Historia Żydów dobrskich

Transkrypt

1 1 Historia Żydów dobrskich Podczas pisania poniższej pracy się ustalić, że początki osadnictwa Żydów w Dobrej sięgają wieku XVI, a dokładnie roku Pisze obszernie o tym dobrzanin - lokalny popularyztaor historii miasta - Pan Stanisław Stasiak w swojej monografii miejscowości Dobra, wydanej nakładem Urzędu Miasta w roku Jak się okazało - jest to jedyne jak do tej pory tak poważne opracowanie historii naszego miasteczka. Także stosunkowo szeroko o przedwojennych dobrzaninach wyznania mojżeszowego wspomina w opracowanym przez siebie przedwojennym Kalendarzu ksiądz Roman Kmiecik. Dobrski duszpasterz w swojej pracy pisze, że w roku 1926 było ich w mieście 1350 (w tym 714 kobiet). Stanowiło to wówczas 56% ogólnej ludności 1. Rodziny żydowskie mieszkały przy ulicach noszących wówczas nazwę: Dekerta, Składkowskiego, Kilińskiego, Piłsudzkiego, Narutowicza i Kościuszki. Biedni zajmowali tzw. Tyły. Związane to było z odległością mierzoną od najdalszych zabudowań do synagogi. Droga ta w myśl Prawa nie mogła przekroczyć 1000 kroków 2. Dlatego też Żydzi starali się mieszkań w skupiskach, blisko siebie. Wielu z dobrskich Żydów wchodziło w skład Rady Miasta. Byli to min. Sine Szkop, Mendel Sieradzki, Hersz Cytner, Salomon Witkowski, Josek Weinstain i Dawid Justman. Wielu Żydów zajmowało się rzemiosłem. W mieście był więc szklarz, modystka 3, cukiernik, piekarz, olejnik, fryzjer, introligator, 32 krawców, 3 blacharzy, 6 szewców, prawdopodobnie 2 kołodziejów, 3 stolarzy, 4 czapników, 5 piekarzy oraz 7 rzeźników (z których jeden z nich zajmował się rytualnym 1 Stanisław Stasiak w swojej monografii Dobrej błędnie podaje liczbę 45% łokci czyli ok. 900 m. 3 Wyrabiała kapelusze.

2 2 ubojem zwierząt 4 ) oraz co najmniej 19 kupców 5. Bardzo ważną postacią w mieście był Rozenblit Szmul. Jego ojcem był Aron Jakub, matka Estera Gitla, Rozenblit w dniu żeni się z Szaszą Gelblum. Dzieci: Estera Chana ur , Nehuma Gitel ur , Abram ur , Frajda Sura ur , Rywka Rachela ur Do miasta przeprowadza się z Łęczycy w 1930 roku. Mieszka przy ulicy Kościuszki 3. Pełni funkcję mohela który zajmował się rytualnym obrzezywaniem chłopców 6. Rabinem w Dobrej był Isachar Beer (ur r.). Jak wspomina pan Wypiór: Rabin mieszkał w kamienicy do góry, na wprost kościoła. Teraz tam Jadzia Kwiatkowska mieszka. Jak wszystkich wywozili, to jego też wywieźli. My nie mówiliśmy mu po nazwisku każdy tylko rabin, rabin go nazywał. Rabina to wtedy wszyscy szanowali. Rabin Beer był on powszechnie uważany za najwybitniejszego znawcę Tory w powiecie. Prawdopodobnie zginął w roku 1942 w Obozie zagłady w Chełmnie n/nerem. Ojciec późniejszego rabina to Hersz Majer, matka Cyrla Frajda z domu Wajngot urodzona w Dobrej roku. Zamieszkali przy ul. Piłsudzkiego 12/2. Żona rabina to Basza Laja z domu Lewental, ur. w Wieruszowie roku. Narzeczeni ślub wzięli w Uniejowie roku. Dzieci: Józef ur , Haim Bejrysz ur , Szyfra Majrem ur oraz Estera Hana ur roku, która w dniu rok wyszła za tureckiego rabina Pinachasa Weissa. Rabin Beer zasłynął jako wybitny znawca Tory. Jak wspominają świadkowie, głównym zajęciem pozostałych Żydów był handel. Prowadzili sklepy - ale także przejęli okoliczny handel 4 Zajmował się tym szojhet. Ubój musiał być przeprowadzony tak, żeby zabijane zwierzę najmniej cierpiało. 5 Zob. Kalendarz ks. Kmiecika. 6 Obrzezanie rytualne obcięcie napletka. Wykonywane 8go dnia po narodzeniu. Chłopiec otrzymywał wówczas imię. Jest pamiątką przymierza zawartego przez Boga z Abrahamem. Zwyczajowo dzień ten jest dla rodziny dniem świątecznym, na który zaprasza się licznie gości.

3 3 zwierzętami. Był on wówczas tak rozpowszechniony, że okoliczna ludność polska nazywała ironicznie miasteczko kozim rynkiem. Wspomniane określenie jest popularne wśród starszych mieszkańców okolicznych wiosek do dnia dzisiejszego. Handel na masową skalę umożliwiały cotygodniowe targi odbywające się w środy oraz w każdy pierwszy poniedziałek miesiąca. Dzieci żydowskie - podobnie jak ich polscy rówieśnicy - uczęszczały do miejscowej Szkoły Powszechnej. Dzieci żydowskie na fotografii międzywojennej. Drugi rząd 4 chłopców, pierwszy rząd pierwszy od prawej (pseudonim Kusy). Nie udało się ustalić nazwisk dzieci. W roku 1928 było ich 177. Niestety, nie obywało się bez szkolnych szykan. Beniamin Jacobs wspomina 7, że były one częste i dotkliwe. Sprzyjał temu fakt, iż w dobrskiej szkole nie było wówczas ani jednego żydowskiego 7 Zob. B. Jacobs, The Dentist of Auschwitz (Kentucky 2001).

4 4 nauczyciela. W czerwcu 1937 roku doszło do bardzo ostrego wystąpienia mieszkańców przeciwko Żydom. Miejscowe antysemickie bojówki zdemolowały żydowskie sklepy, a ich członkowie nawoływali żeby nie kupować u Żydów. Wystapienia te miały miejsce także w pobliskim Turku. W następnych miesiącach Żydzi często byli bici w biały dzień. W tej sytuacji część z nich postanowiła opuścić Dobrę. Oryginalna mapa z roku 1944 ukazującego lokalizację miasta w powiecie w stosunku do innych miejscowości

5 5 Do roku 1939 liczba Żydów spadła do około 975. Dzięki pomocy pana dr Leona Weintrauba ze Szwecji udało się odtworzyć nazwiska osób zamieszkujących miasto przed wybuchem II wojny światowej: Ulica Nr domu Nazwisko Imiona 1. Kilinskiego nie znany RUSSEK Frajde 2. Dekerta 2 KEMPINSKI Icek-Jankiel 3. Dekerta 2 KEMPINSKI Frajdla-Gitla 4. Dekerta 2 KEMPINSKI Sura 5. Dekerta 2 KEMPINSKI Rywka 6. Dekerta 2 SIERADZKI Hersz 7. Dekerta 2 SIERADZKI Hinda 8. Dekerta 2 SIERADZKI Itta 9. Dekerta 2 SIERADZKI Alje-Boruch 10. Dekerta 2 SIERADZKI Lea-Jehudys 11. Dekerta 2 SIERADZKI Icek 12. Dekerta 3a NEJMAN Lajzer 13. Dekerta 3a NEJMAN Ruchla 14. Dekerta 3a GERSZON Marjem 15. Dekerta 3a NEJMAN Kajla 16. Dekerta 3a NEJMAN Rachel 17. Dekerta 3b WAJNSZTAJN Aron 18. Dekerta 3b WAJNSZTAJN Basia 19. Dekerta 3b WAJNSZTAJN Cypra-Sura 20. Dekerta 3b WAJNSZTAJN Szaje 21. Dekerta 3b WAJNSZTAJN Lajzer-Jakob 22. Dekerta 4 GOCMAN Laje 23. Dekerta 4 FRIDENSON Blima 24. Dekerta 4 FRIDENSON Taube 25. Dekerta 4 JEROZOLIMSKI Majer 26. Dekerta 4 JEROZOLIMSKI Rywka-Marjem

6 6 27. Dekerta 4 JEROZOLIMSKI Ruchel 28. Dekerta 4 JEROZOLIMSKI Bajla 29. Dekerta 4 JEROZOLIMSKI Ester 30. Dekerta 4 JEROZOLIMSKI Masza 31. Dekerta 4 JEROZOLIMSKI Mojsze-Nachemje 32. Dekerta 4 JEROZOLIMSKI Michla 33. Dekerta 4 JEROZOLIMSKI Michal-Mordka 34. Dekerta 4 SZPIGIEL Tauba 35. Dekerta 4 SZPIGIEL Pessa 36. Dekerta 4 SZKOP Mojsze 37. Dekerta 4 GODANSKI Frajdla 38. Dekerta 4 SZKOP Majer 39. Dekerta 4 SZKOP Lajzer 40. Dekerta 4 SZKOP Salomon 41. Dekerta 4 SZKOP Michla 42. Dekerta 4 GODANSKI Lajzer 43. Dekerta 4 MARCZAK Majer 44. Dekerta 4 MARCZAK Gitel 45. Dekerta 4 MARCZAK Brucha 46. Dekerta 4 MARCZAK Chaim-Lajb 47. Dekerta 4 MARCZAK Baruch-Jicchok 48. Dekerta 4 MARCZAK Rajca 49. Dekerta 4 MARCZAK Marjem-Estera 50. Dekerta 4 CYTNER Hersz 51. Dekerta 4 CYTNER Bajla-Fajga 52. Dekerta 4 CYTNER Matel 53. Dekerta 4 CYTNER Josef 54. Dekerta 4 CYTNER Rojza 55. Dekerta 4 GRAUDENS Naftali 56. Dekerta 4 GRAUDENS Icek-Szlama 57. Dekerta 4 GRAUDENS Pessa

7 7 58. Dekerta 4 GRAUDENS Laja 59. Dekerta 4 GRAUDENS Perla 60. Dekerta 5a OPAS Szmul 61. Dekerta 5a OPAS Frajdel 62. Dekerta 5a OPAS Jakob-Hersz 63. Dekerta 6 PIK Chana 64. Dekerta 10 ZIEMNIAK Izrael 65. Dekerta 10 ZIEMNIAK Chana 66. Dekerta 10 SZPIGEL Josek 67. Dekerta 10 SZPIGEL Chaja-Liba 68. Dekerta 10 SZPIGEL Chaim-Jicchok 69. Dekerta 10 SZPIGEL Alta-Ruchla 70. Dekerta 10 SZPIGEL Szmul-Hersz 71. Dekerta 10 GLICENSZTEIN Abram 72. Dekerta 10 GLICENSZTEIN Jozef 73. Dekerta 10 GLICENSZTEIN Aron 74. Dekerta 10 GLICENSZTEIN Dawid 75. Dekerta 10 KUC Hersz-Wolf 76. Dekerta 10 KUC Szajne-Heina 77. Dekerta 10 KUC Szmil-Josef 78. Dekerta 10 KUC Izrael-Lajb 79. Dekerta 10 KUC Chawa-Sura 80. Dekerta 10 KUC Liba-Ruchla 81. Dekerta 10 KUC Jakob-Mojsze 82. Dekerta 10 KUC Chana-Roza 83. Dekerta 10 GLICENSZTAJN Salomon-Wolf 84. Dekerta 10 GLICENSZTAJN Chaja 85. Dekerta 10 GLICENSZTAJN Chana-Ajdela 86. Dekerta 10 GLICENSZTAJN Szmul-Icek 87. Dekerta 10 GLICENSZTAJN Ita 88. Dekerta 10 GLICENSZTAJN Josef-Mendel

8 8 89. Dekerta 11 KIWALA Marjem-Rywka 90. Dekerta 12 WITKOWSKI Salomon 91. Dekerta 12 WITKOWSKI Rojza 92. Dekerta 12 WITKOWSKI Frajdla 93. Dekerta 13 GLICENSZTEIN Hersz-Wolf 94. Dekerta 13 GLICENSZTEIN Gitla-Brana 95. Dekerta 13 GLICENSZTEIN Frajda 96. Dekerta 2 GRYNWALD Szmul Chaim 97. Dekerta 2 GRYNWALD Sura 98. Dekerta 2 GRYNWALD Dawid-Laib 99. Dekerta 4 FUKS Abram 100. Dekerta 4 FUKS Mojsze-Alie 101. Dekerta 4 SZKOP Sine-Jakob 102. Dekerta 5a OPAS Tauba 103. Dekerta 5a OPAS Priwa 104. Dekerta 4 SZKOP Fajgiela 105. Kilinskiego Nie znany WAJNBAUM Josek 106. Kilinskiego WAJNBAUM Ester 107. Kilinskiego TRAUBE Szyfra 108. Kilinskiego TRAUBE Luzer 109. Kilinskiego GEZUNCHAJN Szyfra Bajla 110. Kilinskiego GLICENSZTEJN Chaim Alje 111. Kilinskiego GLICENSZTEJN Sura 112. Kilinskiego GLICENSZTEJN Abram Josek 113. Kilinskiego GLICENSZTEJN Pinkus 114. Kilinskiego SENDOWSKI Marjem 115. Kilinskiego BORNSZTAJN Frajda 116. Kilinskiego BORNSZTAJN Dydje 117. Kilinskiego BORNSZTAJN Mate Bejla 118. Kilinskiego BORNSZTAJN Tauba Ruda 119. Kilinskiego LEWI Dydje

9 Kilinskiego JOSKOWICZ Blima Laja 121. Kilinskiego TORNER Szmul Hersz 122. Kilinskiego RAK Izrael 123. Kilinskiego RAK Perla 124. Kilinskiego RAK Chaja 125. Kilinskiego RAK Mordka Lajb 126. Kilinskiego RAK Murjem Dwojra 127. Kilinskiego RAK Ruda Jechudys 128. Kilinskiego LEWI Cyrel 129. Kilinskiego SZTAJN Szyje Majer 130. Kilinskiego TRAUBE Mosze 131. Kilinskiego OLEJ Dine 132. Kilinskiego OLEJ Mosiej Szyja 133. Kilinskiego SZYMKIEWICZ Jankiel 134. Kilinskiego SZYMKIEWICZ Ruchel 135. Kilinskiego SZYMKIEWICZ Ryfka 136. Kilinskiego SZYMKIEWICZ Jicchok Majer 137. Kilinskiego CELNIK Mendel 138. Kilinskiego CELNIK Itta 139. Kilinskiego CELNIK Chaja Sura 140. Kilinskiego CELNIK Ryfka 141. Kilinskiego CELNIK Nuchman Alter 142. Kilinskiego CELNIK Wigdor 143. Kilinskiego CELNIK Chaim Szyme 144. Kilinskiego CELNIK Zyskind 145. Kilinskiego CELNIK Josek 146. Kilinskiego WIDAWSKI Nusen 147. Kilinskiego WIDAWSKI Chaja Sura 148. Kilinskiego WIDAWSKI Frymeta Mindla 149. Kilinskiego CHILDESCHAIM Abram Icek 150. Kilinskiego PODDEBSKI Ryfka

10 Kilinskiego CHILDESCHAIM Majer 152. Kilinskiego JABLONKA Majer 153. Kilinskiego JABLONKA Pinches 154. Kilinskiego JABLONKA Sura Laja 155. Kilinskiego JABLONKA Mojsze Lejb 156. Kilinskiego KIBEL Hana 157. Kilinskiego PODCHLEBNIK Nuchem 158. Kilinskiego PODCHLEBNIK Fajgele 159. Kilinskiego PODCHLEBNIK Haskiel 160. Kilinskiego PODCHLEBNIK Ruchla Chaja 161. Kilinskiego PODCHLEBNIK Tauba Necha 162. Kilinskiego PODCHLEBNIK Leib Fajbus 163. Kilinskiego PODCHLEBNIK Zyskind 164. Kilinskiego STEMPA Wolek 165. Kilinskiego KON Majer Berek 166. Kilinskiego KON Cypra 167. Kilinskiego KON Josek 168. Kilinskiego KON Nuchem 169. Kilinskiego SZLAMIAK Dawid Alje 170. Kilinskiego SZLAMIAK Ryka 171. Kilinskiego SZLAMIAK Jakob Icchak 172. Kilinskiego SZLAMIAK Dewora 173. Kilinskiego SZLAMIAK Rywka 174. Kilinskiego SZLAMIAK Gabriel 175. Kilinskiego SZLAMIAK Jona Ber 176. Kilinskiego SZLAMIAK Sura Mala 177. Kilinskiego SZLAMIAK Ryfka 178. Kilinskiego TRZASKALA Chaim 179. Kilinskiego TRZASKALA Ruchel 180. Kilinskiego PRAJS Mojsie Abram 181. Kilinskiego RUSSEK Chaja

11 Kilinskiego WOSOCKI Hersz Mosiek 183. Kilinskiego WYSOCKI Chana Sura 184. Kilinskiego WYSOCKI Dwojra 185. Kilinskiego WYSOCKI Perla 186. Kilinskiego WYSOCKI Ryfka 187. Kilinskiego WYSOCKI Lajbus 188. Kilinskiego WYSOCKI Gitla 189. Kilinskiego GOLDMAN Lajzer 190. Kilinskiego GOLDMAN Marjem Kajla 191. Kilinskiego GOLDMAN Echiel Fiszel 192. Kilinskiego GOLDMAN Frajda Mirel 193. Kilinskiego GOLDMAN Tobiasz Mordka 194. Kilinskiego GOLDMAN Dawid Majer 195. Kilinskiego LAJMER Raca Bajla 196. Kilinskiego RUSSEK Nusen 197. Kilinskiego RUSSEK Brandla 198. Kilinskiego RUSSEK Izrael Icek 199. Kilinskiego RUSSEK Jude 200. Kilinskiego RUSSEK Jakob 201. Kilinskiego WYSOCKI Mendel 202. Kilinskiego WYSOCKI Gella 203. Kilinskiego KALUSZYNER Ajdel 204. Kilinskiego WYSOCKI Majer 205. Kilinskiego WYSOCKI Juda 206. Kilinskiego KALUSZYNER Szyja 207. Kilinskiego BIERKA Josek 208. Kilinskiego BIERKA Malka 209. Kilinskiego BIERKA Szlama 210. Kilinskiego BIERKA Haja Golda 211. Kilinskiego BIERKA Fajwel Dawid 212. Kilinskiego BIERKA Chaim Hersz

12 Kilinskiego BIERKA Ita Elka 214. Kilinskiego TRZASKALA Abram 215. Kilinskiego TRZASKALA Sura Rajzla 216. Kilinskiego TRZASKALA Szyme Alje 217. Kilinskiego TRZASKALA Mindla 218. Kilinskiego PODEMSKI Chaja Sura 219. Kilinskiego KIBEL Ajdel 220. Kilinskiego SZPOTNER Mindla Frajdla 221. Kilinskiego ZONTAK Aron Szyme 222. Kilinskiego ZONTAK Taube 223. Kilinskiego ZONTAK Mindel 224. Kilinskiego BAJROCH Szlama 225. Kilinskiego BAJROCH Estera 226. Kilinskiego BAJROCH Tauba Ruda 227. Kilinskiego BAJROCH Leib Fajbus 228. Kilinskiego BAJROCH Jakob Majer 229. Kilinskiego BAJROCH Laja Chaja 230. Kilinskiego BAJROCH Judel 231. Kilinskiego POTOCKI Josek 232. Kilinskiego POTOCKI Liba Nacha 233. Kilinskiego POTOCKI Estera Mirla 234. Kilinskiego POTOCKI Gitla 235. Kilinskiego SIERADZKI Rafal 236. Kilinskiego SIERADZKI Sura 237. Kilinskiego SIERADZKI Fajga Zlata 238. Kilinskiego SIERADZKI Josef 239. Kilinskiego SIERADZKI Abram Jakob 240. Kilinskiego SIERADZKI Mosiek 241. Kilinskiego SIERADZKI Machla 242. Kilinskiego PERLSZTEJN Szlama Fiszel 243. Kilinskiego KON Ryfka

13 Kilinskiego PERLSZTEJN Zysa 245. Kilinskiego PERLSZTEJN Porja Rachel 246. Kilinskiego PERLSZTEJN Masza 247. Kilinskiego ANSZLOWICZ Lejzer 248. Kilinskiego ANSZLOWICZ Szewa 249. Kilinskiego ANSZLOWICZ Pinkus 250. Kilinskiego ANSZLOWICZ Lajb 251. Kilinskiego ANSZLOWICZ Dawid 252. Kilinskiego ANSZLOWICZ Szejna 253. Kilinskiego ANSZLOWICZ Abraham 254. Kilinskiego ANSZLOWICZ Myta 255. Kilinskiego ANSZLOWICZ Hirsz 256. Kilinskiego ANSZLOWICZ Icchok 257. Kilinskiego ANSZLOWICZ Josef 258. Kilinskiego BYCZEK Ajzyk 259. Kilinskiego MICHLAK Tauba 260. Kilinskiego MARCZAK Hinda 261. Kilinskiego GUTFRAJND Majer 262. Kilinskiego GUTFRAJND Marjem Kajla 263. Kilinskiego GUTFRAJND Chaim Pinchas 264. Kilinskiego KORZEC Anszel 265. Kilinskiego KORZEC Bine 266. Kilinskiego KORZEC Haim Mojsie 267. Kilinskiego KOTT Cirel Frajde 268. Kilinskiego KORZEC Chawa Bajla 269. Kilinskiego KORZEC Golda 270. Kilinskiego KORZEC Szymon Lajzer 271. Kilinskiego KOTT Bina Nicha 272. Kilinskiego MOSKOWICZ Chiel 273. Kilinskiego MOSZKIEWICZ Josek 274. Kilinskiego MOSZKIEWICZ Alje

14 Kilinskiego MOSZKIEWICZ Estera Pessa 276. Kilinskiego MOSZKIEWICZ Dawid 277. Kilinskiego MOSZKIEWICZ Ryfka 278. Kilinskiego PODCHLEBNIK Mendel 279. Kilinskiego PODCHLEBNIK Frajndla Rachela 280. Kilinskiego PODCHLEBNIK Laja 281. Kilinskiego PODCHLEBNIK Chendel 282. Kilinskiego SENDOWSKI Marjem Estera 283. Kilinskiego SENDOWSKI Hendla 284. Kilinskiego SENDOWSKI Hejnoch 285. Kilinskiego SENDOWSKI Pinches 286. Kilinskiego SENDOWSKI Rachela 287. Kilinskiego FULKOWSKI Wolf 288. Kilinskiego FULKOWSKI Perla 289. Kilinskiego FULKOWSKI Rykla 290. Kilinskiego ZOMMER Raca 291. Kilinskiego ZOMMER Lajb 292. Kilinskiego ZOMMER Cyrla 293. Kilinskiego ZOMMER Mojsie 294. Kilinskiego SZAJNIAK Icek Lajb 295. Kilinskiego SZAJNIAK Hinda 296. Kilinskiego SZAJNIAK Abram Jakob 297. Kilinskiego SZAJNIAK Haja Bajla 298. Kilinskiego RSZEWSKI Frajda 299. Kilinskiego RSZEWSKI Dawid-Lajb / Hersz 300. Kilinskiego SZAJNIAK Kajla 301. Kilinskiego SZAJNIAK Medesza 302. Kilinskiego MOSKOWICZ Hersz 303. Kilinskiego MOSKOWICZ Ruchla 304. Kilinskiego MOSKOWICZ Perel 305. Kilinskiego BIERKA Uryn

15 Kilinskiego BIERKA Szewa 307. Kilinskiego PODCHLEBNIK Gedalie 308. Kilinskiego TAUBE Abram 309. Kilinskiego TAUBE Ruchel 310. Kilinskiego LECZYCKI Daniel 311. Kilinskiego LECZYCKI Chaja Ajdel 312. Kilinskiego LECZYCKI Abram Nusen 313. Kilinskiego LECZYCKI Mojsie 314. Kilinskiego GRINBERG Jozef Aron 315. Kilinskiego GRINBERG Ita 316. Kilinskiego GRINBERG Cyrla 317. Kilinskiego GRINBERG Chaja Sura 318. Kilinskiego GRINBERG Izrael Lajb 319. Kilinskiego GRINBERG Jakob Arje 320. Kilinskiego GRINBERG Dwojra 321. Kilinskiego GRINBERG Roza 322. Kilinskiego GRINBERG Abram Icchak 323. Kilinskiego JAKUBOWICZ Perla Szyfra 324. Kilinskiego JAKUBOWICZ Abram 325. Kilinskiego JAKUBOWICZ Ita 326. Kilinskiego HERMAN Salomon 327. Kilinskiego HERMAN Ruchla 328. Kilinskiego HERMAN Abram 329. Kilinskiego HERMAN Hajm Dawid 330. Kilinskiego HERMAN Szmul 331. Kilinskiego HERMAN Ezer 332. Kilinskiego HERMAN Ruchla 333. Kilinskiego ROZENWALD Wolf 334. Kilinskiego ROZENWALD Chawa 335. Kilinskiego ROZENWALD Mindla 336. Kilinskiego ROZENWALD Zyskind

16 Kilinskiego ROZENWALD Jakob 338. Kilinskiego ROZENWALD Rywka Frymeta 339. Kilinskiego ROZENWALD Kajla Chana 340. Kilinskiego ROZENWALD Mojsze 341. Kilinskiego EKMAN Szlama 342. Kilinskiego EKMAN Szajndla 343. Kilinskiego EKMAN Bluma Itta 344. Kilinskiego JALAS Eljasz 345. Kilinskiego LECZYCKI Machla 346. Kilinskiego LECZYCKI Sura 347. Kilinskiego WINER / WINTER Ajdela Malka 348. Kilinskiego TRZASKALA Szyme Alje 349. Kilinskiego TRZASKALA Hersz Lajb 350. Kilinskiego TRZASKALA Malka 351. Kilinskiego FRIDMAN Hersz 352. Kilinskiego FRIDMAN Bajla Rywka 353. Kilinskiego FRIDMAN Cypra 354. Kilinskiego FRIDMAN Itta 355. Kilinskiego FRIDMAN Chaja 356. Kilinskiego FRIDMAN Dwojra 357. Kilinskiego FRIDMAN Brana 358. Kilinskiego FRIDMAN Szejwa 359. Kilinskiego FRIDMAN Sura 360. Kilinskiego TRZASKALA Jakob 361. Kilinskiego TRZASKALA Sura 362. Kilinskiego TRZASKALA Salomon 363. Kilinskiego TRZASKALA Szajna Rojza 364. Kilinskiego TRZASKALA Ruwin 365. Kilinskiego ZOMMER Icek 366. Kilinskiego ZOMMER Zyse 367. Kilinskiego ZOMMER Estera Hana

17 Kilinskiego ZOMMER Chaja 369. Kilinskiego ZOMMER Rachela Lea 370. Kilinskiego ZOMMER Szoel 371. Kilinskiego ZOMMER Bajla Golda 372. Kilinskiego ZOMMER Pessa 373. Kilinskiego CHILDESCHAIM Brana 374. Kilinskiego CHILDESCHAIM Chaim Szymon 375. Kilinskiego CHILDESCHAIM Hersz 376. Kilinskiego GRAUDENS Josek 377. Kilinskiego GRAUDENS Rachel 378. Kilinskiego GRAUDENS Aron Szlama 379. Kilinskiego GRAUDENS Naftali 380. Kilinskiego KLAJN Rojze 381. Kilinskiego FAST Szyja 382. Kilinskiego FAST Chaja Sura 383. Kilinskiego FAST Jakob Josef 384. Kilinskiego FAST Ruchla 385. Kilinskiego SOMMER Chajm Szyme 386. Kilinskiego SOMMER Mirel 387. Kilinskiego ROZENTAL Chaja Ryfka 388. Kilinskiego ROZENTAL Icek 389. Kilinskiego GRAUDENS Ruchla 390. Kilinskiego GRAUDENS Michal Dawid 391. Kilinskiego GRAUDENS Sura Laja 392. Kilinskiego GRAUDENS Izrael 393. Kilinskiego GRAUDENS Mordka 394. Kilinskiego GRAUDENS Marjem 395. Kilinskiego GRAUDENS Eleazer 396. Kilinskiego GLICENSZTEJN Mordka Majer 397. Kilinskiego GLICENSZTEJN Marjem 398. Kilinskiego GLICENSZTEJN Estera

18 Kilinskiego PITAJEWSKI Ajzyk 400. Kilinskiego PITAJEWSKI Szejwa 401. Kilinskiego PITAJEWSKI Mojsza Nachman 402. Kilinskiego PITAJEWSKI Ruchla 403. Kilinskiego GLICENSZTEJN Rojza 404. Kilinskiego BENEDYKT Dawid Hersz 405. Kilinskiego KAPLAN Machla /Masza 406. Kilinskiego BENEDYKT Szejna Bina 407. Kilinskiego BENEDYKT Chaja 408. Kilinskiego BENEDYKT Chaim Icek 409. Kilinskiego PITAJEWSKI Hersz 410. Kilinskiego PITAJEWSKI Liba 411. Kilinskiego PITAJEWSKI Fajga 412. Kilinskiego PITAJEWSKI Toba 413. Kilinskiego PITAJEWSKI Tobiasz Uszer 414. Kilinskiego GERSZON Bajle 415. Kilinskiego GERSZON Marjem 416. Kilinskiego GERSZON Idel Wolf 417. Kilinskiego TRZON Jakob 418. Kilinskiego TRZON Ruchel Laja 419. Kilinskiego TRZON Pessa Haja 420. Kilinskiego TRZON Szoel 421. Kilinskiego TRZON Sura Rajzla 422. Kilinskiego KOTT Aron Szlama 423. Kilinskiego KOTT Nicha 424. Kilinskiego KOTT Mordka 425. Kilinskiego KOTT Dawid 426. Kilinskiego KOTT Sura 427. Kilinskiego HENOCHOWICZ Majer 428. Kilinskiego HENOCHOWICZ Taube 429. Kilinskiego HENOCHOWICZ Mojsie

19 Kilinskiego HENOCHOWICZ Pinkus 431. Kilinskiego HENOCHOWICZ Liba 432. Kilinskiego HENOCHOWICZ Sura 433. Kilinskiego HENOCHOWICZ Chaja 434. Kilinskiego HENOCHOWICZ Beer 435. Kilinskiego HENOCHOWICZ Lipman 436. Kilinskiego FUJARA Aron 437. Kilinskiego FUJARA Ryfka 438. Kilinskiego FUJARA Izrael 439. Kilinskiego FUJARA Alter 440. Kilinskiego FUJARA Chana 441. Kilinskiego FUJARA Abram 442. Kilinskiego SYTNER Izrael 443. Kilinskiego SYTNER Laja 444. Kilinskiego SYTNER Rykla 445. Kilinskiego SYTNER Dawid 446. Kilinskiego BENKIEL Josef 447. Kilinskiego MORTKOWICZ Ruchla Laja 448. Kilinskiego BENKIEL Malka Chawa 449. Kilinskiego BENKIEL Szymon Laib 450. Kilinskiego BENKIEL Gite Cyrel 451. Kilinskiego BENKIEL Josek 452. Kilinskiego BENKIEL Chana 453. Kilinskiego POLACZ Josef 454. Kilinskiego POLACZ Pessa Dobrusza 455. Kilinskiego POLACZ Sura 456. Kilinskiego POLACZ Lajb 457. Kilinskiego BENEDYKT Frajda Liba 458. Kilinskiego BENEDYKT Mojsze 459. Kilinskiego BENEDYKT Emaniel Majer 460. Kilinskiego BENEDYKT Perla

20 Kilinskiego BENEDYKT Malka 462. Kilinskiego ICEK Hersz Moszek 463. Kilinskiego ICEK Laja 464. Kilinskiego ICEK Mendel 465. Kilinskiego KOLATNIK Marjem 466. Kilinskiego KIBEL Ruchel 467. Kilinskiego KIBEL Jakub 468. Kilinskiego TRZASKALA Chana 469. Kilinskiego TRZASKALA Gitla 470. Kilinskiego SZPAJER Moszek Hejnoch 471. Kilinskiego JAKUBOWICZ Szmul Lajb 472. Kilinskiego TRZASKALA Beer 473. Kilinskiego SENDOWSKI Szoel 474. Kilinskiego SENDOWSKI Sura Fajga 475. Kilinskiego RUSSEK Salomon 476. Kilinskiego RUSSEK Itta 477. Kilinskieg 87 JAKUBOWICZ Josef 478. Kilinskiego 87 JAKUBOWICZ Perel 479. Kilinskiego 87 JAKUBOWICZ Josef 480. Kilinskiego 9 BENKIEL Mordka 481. Kilinskiego 9 BENKIEL Dwojra 482. Kilinskiego 92 KEMPINSKI Pinkus Lajb 483. Kilinskiego 87 JAKUBOWICZ Estera 484. Kilinskiego 87 JAKUBOWICZ Wigdor Lajbus 485. Kilinskiego 87 JAKUBOWICZ Hersz Jankiew 486. Kosciuszki GLICENSZTAJN Szmul-Icek 487. Kosciuszki HOLCMAN Zelda 488. Kosciuszki HOLCMAN Bencjon 489. Kosciuszki 2 HONIG Marja 490. Kosciuszki 2 HONIG Josek 491. Kosciuszki 2 HONIG Mojsze-Icek

21 Kosciuszki 493. Kosciuszki 494. Kosciuszki 495. Kosciuszki 496. Kosciuszki 497. Kosciuszki 498. Kosciuszki 499. Kosciuszki 500. Kosciuszki 501. Kosciuszki 502. Kosciuszki 503. Kosciuszki 504. Kosciuszki 505. Kosciuszki 506. Kosciuszki 507. Kosciuszki 508. Kosciuszki 509. Kosciuszki 510. Kosciuszki 511. Kosciuszki 512. Kosciuszki 513. Kosciuszki 514. Kosciuszki 515. Kosciuszki 516. Kosciuszki 517. Kosciuszki 518. Kosciuszki 519. Kosciuszki 520. Kosciuszki 521. Kosciuszki 522. Kosciuszki 1 JAKUBOWICZ Sure-Rajze 1 JAKUBOWICZ Bajla 1 JAKUBOWICZ Szajdel 1 JAKUBOWICZ Hudes 2 NAJMAN Jankiel 2 CERATA Marjem 2 FULKOWSKI Mojsze 2 FULKOWSKI Sure-Rajze 3 SZPEREK Alje 3 BRUKS Perla 3 SZPEREK Ryfka 2 POZNANSKI Mariem 3 KON Moszek 3 KON Blima 3 KON Rajzel 3 KON Hersz Josef 4 ROZENBLIT Szmul 4 ROZENBLIT Sosza 4 ROZENBLIT Estera Chana 4 ROZENBLIT Nechuma Gitel 4 ROZENBLIT Abram 4 ROZENBLIT Frajda Sura 4 ROZENBLIT Rywka Rachela 1 TOBIAK Abe 1 TOBIAK Dawid 1 TOBIAK Chana Golda 2 TOBIAK Abram Jakob 2 TOBIAK Szejwa 2 TOBIAK Bajla 2 TOBIAK Frajda Sura 2 TOBIAK Sura Laja

22 Kosciuszki 524. Kosciuszki 525. Kosciuszki 526. Kosciuszki 527. Kosciuszki 528. Kosciuszki 529. Kosciuszki 530. Kosciuszki 531. Kosciuszki 532. Kosciuszki 533. Kosciuszki 534. Kosciuszki 535. Kosciuszki 536. Kosciuszki 537. Kosciuszki 2 TOBIAK Fraim Zelig 2 TOBIAK Chana Golda 2 TOBIAK Pessa 2 TOBIAK Ita 2 TOBIAK Josef 3 MORGENSZTERN Symcha 3 MORGENSZTERN Lea 3 MORGENSZTERN Chaja Ajdela 4 PODEMSKI Michule 4 SZMIDT Frajde Liba 4 PODEMSKI Dewora Lea 4 PODEMSKI Josek 4 SOMMER Szlama Hersz 4 SOMMER Majer 1 JAKUBOWICZ Naftali 538. Kosciuszki 1 JAKUBOWICZ Majer-Hejnoch 539. Kosciuszki 4 SOMMER Lajb 540. Kosciuszki 4 SOMMER Kajla 541. Kosciuszki 1 JAKUBOWICZ Dwojra 542. Kosciuszki 1 JAKUBOWICZ Sura Chana 543. Kosciuszki 1 JAKUBOWICZ Ryfka Laja 544. Narutowicza 1 TRZON Abram Hersz 545. Narutowicza 1 TRZON Rywka 546. Narutowicza 1 TRZON Jozef 547. Narutowicza 1 HERMAN Itta 548. Narutowicza 1 TRZON Mojsie Lajb 549. Narutowicza 1 TRZON Hinka 550. Narutowicza 1 FULKOWSKI Rykla 551. Narutowicza 1 FULKOWSKI Liba 552. Narutowicza 1 FULKOWSKI Wolf 553. Narutowicza 1 FULKOWSKI Leib

23 Narutowicza 1 FULKOWSKI Elka 555. Narutowicza 1 PIK Chana 556. Narutowicza 1 SZPAJER Mortka 557. Narutowicza 1 SZPAJER Udel 558. Narutowicza 1 SZPAJER Cyrla 559. Narutowicza 1 SZPAJER Hinda 560. Narutowicza 1 WYSOCKI Sura 561. Narutowicza 1 WYSOCKI Machla 562. Narutowicza 1 WYSOCKI Chaja 563. Narutowicza 1 WYSOCKI Lajbus 564. Narutowicza 1 WYSOCKI Hersz 565. Narutowicza 1 PARENCZEW Pinkus Aron 566. Narutowicza 1 HALON / GALUN Rojza 567. Narutowicza 1 HALON / GALUN Estera Frajda 568. Narutowicza 1 HALON / GALUN Golda 569. Narutowicza 1 HALON / GALUN Malka 570. Narutowicza 2 KAPLAN Michal 571. Narutowicza 2 KAPLAN Chana Mirla 572. Narutowicza 2 KAPLAN Frajda Cyrla 573. Narutowicza 2 KAPLAN Baruch 574. Narutowicza 2 KAPLAN Sura 575. Narutowicza 2 KEMPNER Frajdla 576. Narutowicza 2 KEMPNER Ryfka 577. Narutowicza 2 KEMPNER Chaja 578. Narutowicza 3 OKNO Mosiek 579. Narutowicza 3 LEMBERGIER Mirla 580. Narutowicza 3 OKNO Chana Laja 581. Narutowicza 3 TRZASKALA Henoch 582. Narutowicza 3 TRZASKALA Dwojra Laja 583. Narutowicza 3 TRZASKALA Zyskind 584. Narutowicza 3 TRZASKALA Mojsza Aron

24 Narutowicza 3 TRZASKALA Chaja 586. Narutowicza 3 GRAUDENS Ruchel Laja 587. Narutowicza 3 WIDAWSKI Nusen 588. Narutowicza 3 WIDAWSKI Bajla Race 589. Narutowicza 3 WIDAWSKI Hersz Idel 590. Narutowicza 5b FRANCUZ Mortka 591. Narutowicza 5b FRANCUZ Ruchla 592. Narutowicza 9 FRANCUZ Abram Hersz 593. Narutowicza 9 BULKA Estera 594. Narutowicza 11 KRZYWANOWSKI Abram 595. Narutowicza 11 KRZYWANOWSKI Laja 596. Narutowicza 11 KRZYWANOWSKI Chaja Perel 597. Narutowicza 11 KRZYWANOWSKI Bajla 598. Narutowicza 11 KRZYWANOWSKI Szlama Majer 599. Narutowicza 11 KRZYWANOWSKI Rana 600. Narutowicza 11 KRZYWANOWSKI Izrael Mojsze 601. Narutowicza 11 KRZYWANOWSKI Dawid Icek 602. Narutowicza 11 KRZYWANOWSKI Hersz 603. Narutowicza 11 KRZYWANOWSKI 604. Narutowicza 13 BLAU Cyrla 605. Narutowicza 13 BLAU Kajla 606. Narutowicza 13 BLAU Josek Alie 607. Narutowicza 13 BLAU Fradela Idesa 608. Narutowicza 13 BLAU Genczla 609. Narutowicza 13 BLAU Chana 610. Narutowicza 15 NEJCHAUZ Chaja 611. Narutowicza 15 NEJCHAUZ Chaim 612. Narutowicza 15 NEJCHAUZ Gitla 613. Narutowicza 15 NEJCHAUZ Icek 614. Narutowicza 15 NEJCHAUZ Josek 615. Narutowicza 19 KUFERT Szlama

25 Narutowicza 19 KUFERT Masze 617. Narutowicza 19 KUFERT Sura 618. Narutowicza 1 FULKOWSKI Machel 619. Narutowicza 1 SZPAJER Icek Salomon 620. Narutowicza 1 SZPAJER Itta 621. Pilsudskiego 1a KUFERT Chaim Dawid 622. Pilsudskiego 1a KUFERT Szejwa 623. Pilsudskiego 1a KUFERT Josef Gerszon 624. Pilsudskiego 1a KUFERT Elja 625. Pilsudskiego 1a KUFERT Trana Mejdysz 626. Pilsudskiego 1a KUFERT Adela 627. Pilsudskiego 1a KUFERT Arje 628. Pilsudskiego 1a KUFERT Itta 629. Pilsudskiego 1a GERSZON Majer Kopel 630. Pilsudskiego 1a GERSZON Chana 631. Pilsudskiego 1a GERSZON Boruch Lajwe 632. Pilsudskiego 1a GERSZON Josek Lajzer 633. Pilsudskiego 1a GERSZON Aron Lajzer 634. Pilsudskiego 1a GERSZON Brajna 635. Pilsudskiego 3a KUFERT Fajbus 636. Pilsudskiego 3a KUFERT Jachet 637. Pilsudskiego 3a KUFERT Blima 638. Pilsudskiego 3a KUFERT Josef Gerszon 639. Pilsudskiego 3a TRZASKALA Jechewet 640. Pilsudskiego 3a TRZASKALA Mariem 641. Pilsudskiego 3a TRZASKALA Abram Lajzer 642. Pilsudskiego 3a TRZASKALA Nusen 643. Pilsudskiego 3b SKROBEK Abram Mendel 644. Pilsudskiego 3b SKROBEK Liba Ryfka 645. Pilsudskiego 4 WROCLAWSKI Tauba 646. Pilsudskiego 4 WROCLAWSKI Hawa

26 Pilsudskiego 4 WROCLAWSKI Bejrys Mojsie 648. Pilsudskiego 4 WROCLAWSKI Szymsik 649. Pilsudskiego 4 WROCLAWSKI Hersz 650. Pilsudskiego 4 WROCLAWSKI Urysz Leib 651. Pilsudskiego 5 SENDOWSKI Kajla 652. Pilsudskiego 5 SENDOWSKI Malka 653. Pilsudskiego 5 SENDOWSKI Abram Hersz 654. Pilsudskiego 5 SENDOWSKI Haja 655. Pilsudskiego 5 BLUM Nacha 656. Pilsudskiego 3 TRZASKALA Jakub 657. Pilsudskiego 8 SZNURMAN Gitla 658. Pilsudskiego 8 KOPYTO Dwojra 659. Pilsudskiego 8 KOPYTO Juda Lajb 660. Pilsudskiego 8 SZATAN Eljahu 661. Pilsudskiego 8 SZATAN Josef 662. Pilsudskiego 8 SZATAN Basja 663. Pilsudskiego 8 SZATAN Laja 664. Pilsudskiego 8 SIERADZKI Sucher 665. Pilsudskiego 8 SIERADZKI Frajdel 666. Pilsudskiego 8 SIERADZKI Lipman 667. Pilsudskiego 8 SIERADZKI Izaak Chaim 668. Pilsudskiego 8 SIERADZKI Hersz Leib 669. Pilsudskiego 8 SIERADZKI Mojsza 670. Pilsudskiego 8 OBRECZ / OBRENCZ Wolek 671. Pilsudskiego 8 OBRECZ / OBRENCZ Laje 672. Pilsudskiego 8 FUKS Michal 673. Pilsudskiego 8 SZNURMAN Chaim Lajb 674. Pilsudskiego 8 SZNURMAN Malka 675. Pilsudskiego 8 SZNURMAN Idesa 676. Pilsudskiego 8 SZNURMAN Sura 677. Pilsudskiego 8 SZNURMAN Roza

27 Pilsudskiego 8 SZNURMAN Estera 679. Pilsudskiego 8 SZNURMAN Sulamita 680. Pilsudskiego 8 FRIMER Lajbus Petoch 681. Pilsudskiego 8 POZNANSKI Szlama 682. Pilsudskiego 8 HEJNECHOWICZ Fejwel 683. Pilsudskiego 8 HEJNECHOWICZ Rojze 684. Pilsudskiego 8 HEJNECHOWICZ Josef 685. Pilsudskiego 8 HEJNECHOWICZ Chana 686. Pilsudskiego 8 HEJNECHOWICZ Beer 687. Pilsudskiego 8 RUSSEK Golda Perla 688. Pilsudskiego 8 RUSSEK Nusen Godel 689. Pilsudskiego 8 RUSSEK Jenta 690. Pilsudskiego 8 RUSSEK Laja 691. Pilsudskiego 9 KOTT Abram Hersz 692. Pilsudskiego 10 HARCZYK Lejzer 693. Pilsudskiego 10 HARCZYK Liba 694. Pilsudskiego 10 HUBERMAN Necha 695. Pilsudskiego 10 NAPARSTEK Ide Majer 696. Pilsudskiego 10 NAPARSTEK Mindel Lajzer 697. Pilsudskiego 10 NAPARSTEK Marjem 698. Pilsudskiego 10 NAPARSTEK Bajla 699. Pilsudskiego 10 NAPARSTEK Hejnoch Laib 700. Pilsudskiego 10 SZATAN Gitla 701. Pilsudskiego 10 SZATAN Dwojra 702. Pilsudskiego 10 SZATAN Estera 703. Pilsudskiego 11 TRZASKALA Szmul 704. Pilsudskiego 11 CHRUSTOWSKI Rachel 705. Pilsudskiego 11 TRZASKALA Symcha 706. Pilsudskiego 11 CHRUSTOWSKI Marie 707. Pilsudskiego 11 KAUFMAN Ester Malka 708. Pilsudskiego 11 ROZENCWAJG Dawid

28 Pilsudskiego 11 ROZENCWAJG Hasa Rojza 710. Pilsudskiego 12 MUCHNICKI Jacheta 711. Pilsudskiego 12 MUCHNICKI Udel 712. Pilsudskiego 12 MUCHNICKI Rywka 713. Pilsudskiego 12 MUCHNICKI Mordka Bois 714. Pilsudskiego 12 MUCHNICKI Hinda 715. Pilsudskiego 12 BEER Isachar 716. Pilsudskiego 12 BEER Basza Laja 717. Pilsudskiego 12 BEER Haim Bejrysz 718. Pilsudskiego 12 BEER Szyfra Marjem 719. Pilsudskiego 12 BARON Naftali 720. Pilsudskiego 12 BARON Arje Lajb 721. Pilsudskiego 12 GOLDBERG Laja 722. Pilsudskiego 13 WIDAWSKI Abraham 723. Pilsudskiego 13 WIDAWSKI Haja Golda 724. Pilsudskiego 13 WIDAWSKI Hersz Lajb 725. Pilsudskiego 13 GOLDSZTAJN Szlama Izrael 726. Pilsudskiego 13 KNOP Laja 727. Pilsudskiego 13 KNOP Pessa 728. Pilsudskiego 14 BERKOWICZ Sura 729. Pilsudskiego 14 GRAUDENS Cyrel 730. Pilsudskiego 15 GOLDBERG Hill 731. Pilsudskiego 15 GOLDBERG Marja 732. Pilsudskiego 15 GOLDBERG Liba Rywka 733. Pilsudskiego 15 GOLDBERG Ita 734. Pilsudskiego 15 GOLDBERG Fiszel Kalme 735. Pilsudskiego 15 GOLDBERG Estera Laja 736. Pilsudskiego 15 GOLDBERG Fajwusz 737. Pilsudskiego 15 GOLDBERG Laja 738. Pilsudskiego 15 GOLDBERG Mindla 739. Pilsudskiego 16 OSTROWSKI Fiszel

29 Pilsudskiego 16 OSTROWSKI Chaja 741. Pilsudskiego 16 OSTROWSKI Itta Elka 742. Pilsudskiego 16 OSTROWSKI Szmul Fajwel 743. Pilsudskiego 16 OSTROWSKI Chaim 744. Pilsudskiego 16 OSTROWSKI Ryfka 745. Pilsudskiego 16 SZTERNBERG Szajna Sara 746. Pilsudskiego 17 RUSS Janas 747. Pilsudskiego 17 RUSS Liba 748. Pilsudskiego 17 RUSS Chaim Lajzer 749. Pilsudskiego 17 RUSS Sura Marja 750. Pilsudskiego 17 GOLDBERG Rachel 751. Pilsudskiego 17 KROTOWSKI Szyje 752. Pilsudskiego 17 KROTOWSKI Brajna 753. Pilsudskiego 17 KROTOWSKI Szyfra 754. Pilsudskiego 17 KROTOWSKI Hendla Rywka 755. Pilsudskiego 17 KROTOWSKI Mirla 756. Pilsudskiego 17 KROTOWSKI Hersz 757. Pilsudskiego 17 HEJNECHOWICZ Ide Perec 758. Pilsudskiego 17 HEJNECHOWICZ Mirla 759. Pilsudskiego 17 HEJNECHOWICZ Perec 760. Pilsudskiego 17 HEJNECHOWICZ Sura Mala 761. Pilsudskiego 17 HEJNECHOWICZ Frajdla 762. Pilsudskiego 17 HEJNECHOWICZ Pessa 763. Pilsudskiego 17 SZMIDT Chaim Wolek 764. Pilsudskiego 17 SZMIDT Chaja Rachel 765. Pilsudskiego 17 SZMIDT Elle 766. Pilsudskiego 17 SZMIDT Gabryel 767. Pilsudskiego 17 SZMIDT Abela 768. Pilsudskiego 17 SZMIDT Itta 769. Pilsudskiego 17 KUCZYNSKI Jankiew 770. Pilsudskiego 17 KUCZYNSKI Brana

30 Pilsudskiego 17 KUCZYNSKI Ruchla Ruda 772. Pilsudskiego 17 KUCZYNSKI Mosze Szlomo 773. Pilsudskiego 17 KUCZYNSKI Ester 774. Pilsudskiego 17 ROZENCWAJG Dawid 775. Pilsudskiego 17 ROZENCWAJG Hasa Rojza 776. Pilsudskiego 17 ROZENCWAJG Cemech Elja 777. Pilsudskiego 17 ROZENCWAJG Icek Lajzer 778. Pilsudskiego 17 ROZENCWAJG Chana Sura 779. Pilsudskiego 17 ROZENCWAJG Frajdel 780. Pilsudskiego 17 ROZENCWAJG Laja 781. Pilsudskiego 17 ROZENCWAJG Jakob Mojsze 782. Pilsudskiego 17 ABELOW / ABELEW Mordka Rywan 783. Pilsudskiego 18 JEROZOLIMSKI Dwojra 784. Pilsudskiego 19 JUSTMAN Dawid 785. Pilsudskiego 19 JUSTMAN Ryfka 786. Pilsudskiego 19 JUSTMAN Icchok Majer Leib 787. Pilsudskiego 19 JUSTMAN Chana Witel 788. Pilsudskiego 19 GRAUDENS Abram 789. Pilsudskiego 19 GRAUDENS Rajzla 790. Pilsudskiego 19 GRAUDENS Cypra 791. Pilsudskiego 19 GRAUDENS Nuchem 792. Pilsudskiego 19 GRAUDENS Necha 793. Pilsudskiego 19 GRAUDENS Mindla 794. Pilsudskiego 19 GRAUDENS Rywka 795. Pilsudskiego 21 ZIEMNIAK Izrael 796. Pilsudskiego 21 CYMBERG Mindla 797. Pilsudskiego 21 ZIEMNIAK Chana 798. Pilsudskiego Pilsudskiego Pilsudskiego Pilsudskiego 21 MAROKO / MROKA MAROKO / MROKA MAROKO / MROKA MAROKO / MROKA Hill Zyse Rude Cyrla Rywe Abram Samuel

31 Pilsudskiego 21 MAROKO / MROKA Mirjam 803. Pilsudskiego 21 MAROKO / MROKA Izrael Elja 804. Pilsudskiego 21 MAROKO / MROKA Jerachmyel Hersz 805. Pilsudskiego 22 WAJNSZTEIN Drezla 806. Pilsudskiego 22 WAJNSZTEIN Jakob Gerszon 807. Pilsudskiego 22 WAJNSZTEIN Lajbus 808. Pilsudskiego 22 WAJNSZTEIN Mojsie Icek 809. Pilsudskiego 22 WAJNSZTEIN Bluma Masza 810. Pilsudskiego 22 GLIKSMAN Elle 811. Pilsudskiego 22 FRAJTAK Szaje 812. Pilsudskiego 22 FRAJTAK Hana Laja 813. Pilsudskiego 23a HENOCHOWICZ Szlama 814. Pilsudskiego 23a HENOCHOWICZ Cypra 815. Pilsudskiego 23a HENOCHOWICZ Pinkus 816. Pilsudskiego 23a HENOCHOWICZ Liba 817. Pilsudskiego 23a HENOCHOWICZ Mojsze 818. Pilsudskiego 23a HENOCHOWICZ Naftali 819. Pilsudskiego 23a HENOCHOWICZ Tauba 820. Pilsudskiego 23b FULKOWSKI Machel 821. Pilsudskiego 23b FULKOWSKI Golda 822. Pilsudskiego 23b FULKOWSKI Haja Golda 823. Pilsudskiego 23b FULKOWSKI Mojsze 824. Pilsudskiego 23b GNYP Benjamin 825. Pilsudskiego 23b GNYP Szmul 826. Pilsudskiego 23b GNYP Zolda 827. Pilsudskiego 23b GNYP Majer Icek 828. Pilsudskiego 23b OFENBACH Rojzel 829. Pilsudskiego 23b OFENBACH Wolf 830. Pilsudskiego 23b OFENBACH Calel 831. Pilsudskiego 23b OFENBACH Bina 832. Pilsudskiego 25b TRZASKALA Beer

32 Pilsudskiego 25b TRZASKALA Hana Gitla 834. Pilsudskiego 25b TRZASKALA Zelda 835. Pilsudskiego 25b TRZASKALA Masza 836. Pilsudskiego 25b TRZASKALA Szyja Abram 837. Pilsudskiego 25b TRZASKALA Jakiw 838. Pilsudskiego 25b TRZASKALA Rafael 839. Pilsudskiego 26 HEJNECHOWICZ Szmul Pinchas 840. Pilsudskiego 26 HEJNECHOWICZ Brana 841. Pilsudskiego 26 HEJNECHOWICZ Szulem 842. Pilsudskiego 26 HEJNECHOWICZ Tauba Lea 843. Pilsudskiego 26 HEJNECHOWICZ Icchok 844. Pilsudskiego 26 HEJNECHOWICZ Berek 845. Pilsudskiego 26 KON Moszek 846. Pilsudskiego 26 KON Majer Berek 847. Pilsudskiego 26 KUC Chaim Pinchas 848. Pilsudskiego 26 KUC Estera 849. Pilsudskiego 26 KUC Ryfka 850. Pilsudskiego 26 KUC Isser-Leib 851. Pilsudskiego 27 LIPSMAN Moszek Lejb 852. Pilsudskiego 27 PRAJS Estera 853. Pilsudskiego 27 LIPSMAN Priwa 854. Pilsudskiego 27 LIPSMAN Chaja 855. Pilsudskiego 27 LIPSMAN Fajga Chudes 856. Pilsudskiego 27 LIPSMAN Chawa 857. Pilsudskiego 27 TRZASKALA Sender Wolf 858. Pilsudskiego 27 HOLCMAN Marjem 859. Pilsudskiego 27 TRZASKALA Masie Haje 860. Pilsudskiego 27 TRZASKALA Szymon Zelig 861. Pilsudskiego 12 SZKOP Mojsie 862. Pilsudskiego 12 SZKOP Rana 863. Pilsudskiego 12 SZKOP Johoszna

33 Pilsudskiego 12 SZKOP Ajdel 865. Pilsudskiego 4 HAFTKA Szulim Dawid 866. Pilsudskiego 4 HAFTKA Tauba 867. Pilsudskiego 4 HAFTKA Icek Mendel 868. Pilsudskiego 23b FULKOWSKI Machel 869. Pilsudskiego 23b FULKOWSKI Mariem 870. Pilsudskiego 23b FULKOWSKI Szmul 871. Pilsudskiego 23b FULKOWSKI Naftali 872. Pilsudskiego 23b FULKOWSKI Alte Perel 873. Pilsudskiego 27 HERMAN Perec 874. Pilsudskiego 27 HERMAN Chaja Rojza 875. Pilsudskiego 11 WOLKOWICZ Abram Hersz 876. Pilsudskiego 11 WOLKOWICZ Pinches Zelig 877. Pilsudskiego 3 IZBICKI Abram Josef 878. Pilsudskiego 4 WROCLAWSKI Abram Dawid 879. Pilsudskiego 4 WROCLAWSKI Golda 880. Pilsudskiego 8 SZNURMAN Abram Szlama 881. Pilsudskiego 12 MUCHNICKI Henoch 882. Pilsudskiego 12 MUCHNICKI Laja 883. Pilsudskiego 12 BARON Estera 884. Pilsudskiego 13 WIDAWSKI Kajla 885. Pilsudskiego 13 WIDAWSKI Abram Ajzyk 886. Pilsudskiego 15 GOLDBERG Szlama Alje 887. Pilsudskiego 18 SREBRNIK Szmul Abel 888. Pilsudskiego 18 SREBRNIK Chawa 889. Pilsudskiego 25b TRZASKALA Samuel Zymel 890. Pilsudskiego 3a TRZASKALA Szymon 891. Pilsudskiego 3a TRZASKALA Szmul Zajnwel 892. Pilsudskiego 5 SENDOWSKI Majer 893. Pilsudskiego 5 SENDOWSKI Hinda 894. Pilsudskiego 12 BARON Kalma Mosiek

34 Pilsudskiego 13 WIDAWSKI Mirla 896. Pilsudskiego 8 SZATAN Lajb 897. Pilsudskiego 8 SZATAN Chana 898. Pilsudskiego 8 SZATAN Hananel 899. Pilsudskiego 13 WIDAWSKI Mendel Skladkowskieg o Skladkowskieg o Skladkowskieg o Skladkowskieg o 904. Skladkowskiego 905. Skladkowskiego 906. Skladkowskiego 907. Skladkowskiego 908. Skladkowskiego 909. Skladkowskiego 910. Skladkowskiego 911. Skladkowskiego 912. Skladkowskiego 913. Skladkowskiego 914. Skladkowskiego 915. Skladkowskiego 916. Skladkowskiego 917. Skladkowskiego 918. Skladkowskiego 919. Skladkowskiego 920. Skladkowskiego 921. Skladkowskiego 922. Skladkowskiego 923. Skladkowskiego 924. Skladkowskiego 1 JALAS Mordka Mendel 1 JALAS Chaja Frajda 1 JALAS Rochme 1 JALAS Szmul Mordka 1 JALAS Malka 1 LEWIN Nicha 1 LEWIN Szajndel 1 LEWIN Ester Frajda 2 SIERADZKI Hudes 2 CYTNER Hersz 2 CYTNER Bajla Fajga 2 CYTNER Rojza 2 CYTNER Lajbus 3 HALON / GALUN Mojsza 3 SENDOWSKI Haskiel 3 TRZON Pessa Chaja 3 SENDOWSKI Szajna 3 SENDOWSKI Abram 3 SENDOWSKI Szymon 6a OBRECZ / OBRENCZ Juda 6a OBRECZ / OBRENCZ Henka 6a OBRECZ / OBRENCZ Estera Chana 6a OBRECZ / OBRENCZ Alter 6a OBRECZ / OBRENCZ Gitla 6a OBRECZ / OBRENCZ Chaim Szymon

35 Skladkowskiego 7 KORZEC Lajbus 926. Skladkowskiego 7 KORZEC Marjem Laja 927. Skladkowskiego 7 KORZEC Izrael Hersz 928. Skladkowskiego 7 KORZEC Mordka 929. Skladkowskiego 7 KORZEC Anszel 930. Skladkowskiego 7 KORZEC Dobrysz Ella 931. Skladkowskiego 7 KORZEC Chinda Bajla 932. Skladkowskiego 7 KORZEC Mojsie 933. Skladkowskiego 13b GNYP Moszek 934. Skladkowskiego 13b GNYP Laja 935. Skladkowskiego 13b GNYP Majer Icek 936. Skladkowskiego 13b GNYP Binjamin 937. Skladkowskiego 13b GNYP Szymon 938. Skladkowskiego 1 HONIG Josek 939. Skladkowskiego 1 HONIG Pessa Chaja 940. Skladkowskiego 1 HONIG Chaim Szymon 941. Skladkowskiego 1 HONIG Abram Icek 942. Skladkowskiego 1 JALAS Marjem Ester 943. Skladkowskiego 1 LEWIN Berek 944. Tyly 1a FULKOWSKI Becalech 945. Tyly 1a FULKOWSKI Chaja Sura 946. Tyly 1a FULKOWSKI Bajla Rywka 947. Tyly 1a FULKOWSKI Szmul 948. Tyly 1a FULKOWSKI Abram Josek 949. Tyly 1a OPATOWSKI Laja 950. Tyly 1a OPATOWSKI Izrael Majer 951. Tyly 1a OPATOWSKI Mojsze Abram 952. Tyly 6 EKMAN Libe Kraindel 953. Tyly 6 EKMAN Moszek Simcha 954. Tyly 6 TOBJASZ Kajla 955. Tyly 6 TOBJASZ Szoel

36 Tyly 11 PASSEK Pesse 957. Tyly 11 ZAKS Hinde 958. Tyly 11 ZAKS Idel 959. Tyly 11 MOSZKOWICZ Szandel 960. Tyly 13 JOSKOWICZ Szlama 961. Tyly 13 EJZMAN Tobe 962. Tyly 13 FRID Chaim Majer 963. Tyly 13 MAJZNER Ryfka Ruchla 964. Tyly 13 FRID Malka Fajga 965. Tyly 13 FRID Pese 966. Tyly 13 FRID Mendel 967. Tyly 27 PODCHLEBNIK Laja 968. Tyly 27 PODCHLEBNIK Cypra 969. Tyly 27 PODCHLEBNIK Gedalje 970. Tyly 27 PODCHLEBNIK Szuel 971. Tyly 27 PODCHLEBNIK Elka 972. Tyly 27 PODCHLEBNIK Haja 973. Tyly 27 PODCHLEBNIK Nuchem 974. Tyly 10 PEREC Ajdela 975. Tyly 27 PODCHLEBNIK WILK Machel Moszek Henoch Już pobiezna lektura powyższej tabeli pozwala na wyciagnięcie wniosku, że Żydzi mieszkali zasadniczo przy 5 głównych ulicach: Dekerta, Kilińskiego, Kościuszki, Narutowicza oraz Piłsudzkiego. Najbiedniejsi zamieszkiwali tzw. Tyły - które były ówczesnymi slamsami. Potwierdza to wcześniejsze stwierdzenie co do ich lokalizacji z pracy ks. Kmiecika.

37 37 Kolorem czerwonym i niebieskim na planie miasta zaznaczono część działek, które należały do Żydów. Oznaczenia nie są kompletne. Nie udało się nam ustalić całości. Po roku 1930 a więc w ostatnich latach przed wybuchem wojny wyjechały z miasta 364 osoby 8. Głównie do Łodzi (118 osób) i Kalisza (137 osób). Dwojra Zommer, Sumer Zommer oraz Józef Jakubowicz wyemigrowali do Palestyny. Kiedy wybuchła wojna, to kilka żydowskich rodzin próbowała uciekać na tereny wschodnie, które później dostały się pod okupację radziecką. Po kilku dniach jednak zmuszone zostały do powrotu do miasta. Miasto Niemcy zajęli bez walki 10 września W tym samym roku - w grudniu podczas święta Chanuki 9 Niemcy podpalili synagogę oraz dwa sąsiednie domy modlitwy. Zniszczono także tamtejsze zwoje Tory. Ortodoksyjni żydzi pogrążyli się wówczas w żałobie. Jak wspominają 8 Migracje były wówczas bardzo duże. Wielu wyjechało ale na ich miejsca pojawiali się nowi - głównie z Warty i Kalisza, ale byli także Żydzi z Łodzi, Konina, Koźminka i innych miejscowości. 9 Trwające 8 dni Święto, podczas którego każdego dnia zapala się kolejne jedno światło na 9-ramiennym lichtarzu. Święto przypomina oczyszczenie Świątyni po jej odbiciu w czasie powstania Machabeuszy. Dlatego jest to inaczej Święto Świateł.

38 38 świadkowie sufit synagogi zdobiły malowidła z motywami chasydzkimi 10. Należała ona z tego powodu do najpiękniejszych w okolicy i była obiektem zazdrości innych wspólnot żydowskich. Być może ona pokierowała życiem najsłynniejszego turkowianina Henocha Glicensteina. Mały Henoch właśnie w tej synagodze spędził z ojcem wiele godzin, kiedy odwiedzali rodzinę w Dobrej. Może właśnie wspomniane malowidła pozwoliły 13- letniemu wówczas Henochowi na odnalezienie w swoim wnętrzu duszy artysty. Podczas wojny służyła Niemcom za kasyno. W latach 60 została przez władze komunistyczne całkowicie rozbrana. Obecnie w jej miejscu znajduje się plac targowy. W roku 1940 Niemcy ograniczyli liczbę członków bractwa pogrzebowego 11 z 10 mężczyzn do 6. Wprowadzono także godzinę policyjną, a Żydom zabroniono pojawiać się na ulicach między godziną a Kilku z nich, którzy złamali zakaz zostało rozstrzelanych. Wkrótce wszyscy Żydzi powyżej 6 roku życia musieli nosić gwiazdę Dawida. Taka sama gwiazda musiała być namalowana na żydowskich domach. Zostały także skonfiskowane kosztowności oraz zablokowano konta bankowe. Mężczyzn publicznie upokarzano obcinając im brody. Robiono to publicznie. Żydom zabroniono także chodzić chodnikami miasta. Mogli przemieszczać 10 Chasydzi tzw. Żydzi polscy, ruch relgijny powstały w XVIII w. Cechowała go radość z życia oraz charakterystyczny strój. Głowę znakrywała futrzana czapka sztrajml lub kapelusz. Ubrania są ciemne czasem czarne. Obowiązkowe są pejsy oraz długie brody. Na nogach noszono białe pończochy. Wielkim szacunkiem wspólnoty obdarzony był religijny przywódca, zwany cadykiem. 11 Hewra Kadisza - grupa mężczyzn, która zajmowała się pochówkiem zmarłego. Przynależność do Bractwa uważana była za wielki zaszczyt. Do obowiązków członka bractwa należy odwiedzanie w domu chorych, a po śmierci zadbanie o właściwe rytualne oczyszczenie zwłok, wykonanie trumny, uszycie całunu, odprowadzenie do grobu i pogrzebanie. Ciekawe jest obmywanie ciała zmarłego. W tym celu członkowie Bractwa napełniają wodą wiadra i odkrywają ciało. Po dokładnych oględzinach ciało jest obmywane w odpowiedniej kolejności: głowa, szyja, prawe ramię i ręka, prawa górna część ciała, genitalia, prawa noga, lewe ramię i ręka, lewa górna część ciała, prawa i lewa tylna część ciała. Cały czas wykorzystuje się wodę z wiadra. Nie używa się do tego celu węża. Na koniec przystępuje się do ostatniego obmycia zwłok, podczas którego ciało polewane jest nieprzerwanym strumieniem wody z trzech wiader. Podczas tej czynności odmawiana jest modlitwa, zawierająca cytaty z Ksiąg Ezechiela, Jeremiasza, Pieśni nad Pieśniami i Księgi Jozuego. Następnie każdy z członków bractwa potwierdza dokonanie ablucji, mówiąc: On jest czysty, a ciało zmarłego jest osuszane przy użyciu ręczników. Potem namaszcza się serce i czoło mieszaniną białka i octu. Dopiero teraz zmarłego ubiera się w szatę żałobną, składającą się ze spodni, koszuli, czepka, dwóch pasów i chałatu. W połowie ciała wiąże się specjalny pas, który oddziela część górną ciała od dolnej. Górna jest czysta dolna nieczysta. Zob. Ninel Kameraz-Kos, Święta i obyczaje żydowskie, W-wa 2002.

39 39 się jedynie rynsztokami. Na każde wezwanie niemieckiego żołnierza musieli natychmiast zbliżyć się na odległość 2 metrów, zdjąć czapkę i pokornie schylić głowę w ukłonie. Wiosną 1940 roku Żydzi musieli opuścić swoje domy. Część z nich umieszczono w budynku dawnej szkoły. Opuszczone domy zajęli lokalni Volksdeutsche 12. Żydzi zmuszani byli do prac w żwirowni oraz przy budowie drogi na Kowale Pańskie. Do ich zadań należało np. tłuczenie kamieni oraz nawożenie żwiru. Pracowali także niemieckich koszarach. W lecie 1940 represje zostały zaostrzone i wszystkich Żydów umieszczono w getcie na tzw. Tyłach. Wkrótce zapanował powszechny głód. Komendantem Judenradu w getcie został Morris Francuz. Zapisał się on negatywnie w pamięci mieszkających w getcie Żydów. Racje żywnościowe, jakie otrzymywał od Niemców dla mieszkańców getta zatrzymywał dla siebie i członków swojej rodziny. Pozostali Żydzi byli mu obojętni. Dlatego rozpoczął się potajemny handel żywnością z Polakami. Żydzi dla jej zdobycia wyzbywali się wszystkiego. W celu utrzymania porządku w getcie oraz wspomagania władz okupacyjnych utworzono tzw. policję żydowską. Bardzo złą postacią z tego okresu jest Chaim Trzan, z zawodu rzeźnik. Wyraźnie swoją służbę w Policji traktował jako formę ochrony swojej rodziny kosztem innych Żydów. Skwapliwie wykonywał polecenia okupanta. W stosunku do pozostałych Żydów był bardzo brutalny. Bez skrupułów posuwał się nawet do bicia. Rankiem (o godz. 9) 5 maja 1941, trzy niemieckie ciężarówki wywiozły 167 Żydów z Dobrej do obozów pracy. Liczyli od 16 do 60 lat 13. Wytypował ich sam Przewodniczący Rady Morris Francuz. Część z nich 12 Pisze o tym w swojej książce The Dentist of Auschwitz B. Jacobs (Kentucky 2001). 13 Na podstawie wspomnień Beniamina Jacobsa.

40 40 znalazła się w Bochni, inni w Oświęcimiu. Kiedy 20 października 1941 roku powstało zbiorcze getto Czachulec - nastał koniec getta w Dobrej. Wszyscy jego mieszkańcy zostali ciężarówkami przewiezieni do Czachulca. Przyjmując za prawdziwe zeznania pani Bronisławy Mitus przed wywozem Żydzi całą noc musieli przesiedzieć w kościele p/w NNMP. W obawie przed profanacją Najświętszego Sakramentu noc spędził z nimi ksiądz Zawadzki: Siedział przez noc na krzesełku przed tabernakulum przy ołtarza i pilnował. Bo w tabernakulum był jeszcze Pan Jezus. Przy samym ołtarzu siedział. Tego księdza potem ostrzegł taki bogaty Niemiec, żeby uciekał, bo przyjdą do niego i zawiozą go do obozu. Ale ksiądz nie poszedł bo powiedział, ze on Pana Jezusa i swoich owieczków nie zostawi. To go zabrali zginął w Dachau. Na podstawie wspomnień świadków i ustalono trasę, jaką musieły pokonać samochody z dobrskimi Żydami do getta w Nowym Czachulcu. Ukazuje ją poniższa mapa. Udało się nam wykorzystać oryginalne, przedwojenne arkusze, które ukazują strukturę lokalnych zabudowań podczas Ii wojny swiatowej.

41 41 Trasa z Dobrej do getta w Nowym Czachulcu Plan poniżej przedstawia lokalizację w mieście najważniejszych obiektów związanych z mieszkańcami Dobrej narodowości żydowskiej, z uwzględnieniem synagogi oraz lokalizacji wspomnianego getta. Plan wykonano na podstawie wspomnień świadków oraz dokumentów z Urzędu Miasta w Dobrej. Nie udało się odszukać oryginalnej mapy z okresu II wojny światowej. Wykorzystano plan miasta z 1961 roku, z którego usunięto budynki Szkoły Podstawowej, które powstały po zakończeniu wojny. Plan miasta przypomina ten z okresu okupacji.

42 42 Plan miasta z czasów okupacji niemieckiej 1. Synagoga 2. Stary cmentarz żydowski 3. Mykwa 4. Nowy cmentarz żydowski 5. Kościół NNMP w którym przebywali Żydzi przed wywozem do Chełmna 6. Teren getta

43 43 Uczestnicy Projektu na wieży dobrskiego kościoła. Zdjęcie poniżej: widok na współczesną Dobrę. Na drugim planie teren dawnego getta

44 44 W mieście nie pozostał wówczas żaden Żyd. Ponownie pojawili się w mieście dopiero w dniu 8 grudnia, kiedy to w tutejszym kościele zgromadzono 1100 wyselekcjonowanych osób z terenu Czachulca przed wywozem do obozu śmierci w Chełmnie n/nerem. Byli oni w wieku poniżej 12 i powyżej 65 roku życia, a także chorzy oraz słabi nie zdolni do ciężkiej pracy fizycznej. Do kościoła przeszli na piechotę. Chorzy i słabi byli wiezieni na chłopskich furmankach, za które oczywiście musieli zapłacić. W kościele przebywali do 14 grudnia. Panowały tam straszne warunki. Nie otrzymywali wody ani żywności. Panował też wielki ścisk. W pracy autorstwa P. Janickiego zatytułowanej: Eksterminacja Żydów w powiecie tureckim w latach 1940/41 udało się nam odnaleźć wspomnienia świadków tamtych wydarzeń: Pamiętam, że najpierw getto to w Dobrej było. Później ich wszystkich popędzili do Kowali, a tam było getto. Ono się nazywało getto Czachulec. Ci żydzi szli na nogach. Pędzili ich jak bydło. Jak który się oglądał, to kolbami ich lali. Strasznie to wyglądało! Nie mieli dla nich żadnej litości! A jak na Czachulcu zrobili czystkę, to później w grudniu ich przywieźli do naszego kościoła. W tym kościele wybrali 4 takich starszych Żydów i dali im na ręce takie przepaski. To oni mieli Niemcom pomagać. To byli tacy żandarmi żydowscy. Pamiętam, że w tym kościele miała wybuchnąć rewolucja. Te główne drzwi to te zamknięte Żydy chcieli wyłamać. To ten żandarm, co pilnował strzelił z karabinu w te drzwi. Kula przeszła przez te drzwi i jednego Żyda zraniła w brzuch. To go potem wynieśli i kazali zanieść do jednego budynku. Nie pamiętam już, do którego. To tam ten Żyd tak długo się męczył, aż nie umarł, bo pomocy mu żadnej nie dali. Wspomnianym Żydem był jeden z rodziny Cytnerów z ówczesnej ulicy Uniejowskiej (obecna Dekerta 4). Zanieśli go do budynku, w którym znajdowała się stolarnia pana Kurasińskiego (wyrabiał on trumny). Położyli

45 45 go tam na wiązce słomy i tam zmarł. Wg nie potwierdzonej informacji miał mu pomagać dobrski lekarz, pan Mackiewicz. Informacja ta nie została jednak przez nas zweryfikowana. Opiera się ona jedynie na wspomnieniach jednej osoby. Droga z Czachulca do Dobrej

46 46 Przed kościołem NNMP w Dobrej

47 47 13 grudnia pojawiły się ciężarówki, którymi wywożono Żydów do Chełmna. Wywóz trwał 2 dni. Pod główne drzwi podjeżdżały samochody, a z tyłu pod zakrystię podstawiano puste, chłopskie furmanki wywożące zwłoki na cmentarz położony przy drodze na Wartę 14. Zajmował on obszar ok. 0,3 ha. Wspomniany cmentarz wkrótce cmentarz został zdewastowany, a stojące tam macewy wzięto do wyłożenia chodnika prowadzącego do domu niemieckiego burmistrza Dobrej. Na terenie cmentarza zasadzono następnie las, który się tam znajduje do dziś. Miejsce należy obecnie do Żydowskiej Gminy Wyznaniowej z Wrocławia. Teren żydowskiego cmentarza w Dobrej widok obecny 14 Zob. P.T. Janicki, Getta wiejskie w latach 1940/41, w. II wojna światowa w Wielkopolsce Wschodniej, str , Konin 2010.

48 48 W toku naszych prac udało się dotrzeć do jednego ze świadków tamtych wydarzeń. Świadek nie zezwolił nam na opublikowanie swojego nazwiska. Podczas rozmowy padły słowa: Ja przyjechałam z Francji z mamą w sierpniu, a 1 września wybuchła wojna. Mojej koleżanki mama wysłała nas do Dobrej do Żyda po bułki. To ja z tą koleżanką poszłam do tej pani żydówki. Miała taki sklep wielki. To ona mieszkała tam jak kiedyś był postarunek. Koło plebani mieszkała. To wtedy zobaczyłam to miasto. Te rynsztoki były takie brudne, takie brudy w nich płynęły. No nie możliwie było popatrzeć na te ulice. Takie brudy były. Po lewej stronie gdzie są teraz te grobowce byłą świątynia żydowska. A cmentarz żydowski był na początku jak się wjeżdża do Dobrej. To tam były grobowce, i takie kamienie postawione z napisami i jak Niemcy weszli to to wszystko wywalili, wywrócili i posadzili sosny. I do dzisiaj te sosny rosną. Dobrę to nazywali kozie miasto. Bo Żydzi to mieli prawie wszyscy kozy. Polaków to tu mało było. Bo byli Żydzi. Mieli swoje sklepy. Przedtem, to na ulicach było wąsko. 2 samochody to się nie zmieściły, a na samym narożniku to były kamienice i nie można było przejechać. A to miasto to było takie brudne. Ja zapamiętałam jak byliśmy we Francji, to tam były białe wioski. A tu takie brudy były. ( ) Widziałam jak ich wywozili z tego kościoła. To tak ich ubijali do tych samochodów. Nie wiem czy mieli takie haki, czy to były grabie. Te dzieci tam tak ciężko płakały. I wołały pić! Dzieci wytykały ręce na brzeg samochodu to Niemcy naciskali je buciorami samochodu i gnietli paluszki. To tak było to ciężko widzieć. I tak krzyczały te Żydy i tak płakały te dzieci. I tych wszystkich Żydów wywozili gdzieś tam na Czachulec. Bo tam było wielkie getto. To potem tam nasze matki nocami

49 49 chodziły i kupowały od tych Żydów. Pewnie ze 3 kobiety to nie wróciły z powrotem. Niemcy ich zabrali do więźnia i już nie wróciły z stamtąd. A niektóre to zdążyły ulecieć. Potem na tym Czachulcu byłam. Poszliśmy do ciotki do Tokar. Ona mówi, że pójdziemy na Czachulec. I żeśmy podeszli. Było tak ładnie, ciepło. I wtedy jedna sąsiadka wyszła i mówiła, że pakują wszystkich Żydów i gdzieś wywożą. ( ). Z tego getta przyszła Żydówka do jednej pani i przyprowadziła 2 dzieci. To było blisko Kowali. To mi mówiła moja ciotka, która zbierała jajka i nosiła do skupu niemieckiego. I ona właśnie Żydówka przyniosła 2 dzieci i z walizką przyszła. I ta pani trzymała te dzieci całą noc w stodole. Ale one krzyczały mama! Mama! I rano ta kobieta wypuściła te dzieci do tego getta. Ale one nie doleciały bo Niemcy je zastrzelili. Bo oni się przecież bali, bo Niemcy powiedzieli, że jak u kogoś jakiegoś Żyda znajdą to całą rodzinę zastrzelą. Drugi świadek dodaje kolejne informacje: Tu całe ullice były żydowskie. Dy przy Żydzie siedział. Żydzi mieli dobrze przed wojną, ale jak ten Hitler nastał to mieli wielką męczarnię Tu chodzili potem i jak my gotowali kartofle świnią to wybierali z tego koryta bo nie mieli co jeść. Pracowali po majątkach bo zabrali majątki w Mikulicach musieli robić w majątku i w dużych gospodarkach. Bo Niemcy zabrali te majątki i u tych Niemców te Żydy robiły. Jak wpadli do Mikulic to zaraz dziedzica wywieźli do Protektoratu. To ten Niemiec w Mikulicach taki wariat był że jak ludzie źli drogą to on wszedł na konia i tych ludzi biczem bił. I Żydzi na drogach robili. Od rana do wieczora, a na wieczór to musieli wracać. ( ) Zaś zrobili takie getto na Czachulcu i wywieźli tych Żydów do tego getta. Ale oni to byli bogate i mieli dużo złota to oni szmuchlowali z tymi Polakami. A takie bogate bo do Sieradza jeździli. Był taki bogaty gospodarz to ich wywoził w nocy do Sieradza. I oni tam pociągiem uciekali dalej. Te zwykłe Niemcy to się tym nie interesowali, ale te żandarmy to tak. Ale go Niemcy złapali i wsadzili do piwnicy i w nocy stał w tej piwnicy. Grzelak się nazywał. Go pobili i umarł potem. I tak się dorobił na Żydach. A oni płacili dużo pieniędzy żeby ich wziąć i wywieźć. A ten Grzelak to był stąd wysiedlony i tam mieszkał pod tą granicą. Te Żydy do zdolne ludzie byli i dobre fachowcy byli. Dentysty byli, krawcy byli. Zdolne ludzie byli. Sąsiadowi to garnitur do ślubu uszyli. ( ). Żydów to wypędzili do naszego kościoła. Pełniutki kościół dzieci, nabrudzili strasznie bo musieli się załatwiać w kościele. Potem ich do tego pieca w Chełmnie wywieźli. Ja szłam z Turku to cały samochód z takimi dziećmi jechał. To te dzieci tak krzyczały: Mama! Mama!

50 50 Spotkanie że świadkiem, panią Bronisławą Mintus z Marianowa (93 lata) Ogółem II wojna światowa pochłonęła praktycznie wszystkich mieszkańców miasta. Wśród ocalonych był Beniamin Jakubowicz, który przeżył obóz w Oświęcimiu i wyemigrował do Kanady. Na kilka tygodni do miasta wrócił także Moriss Francuz, który następnie wyjechał do Wrocławia. Świadkowie wspominają też o nieznanej kobiecie, która pojawiła się w miasteczku także na kilkanaście dni. Nie udało się ustalić jej personaliów. W wyniku kwerendy w Urzędzie Stanu Cywilnego w Dobrej ustalono, że spośród 914 mieszkańców miasta narodowości żydowskiej na lokalnym cmentarzu w okresie 1 września październik 1941 pochowano co najmniej 23 osoby: 1. Baron Mosiek 2. Gronau Elżbieta 3. Jakubowicz Hersz 4. Jakubowicz Wigdor Lajpus 5. Jałas Henoch (?)

51 51 6. Jałas Mariem Estera 7. Knejman Haim 8. Knejman Ruda 9. Krause Marianna 10. Lewin Berek 11. Opas Samuel 12. Sendowska Hinda 13. Sendowski Majer 14. Sendowski Nuta 15. Szkop Fajgle 16. Szpajer Brana 17. Trzaskała Reizle 18. Trzaskała Beer 19. Trzaskała Szmul Zajnwel 20. Trzaskała Szymon 21. Widawska Mirla 22. Wilk Moszek Henoch 23. Cytner (?)

52 52 Autorzy w trakcie kwerendy w USC w Dobrej W Bochni spoczywa 6 mieszkańców: 1. Liberman Ella 2. Liberman Tauchem Szulem 3. Rusek Aron 4. Rusek Frajda 5. Szmidt Dawid Hersz 6. Szmidt Zysa Chiuda

53 53 Dalszych 23 Nowym Czachulcu: 1. Baron Estera 2. Goldberg Szlama 3. Jakub Cyba 4. Jakubowicz Majer 5. Jakubowicz Naftali 6. Lajzer Harezyk 7. Muchnicka Łaja 8. Muchnicki Henoch 9. Opas Jakub 10. Opas Tauba 11. Opas Priwa 12. Sznurmasz Abraham 13. Szpajer Salomon 14. Szpajer Moszek hen och 15. Szpajer Szmul 16. Szpajer Itta 17. Trzaskała Hena Gitel 18. Trzaskała Samuel Zyme 19. Widawska Kajla 20. Widawska Mirta 21. Widawski Abram Ajzyk 22. Wrocławka Golda 23. Wrocławski Abram Dawid Żydów spoczywa na cmentarzu w getcie Czachulec w Kolejnych 7 dobrzan pochowano w Łodzi: 1. Jakubowicz Ryfka Łaja 2. Jakubowicz Sura Chaja 3. Sendowska Sura 4. Sendowski Szoel 5. Szatan Chana 6. Szatan Chananel 7. Szatan Lajb

54 54 Odsłonięcie pamiątkowej tablicy ofiar getta w Czachulcu Autorzy projektu na cmentarzu w Czachulcu tablica informacyjna

55 55 Cmentarz w Czachulcu tablica z imiennym wykazem zmarłych i pomordowanych Żydów Nazwiska Żydów z Dobrej na cmentarzu w Czachulcu

56 56 Kolejnych 2 Żydów zginęło w Majdanku: 1. Rusek Salomon 2. Rusek Itta W Poznaniu zginął: 1. Widawski Szmul Mendel Pozostali mieszańcy prawdopodobnie w 100% zginęli w obozie zagłady w Chełmnie n/nerem. Pozostałości po pałacu w Chełmnie n/nerem, gdzie zwożono Żydów z gett lokalnych

57 57 Wizyta w lasach rzuchowskich Wirtualne badania przeprowadzone w Centralnej Bazie Danych w Instytucie w Yad Vashem w Jerozolimie potwierdziły następujące nazwiska: Nazwisko Imię Potwierdzenie GRAUDENS Eleazer Tak GLICENSZTEIN Marjem Tak GLICENSZTEIN Estera Tak KAPLAN Machla/Masza Tak BENEDYKT Szejna Bina Tak BENEDYKT Chaja Tak BENEDYKT Chaim Icek Tak KOTT Dawid Tak BENEDYKT Mojsze Tak BENEDYKT Emaniel Majer Tak BENEDYKT Malka Tak TRZASKALA Chana Tak SZPAJER Moszek Hejnoch Tak JAKUBOWICZ Szmul Lajb Tak TRZASKALA Beer Tak

58 58 SENDOWSKI Szoel Tak SENDOWSKI Sura Fajga Tak JAKUBOWICZ Josef Tak JAKUBOWICZ Perel Tak JAKUBOWICZ Josef Tak JAKUBOWICZ Estera Tak JAKUBOWICZ Sure- Rajzle Tak JEROZOLIMSKI Majer Tak SZMIDT Frajde Liba Tak PODEMSKI Dewora Lea Tak TRZON Abram Hersz Tak TRZON Mojse Lajb Tak FULKOWSKI Liba Tak FULKOWSKI Wolf Tak FULKOWSKI Leib Tak PIK Chana Tak WYSOCKI Lajbus Tak WYSOCKI Hersz Tak FRANCUZ Mortka Tak BULKA Estera Tak KUFERT Chaim Dawid Tak KUFERT Arje Tak KUFERT Fajbus Tak KUFERT Jachet Tak SENDOWSKI Malka Tak SENDOWSKI Abram Hersz Tak TRZASKALA Jakub Tak SZATAN Laja Tak SIERADZKI Frajdel Tak SIERADZKI Lipman Tak SIERADZKI Izaak Chaim Tak SIERADZKI Hersz Leib Tak SIERADZKI Mojsza Tak POZNANSKI Szlama Tak RUSSEK Golda Perla Tak HARCZYK Lejzer Tak HARCZYK Liba Tak

59 59 NAPARSTEK Mindel Lajzer Tak NAPARSTEK Marjem Tak SZATAN Dwojra Tak SZATAN Estera Tak BEER Isachar Tak WIDAWSKI Abraham Tak WIDAWSKI Haja Golda Tak WIDAWSKI Hersz Lajb Tak GOLDBERG Hill Tak GOLDBERG Liba Rywka Tak OSTROWSKI Fiszel Tak OSTROWSKI Chaja Tak OSTROWSKI Itta Elka Tak SZMIDT Gabryel Tak SZMIDT Itta Tak JUSTMAN Ryfka Tak TRZASKALA Jakiw Tak LIPSMAN Moszek Lejb Tak LIPSMAN Priwa Tak LIPSMAN Chaja Tak LIPSMAN Chawa Tak TRZASKALA Szymon Zelig Tak SZKOP Mojsie Tak SZKOP Rana Tak HAFTKA Szulim Dawid Tak FULKOWSKI Alte Perel Tak TRZASKALA Szymon Tak SENDOWSKI Majer Tak SENDOWSKI Hinda Tak BARON Kalma Mosiek Tak WIDAWSKI Mirla Tak SZATAN Lajb Tak JALAS Chaja Frajda Tak PODCHLEBNIK Gedalje Tak PODCHLEBNIK Machel Tak SZKOP Majer Tak SZKOP Lajzer Tak

60 60 GLICENSZTEIN Abram Tak WITKOWSKI Frajdla Tak GLICENSZTEJN Pinkus Tak CELNIK Mendel Tak CELNIK Itta Tak CELNIK Chaja Sura Tak CELNIK Ryfka Tak CELNIK Zyskind Tak CELNIK Josek Tak WIDAWSKI Nusen Tak WIDAWSKI Chaja Sura Tak PODDEBSKI Ryfka Tak SZLAMIAK Ryka Tak SZLAMIAK Dewora Tak SZLAMIAK Rywka Tak SZLAMIAK Ryfka Tak TRZASKALA Chaim Tak TRZASKALA Ruchel Tak RUSSEK Chaja Tak RUSSEK Brandla Tak RUSSEK Izrael Icek Tak RUSSEK Jakob Tak WYSOCKI Gella Tak KALUSZYNER Ajdel Tak WYSOCKI Majer Tak WYSOCKI Juda Tak KALUSZYNER Szyja Tak PODEMSKI Chaja Sura Tak ZONTAK Taube Tak ZONTAK Mindel Tak BAJROCH Szlama Tak BAJROCH Estera Tak BAJROCH Laja Chaja Tak SIERADZKI Rafal Tak SIERADZKI Sura Tak SIERADZKI Fajga Zlata Tak SIERADZKI Josef Tak SENDOWSKI Hendla Tak FULKOWSKI Perla Tak PODCHLEBNIK Gedalie Tak JAKUBOWICZ Perla Szyfra Tak JAKUBOWICZ Abram Tak JAKUBOWICZ Ita Tak HERMAN Hajm Dawid Tak HERMAN Szmul Tak TRZASKALA Jakob Tak Ogółem tych, co z całą pewnością spoczywają w Chełmnie jest 135 osób. Łącznie znamy losy miejsce pochówku 197 Żydów. Pozostali

61 61 mieszkańcy miasta nie ujęci w powyższych tabelach prawdopodobnie także ponieśli śmierć w obozie zagłady w Chełmnie n/nerem. Zostali tam zawiezieni transportami odchodzącymi 20 lipca 1942 roku z Nowego Czachulca. Spoczywają w masowych grobach w Lesie Rzuchowskim.

62 62 Potwierdzenie z Bazy Danych w Instytucie Yad Vashem w Jerozolimie Na zdjęciach poniżej udało się odtworzyć na podstawie zdjęć archiwalnych współczesny obraz miejsc związanych z dobrskimi Żydami. Staraliśmy się tak zestawiać fotografię, żeby można było zobaczyć stan historyczny, a następnie widok współczesny. Na większości fotografii widać, jak bardzo zmieniło się miasteczko przez minione dziesięciolecia. Dołączyliśmy także zdjęcia pozostałości po dobrskim, żydowskim cmentarzu (macewy). Świadkowie twierdzą, że po zakończeniu wojny Morris Francuz dokonał sprzedaży pożydowskiech domów obywatelom polskim. Miał jakoby jakieś upoważnienia, które otrzymał jeszcze podczas pobytu w getcie Czachulec.

63 63 Obecne pokolenie w wielu przypadkach nie wiem, kto był pierwotnie właścicielem zamieszkiwanych przez nich domów. Ale starsi mieszkańcy opowiadają, że na drewnianych drzwiach przez długi czas po wojnie można było spotkać małe pojemniki, które nie wiadomo do czego służyły 15. Żydzi przed kościołem w Dobrej Niemcy na placu przed kościołem 15 Była to mezuza. Małe pudełko, w którym przechowywano zwitek pergaminu z tekstem Tory.