i konserwatora zabytków archeologicznych prace wykopaliskowe w Opatowie pow. Kłobuck. Poprzednie badania prowadzono tam w latach i W 1957 r. ( podobnie jak w latach poprzednich, główny wysiłek skoncentrowano na badaniu wielkiego, zagrożonego zniszczeniem przez orkę, cmentarzyska kultur tu życkiej i przeworskiej na polu Kąty" (stanowisko 1). W czasie badań 1957 r. przekopano na cmentarzysku obszar ok. 612 m 2 i odkryto ogółem 90 obiektów (nr ), wśród których znajdują się 3 groby ciałopalne kultury łużyckiej, 86 grobów ciałopalnych z okresu rzymskiego i 1 palenisko z okresu rzymskiego o nie wyjaśnionym przeznaczeniu. W czasie tegorocznych prac udało się stwierdzić, że groby z okresu rzymskiego występują na cmentarzysku w Opatowie w pewnych skupieniach, nieraz bardzo gęsto obok siebie (w jednym wypadku na przestrzeni o wymiarach 5 X 5 m odkryto lt grobów), natomiast między tymi skupieniami znajdują się pasy zupełnie wolne od pochówków. Istnienie podobnych skupisk grobów sugerowało już zresztą rozmieszczenie grobów z okresu rzymskiego w części cmentarzyska przebadanej w latach przedwojennych. Zjawisko skupiania się grobów w tego rodzaju grupach można też zresztą zaobserwować na innych cmentarzyskach z okresu rzymskiego, jak np. w Choruli, pow. Strzelce Opolskie 2, Oćkowie w Słowacji 3 oraz w Rheindorf 4, Pritzier 5 RaushedJ i Schaplitz 6 w Niemczech. Zinterpretowanie tego rodzaju rozmieszczenia grobów z okresu rzymskiego na cmentarzysku V Opatowie wydaje się być na razie przedwczesne i będzie możliwe dopiero po przebadaniu całego cmentarzyska lub przynajmniej więk 1 K. Godłowski, Badania cmentarzyska rzymskiego w miejsc. Opatów, pow Kłobuck, Wiad, Archeol.", t. 24: 1957 z. 1 2, s. 14u n. ; tenże, Sprawozdanie z badań cmentarzyska i osady z okresu rzymskiego w Opatowie, pow. Kłobuck, w r Spraw. Archeol.", t. 5: 1959, s , tamże dalsza literatura. 2 Nie publikowane, w Muzeum w Bytomiu. Т. К o 1 n i k, Popelnicove pohrebisko s mladsej doby rimskej a podatku doby stahovania narodov v Ockove pri Pieśtdnach, Slovenska Archeologia", t. 4: 1956 z. 2. s R. v. U s 1 a r, Westgermanische Bodeniunde des ersten bis zum dritten Jahrliun aert nach Christus aus Mittel- und Westdeutschland, Berlin 1935, s. 166 n. ^ - S с h u 1 d t, Pritzier ein Mecklenburg, Berlin 1955, s. 13. Urnenfriedhof der spaleń rómischen Kaiserzeit in..... F \ Kuchenbuch, Die altmarkich-osthannoverischen Schalenurnenfelder det spatromischen Zeit, Jahresschrift. fur die Vorqeschichte der sachsisch-thuringischen Landen", t. 27: 1938.

2 Tabl. I. Opatów, pow. Kłobuck 7 miecz z gr. 289; 2 umbo z gr. 289; 3 zdobiony nóż z gr. 289; 4 imacz z gr. 289; 5 fragment umha z guzkiem z gr. 252; 6 grot włóczni z gr. 289

3 z BADAN W OPATOWIE, POW. KŁOBUCK 33 Tabl. II. Opatów, pow. Kłobuck 1 brązowe okucie rogu do picia, znalezione luźno; 2, 4, 6 wisiorki żelazne; 2 gr. 05; 4 gr. 213; <"> gr. 245: 3 znaleziony luźno; 5 brązowa sprzączka z gr. 205; 7 żelazne okucie końca pasa znalezione luźno; 8 fragmenty okucia brązowego gr. 245; 9 fragment naczynia terra si fillata ze stemplem garncarza, gr. 232; zdobione fragmenty naczyń terra sigillata; 10 gr. 25t; 11 znalezione luźno,- 12 gr Sprawozdania Au lit ologiczne, z. IX 3

4 1 34 KAZIMIERZ GODŁOWSKI szej jego części. Już w tej chwili jednak wydaje się bardziej prawdopodobne, że raczej nie chodzi tu o różnice w chronologii poszczególnych skupisk grobów. Podobnie jak w części cmentarzyska badanej w 1956 г., groby z okresu rzymskiego znajdowały się przeważnie bardzo płytko pod powierzchnią i skutkiem tego duża ich część uległa kompletnemu zniszczeniu lub uszkodzeniu. Pośród grobów lepiej zachowanych, o dającym się ustalić obrządku, przeważają groby popielnicowe czyste oraz groby bezpopielnicowe. Wyjątkowo tylko spotykamy groby z kośćmi znajdującymi się poza popielnicą, natomiast prawie zupełnie nie spotykamy, zarówno w grobach popielnicowych, jak i bezpopielnicowych, szczątków stosu w postaci popiołu lub większej ilości węgli drzewnych. Z reguły w grobach, poza popielnicami, znajdujemy jedynie skorupy naczyń, a tylko wyjątkowo całe naczynia, użyte jako przystawki. W pewnych wypadkach możemy stwierdzić z całą pewnością fakt włożenia do grobu jedynie niekompletnych fragmentów już rozbitego naczynia, np. dość często spotyka się same dna czarek czy pucharków na wklęsłych i pustych nóżkach. Wśród grobów bezpopielnicowych spotykamy znany już z poprzednich badań (r. 1956) typ grobów, w których czyste kości leżą w zbitej masie tak, jakby pierwotnie znajdowały się w jakimś organicznym opakowaniu, które uległo kompletnemu zniszczeniu. Często groby te nie zawierają prawie zupełnie ceramiki, a jeżeli są w nich sko rupy, to znajdują się one zwykle w górnej części grobu, ponad kośćmi. Na szczególną uwagę zasługuje grób 289. Różni się on od większości grobów z okresu rzymskiego odkrytych w Opatowie większymi rozmiarami (ok. 130 cm średnicy) i głębokością (90 cm) jamy grobowej. W całej jamie były rozproszone drobne fragmenty ceramiki i nieliczne przepalone kości, główne jednak skupisko zabytków znajdowało się na skraju jamy w jej południowo-zachodniej części. Znajdowała się tam plama ziemi silnie przepalonej w ogniu na kolor rdzawopomarańczowy, a w niej leżały przedmioty żelazne: zgięty w połowie, obosieczny miecz o długości 86 cm (tabl. I 1), kopulaste umbo z 3 parami nitów o półkolistych główkach (tabl. I 2), zdobiony na tylcu karbowaniem nóż (tabl. I 3) i grot włóczni (tabl. I 6). Znaleziono tam też fragmenty ceramiki toczonej na kole. Pomiędzy przedmiotami żelaznymi leżała w zbitej masie duża ilość przepalonych kości ludzkich, a szczególnie duże ich skupienie znajdowało się wewnątrz i naokoło umba. Poza tym skupieniem znaleziono w grobie fragment imacza z trapezowatymi płytkami na nity (tabl. I 4). Na skraju jamy grobowej znaleziono też fragment brzegu drugiego umba i fragment glinianego przęślika, jest jednak wątpliwe, by przedmioty te należały pierwotnie do wyposażenia opisanego grobu. Na podstawie kopulastego umba i ceramiki toczonej można grób 289 datować na drugą połowę III lub IV w. Jest to jak dotąd pierwszy grób w Opatowie, w którym odkryto miecz (nie licząc fragmentów miecza znalezionych luźno w 1938 г.), i w ogóle jeden z najbogatszych grobów na tym cmentarzysku. Bogactwo grobu zbiega się w tym wypadku z dużo większymi niż przeciętne rozmiarami jamy grobowej. Poza bogato, ilościowo i jakościowo, wyposażonym grobem 289, groby z okresu rzymskiego w Opatowie są wyposażone tylko w niewielką ilość przedmiotów metalowych. Szczególnie nielicznie, podobnie jak wśród zabytków odkrytych w 1956 г., jest reprezentowana brcń. W r poza zespołem uzbrojenia z grobu 289 znaleziono jedynie luźno grot włóczni i fragment imacza tarczy, a także fragment umba w zniszczonym grobie 252 (tabl. I 5). Umbo to należało do typu późnorzymskich umb półkulistych zakończonych guzkiem. O wiele liczniej występują w Opatowie ozdoby, jak: sprzączki (tabl. II 5), okucia pasa (tabl. II 7), wisiorki (tabl. II 2 4, 6) i zapinki (tabl. III). Wśród zapinek przeważają formy należące do VI grupy Almgrena. Obok przeważających w Opatowie jednodzielnych zapinek typu A. 158 (tabl. III 2, 4, 6) znaleziono i

5 Z BADAŃ W OPATOWIE, POW. KŁOBUCK 35 Tabl. III. Opatów, pow. Kłobuck. Zapinki z okresu rzymskiego 1 gr. 211; 2 znaleziona luźno; 3 cjr. 208; 4 gr. 232; 5 gr. 260; б gr. 205;?, 2, 5 brćjz; 3, 4, 6 żelazo ł. 3*

6 ж KAZIMIERZ GODŁOWSKI w 1957 r. jeden egzemplarz brązowej, częściowo stopionej w ogniu kuszowatej zapinki z podwiniętą nóżką (tabl. III 1). Również tylko w jednym egzemplarzu wystąpiła oryginalna odmiana zapinek, pochodnych od jednodzielnych fibul z podwiniętą nóżką z zamkniętą pochewką zakończoną krótkim występem (tabl. III 3). Jak dotąd, wydaje się, że zapinki zbliżone do odmiany występującej w Opatowie są szczególnie typowe dla terenów Słowacji i Moraw. J. Zeman datuje je tam na koniec III i IV w. 7 Być może, zapinki tego typu występują w Opatowie tylko w pewnej partii cmentarzyska. W czasie badań przedwojennych, które objęły znaczny obszar cmentarzyska (ok m 2 ), odkryto luźno tylko jedną zapinkę tego typu, natomiast w r znaleziono ich aż sześć, skupionych na obszarze zaledwie ok. 150 m 2. W 1957 r. odkryto znowu tylko jedną zapinkę tego typu w grobie 208 (różni się ona zresztą od okazów znalezionych w r nieco innym ukształtowaniem występu na końcu nóżki), i to w najbliższym sąsiedztwie partii cmentarzyska, na której występowały okazy znalezione w 1956 r. Analogiczną zapinkę znaleziono też w czasie prac ratowniczych prowadzonych w 1957 r. przez konserwatora zabytków archeologicznych mgr A. Kraussa na odległym zaledwie ok. 10 km od Opatowa,- współczesnym mu cmentarzysku w Zakrzewili, pow. Kłobuck 8. Poza przeważającymi liczebnie zapinkami należącymi do VI grupy Almgrena była też reprezentowana w Opatowie, podobnie jak w latach poprzednich, grupa VII zapinki z wysoką pochewką (tabl. III 5). Licznie reprezentowane są pośród zabytków znalezionych w 1957 r. wisiorki. Poza pospolitymi wisiorkami wiaderkowatymi (tabl. II 2, 4) znaleziono ciekawy typ wisiorków (tabl. II 3) powstały przez przymocowanie wokół wiaderkowatego trzonu wisiorka ośmiu otwartych u góry rurek z blachy żelaznej. W 1957 r. znaleziono luźno dwa wisiorki tego typu. Poza tym trzy takie wisiorki znaleziono w Opatowie przed wojną w grobie 98, w towarzystwie ceramiki toczonej na kole. Analogiczne wisiorki żelazne datowane na IV w. znaleziono na cmentarzysku w Prywolnym na Zaporożu" oraz na cmentarzysku z drugiej połowy III w. w Kranichau, Kr. Torgau, nad środkową Łabą 10. Podobne, bogato zdobione, wykonane z blachy srebrnej wisiorki znaleziono też w książęcym grobie z końca III lub początku IV w. w Hassleben pod Erfurtem 11. Inną ciekawą formę stanowi wisiorek w kształcie masywnego trójkąta, zdobionego na brzegach wycinaniem, na którym były zawieszone trzy małe wisiorki wiaderkowate (tabl. II 6). Z innych przedmiotów metalowych na uwagę zasługuje brązowe, profilowane, doi ne okucie rogu do picia (tabl. II 1), znalezione luźno, oraz fragmenty brązowego okucia o nie wyjaśnionym przeznaczeniu, złożonego z wykonanej z cienkiej blaszki (obecnie połamanej) rurki, na której zawieszonych było 6 małych skuwek połączonych nitami (tabl. II 8). Rurka była pierwotnie wygięta na zewnątrz. Fragment podobnego okucia wystąpił w książęcym grobie z I w. w Gosławicach, pow. Opole J. Zeman, Severni Morava v mladśi dobe Rimske. Rozbor pohrbiśte v Kostcicę na Hcne, Praha 1957 (maszynopis); К o 1 n i k, op. cit., s Nie publikowane, w Muzeum Archeologicznym w Krakowie.,J J. W. Kucharenko, Posielenije i mogilnik polej pogrebienij w siele Priwo- Inom, Sowietskaja Archieołogija", t. 22: 1955, s. 143, 148, tabl. III W. Schulz, Ost- und Elbgermanen in spatrómischer Zeit in den Ostkreisen der Provinz Sachsen, Jahresschrift fiir die Vorgeschichte der sachsisch-thuringischen Landen", t. 19: 1931, s. 76, 90, tabl. XIX W. Schulz, Das Filrstengrab und das Grableld von Hassleben, Das Ftiistengrab von Hassleben, Romisch-Germanische Fcrschungen", Berlin Lipsk, t. 7: 1933, s. 7, tabl. 5, 30; A. Molier, Neuartige silberne Eimer-Anhanger aus dem Hasslebener Ftirstengrabe, Praehistorische Zeitschrift", t. 9: 1931, s G. R a s с h к e, Die Ausgrabung des Fiirstengrabes von Ehreniekl im Kreise Oppeln, Altschlesien" t. 8: 1939, s. 66, ryc. 4, 6.

7 Z BADAŃ W OPATOWIE, POW. KŁOBUCK 37 Tab!. IV. Opatów, pow. Kłobuck. Naczynia gliniane z okresu rzymskiego 7 gr. 275; 2 gr. 214; 3 gr. 214; 4 gr. 259; 5 gr. 245

8 38 KAZIMIERZ GODLOWSKI Wśród ceramiki przeważają duże szerokootworowe naczynia o esowatym profilu, często zdobione ornamentem dołków paznokciowych lub nieregularnie rytymi liniami, służące zwykle jako popielnice (tabl. IV 4 5). Rzadsze są ostro profilowane naczynia z wyodrębnioną nóżką i o gładkiej powierzchni (tabl. IV 3). Bardzo nieliczna jest ceramika o silnie wygładzonej, czarnej, lśniącej powierzchni, typowa dla wczesnego okresu rzymskiego. Wśród naczyń tego rodzaju ciekawą formę stanowi nieduża smukła czarka, o dwustożkowatym brzuścu i wysokiej szyjce. W górnej części jest ona bogato zdobiona ornamentyką stempelkową (tabl. IV 1). Czarka ta służyła za popielnicę w grobie 275. Wśród materiału ceramicznego, pochodzącego z badań w 1957 r. w Opatowie, występuje też ceramika toczona na kole. Ryc. 1. Opatów, pow. Kłobuck. Stan. 5. Naczynie z późnej fazy kultury łużyckiej zasobowe Dość licznie wystąpiły, podobnie jak w r. 1956, importy rzymskie. Są to wyroby szklanne (paciorki i fragmenty naczyń, przeważnie stopionych w ogniu stosu) oraz fragmenty terra sigillata (tabl. II 9 12), które wystąpiły w szczególnie dużej ilości. Można je najbardziej ogólnie datować na drugą połowę II w. Spośród odkrytych w r fragmentów terra sigillata na szczególną uwagę zasługuje skorupa, na której zachował się fragment odcisku stempla z nazwiskiem garncarza (tabl. II 9). Prawdo podobnie chodzi tu o Eleniusa czy Heleniusa, działającego naprzód w Rheinzabern { ), a potem w Westendorf 13. Ogółem importy rzymskie znaleziono w 16 grobach z 86 odkrytych w 1957 r. 13 R. Jamka, Rozmieszczenie naczyń typu terra sigillata na obszarze dzisiejszej i dawnej Polski, Przegląd Archeologiczny", t. 4, z. 3: , s. 193

9 Z BADAŃ W OPATOWIE, POW. KŁOBUCK 39 Badania z 1957 r. potwierdziły dotychczasowe datowanie cmentarzyska w Opatowie na okres od końca II lub początku III w. do IV w. Jak się wydaje, cmentarzysko to było jednym z największych i najintensywniej używanych w okresie rzymskim cmentarzysk znanych dotąd na terenie Polski. Łącznie z grobami odkrytymi w czasie badań przedwojennych znaleziono dotąd w Opatowie 198 grobów z okresu rzymskiego, z tym zastrzeżeniem, że liczba ich na przebadanej przestrzeni była pierwotnie znacznie większa, a wiele grobów uległo kompletnemu zniszczeniu, jak na to wskazuje wielka ilość materiałów znalezionych luźno. Mimo przekopania dotąd dość dużej powierzchni (ok m 2 ) większa część cmentarzyska pozostała dotąd nie przebadana. Jak wykazują badania powierzchniowe i przypadkowe odkrycia, ciągnie się ono na obszarze przynajmniej ok. 6 ha, 200 X 300 m. Wszystko wskazuje na to, że pierwotna liczba grobów mogła dochodzić nawet do kilku tysięcy. Oprócz badań na stanowisku 1, przeprowadzono w 1957 r. prace wykopaliskowe także w innych punktach Opatowa. Stanowisko 5 Na lewym brzegu potoku przepływającego przez Opatów, na górce za młynem ob. Jabłońskiego. Na pclu Leona Chudego wykonano -wykop próbny o wymiarach 5 X 5 m. Warstwa kulturowa sięgała tam do głęb. ok. 40 cm od powierzchni. Znaleziono w niej fragmenty naczyń z późnej fazy kultury łużyckiej i z okresu rzymskiego. W niewielkim zagłębieniu o wymiarach ok. 55 X 60 cm znaleziono skorupy leżącego na boku, wielkiego (wys. ok. 50 cm) zasobowego naczynia o chropowatej powierzchni. Naczynie to należy zaliczyć do późnej fazy kultury łużyckiej, prawdopodobnie już do okresu lateńskiego (ryc. 1). Stanowisko 6 Na północ od Opatowa nad podmokłymi łąkami w dolinie przepływającego przez wieś potoku. Wykonano wykop próbny o wymiarach 5 X 5 m na polu Józefa Sroki. Na głęb. 40 cm od powierzchni znaleziono niewielką ilość fragmentów ceramiki z okresu rzymskiego. Na głęb. ok. 80 cm wystąpiła woda gruntowa. Stanowisko 7 W północnej części wsi. Na polu Adama Bekusa i we wnętrzu domu ob. Leszcza okryto 8 grobów ciałopalnych kultury łużyckiej. Stanowisko 10 W lasku na pograniczu Opatowa i Złochowic. Przeprowadzono tam w kilku punktach badania sondażowe i stwierdzono występowanie ceramiki kultury łużyckiej i z okresu rzymskiego. Stanowisko zupełnie zniszczone przez rozwianie. Badania 1957 r. nie potwierdziły hipotezy o istnieniu tam drugiego cmentarzyska z okresu wpływów rzymskich (por. sprawozdanie z badań w r. 1956). Raczej chodzi tu o zniszczoną osadę lub, co mniej prawdopodobne, cmentarzysko kultury łużyckiej i jakieś trudne do określenia bliżej ślady osadnictwa z okresu rzymskiego. W 1957 r. przeprowadzono też z ramienia Zakładu Archeologii Polski UJ badania powierzchniowe na terenie powiatu kłobuckiego, w czasie których stwierdzono osadnictwo z okresu rzymskiego w Wąsoszy, pow. Kłobuck, Kłobucku-Przybyłowie, Kamyku, pow. Kłobuck, i Cykarzewie-Pustkowiu, pow. Częstochowa. Przeprowadzono niewielkie badania sondażowe w osadzie z okresu rzymskiego w Wąsoszy (stanowisko 2), w wyniku których stwierdzono, że jest ona mniej więcej współczesna cmentarzysku w Opatowie (znaleziono w niej brązową zapinkę typu A. 158). Zakład Archeologii Polski UJ w Krakowie

10 40 KAZIMIERZ GODŁOWSKI КАЗИМЕЖ ГОДЛОВСКИ * ОТЧЕТ ОБ АРХЕОЛОГИЧЕСКИХ РАБОТАХ В М. ОПАТОВ, РАЙ. КЛОБУЦК, В 1957 Г. В 1957 г. продолжались археологические исследования в м. Опатов, рай. Клобуцк. На стоянке 1 обнаружено 90 объектов, в этом числе 3 погребения с трупосожжением лужицкой культуры, 86 погребений римского периода. Констатировано, что погребения римского периода выступают в м. Опатов в некоторых скоплениях, которые по всей вероятности вяжутся с хронологической дифференциацией могильника. Все погребения это погребения с трупосожжением с урнами или без урн. Быть может в некоторых погребениях без урн кости сначала находились в какой-то органической упаковке, которая подверглась уничтожению. Констатировано, что часто кладено в погребение не целые сосуды, а только фрагменты разбитых, прожженных огнем сосудов. Особого внимания заслуживает погребение 289, выделяющееся большими размерами могильной ямы и богатым погребальным инвентарем: меч (первый меч обнаруженный в сомкнутом комплексе в м. Опатов), умбон и ручка щита, наконечник копья, нож и фрагменты круговой керамики. Это погребение можно датировать второй половиной II или IV века. Среди материалов из м. Опатов особенно многочисленными в нынешнем году являются подвески. Материал из местности Опатов принадлежащий к исследованиям нынешнего года, можно датировать средним и поздним периодом римских влияний, прежде всего III в. Довольно многочисленно вы ступали римские импорты. Это стеклянные бусики, фрагменты стеклянных сосудов, а также фрагменты terra sigillata. Особого внимания заслуживает черепок на котором сохранился фрагмент штампа с фамилией гончара, по всей вероятности здесь дело идет на счет Elonnius'a действующего сначала в Rlioinza,bern ( ), а следовательно в Wostondorf. Вообще в 1957 г. найдено римские импорты в 16 погребениях из 86 обнаруженных. Исследования 1957 г. подтвердили существовавшее до сих пор датирование могильника в м. Опатов на период с конца II или с начала III века по IV век. Как кажется, этот могильник был одним из громаднейших и наиболее интенсивно использованных могильников римского периода ведомых до сих пор на территории Польши. Но 1957 г. обнаружено в м. Опатов 196 погребений римского периода. Первоначальное их число на целом могильнике могло достигнуть даже нескольких тысяч. Кроме исследований на стоянке 1 проведено в 1957 г. раскопки тоже в других пунктах местности Опатов. Стоянка 5. Тут попали на следы поселка с керамикой позднего фазиса лужицкой культуры, по всей вероятности уже латенского периода, а также на керамику римского периода. Между прочим найдено тут большой сосуд для хранения припасов позднего фазиса лужицкой культуры. Стоянка 6. Найдено немногочисленные фрагменты керамики римского периода по всей вероятности поселок. Стоянка 7. Обнаружено 8 погребений с трупосожжением лужицкой культуры. Стоянка 10. Констатировано следы поселения лужицкой культуры и, быть может, римского периода. В результате археологической разведки констатировано следы поселения римского периода в м. Клобуцк Пшыбылов, в м. Камык, рай. Клобуцк.

11 Z BADAŃ W OPATOWIE, POW. KŁOBUCK 41 и M. Цыкажев Пусткове, рай. Ченстохова. Проведено небольшие исследования на поселке римского периода в м. Вонсош Гурны, рай. Клобуцк, где найдено между прочим бронзовую фибулу по типу Almgren 158. KAZIMIERZ GODŁOWSKI A REPORT ON EXCAVATIONS AT OPATÓW, DISTR. KŁOBUCK, IN 1957 In 1957 the excavation works at Opatów were continued. On site 1 90 objects were encountered, among them 3 cremation graves of the Lusatian culture and 86 graves of the Roman period. It has been ascertained that graves from the Roman period appear at Opatów in certain accumulations connected probably with chronological differentiation of the cemetery. All of them were cremation graves, urn graves or * graves without urns. It is possible that in some graves without urns bones used to be deposited in organic wrappings destroyed afterwards. It has been ascertained as well that very often not whole pots were put into the graves but only fragments of broken burnt pottery. Especially worthy of notice is grave 289 distinguished by large dimensions of the grave pit and rich eguipment: sword (the first one to be discovered in the compact grave complex at Opatów) and shield handle, spearhead, knife and fragments of the wheel turned pottery. This grave can be dated to the second half of the 3rd or to the 4th cent. AD. Among 1957 materials from Opatów especially numerous are pendants. Roman imports were also fairly numerous: glass beads, fragments of glass pots and fragments of terra sigilata. Especially interesting is the pottery sherd which preserved the fragment of a stamp with potter's name. We have to do here probably with a man called Eleonnius working in Rheinzabern ( ) and then in Westendorf. Upon the whole Roman imports were found in 16 graves for 86 uncovered in investigations confirmed the present dating of the Opatów cemetery to the period from the end of the 2nd century or the beginning of the 3rd century to the 4th century AD. As it seems the cemetery was one of the greatest and most intensely used Reman cemeteries hitherto known in Poland. Till graves from the Roman period have been discovered. Their original number in the Opatów cemetery might have approached several thousand. In addition to explorations on site 1, excavation works in 1957 were carried out also in the other places at Opatów. Site 5. There were found traces of the settlement with pottery of the Roman period and with pottery from the late phase of the Lusatian culture, possibly La Тёпе. Big storage pot from the late phase of the Lusatian culture was found. Site 6. There were found scanty potsherds from the Roman period. Site 7. 8 cremation graves of the Lusatian culture were uncovered. Site 10. There were ascertained traces of the Lusatian culture settlement and, likely, of the settlement dating from the Roman period. Surface surveys confirmed the existence of traces of the Roman settlement at Kłcbuck, at Przybyłów, at Kamyk, distr. Kłobuck, and at Cykarzew-Pustkowie, distr. Częstochowa. Small scale excavations were carried out in the Roman settlement at Wąsosz Górny, distr. Kłobuck, where bronze fastening of the Almgren 158 type was found.

12