PROJEKTOWANIE UNIWERSALNE PRZESTRZENI PUBLICZNEJ I BUDYNKÓW

Transkrypt

1 Grafika: Frank Stella, Nowy międzynarodowy symbol dostępności: Sara Hendren, Abler, PRZESTRZENI PUBLICZNEJ I BUDYNKÓW Dr inż. arch. Joanna Borowczyk 1

2 MITY DOTYCZĄCE DOSTĘPNOŚCI PRZESTRZENI PUBLICZNYCH I BUDYNKÓW W POLSCE 1. Dostępność przestrzeni publicznych i obiektów zagwarantowana jest obowiązującymi przepisami prawnymi; do potrzeb osób z niepełnosprawnościami dostosowane są budynki użyteczności publicznej oraz inne obiekty, z których osoby te korzystają. 2. Odsetek obiektów i lokali dostępnych odpowiadać powinien liczebności osób z niepełnosprawnością dostępność jest tylko dla tych, którzy jej potrzebują. 3. Rozwiązania projektowe służące tworzeniu przestrzeni publicznych i budynków dostępnych są nieatrakcyjne z punktu widzenia estetyki. 4. Koszt budowy nowego obiektu zaprojektowanego zgodnie z zasadami ogólnej dostępności przekracza koszty budowy obiektu nieprzystosowanego do potrzeb osób z niepełnosprawnościami. Dr inż. arch. Joanna Borowczyk 2

3 Prawo polskie USTAWA Z DNIA 7 LIPCA 1994 R. - PRAWO BUDOWLANE (DZ.U NR 89 POZ. 414) ROZPORZĄDZENIE MINISTRA INFRASTRUKTURY Z DNIA 12 KWIETNIA 2002 R. W SPRAWIE WARUNKÓW TECHNICZNYCH, JAKIM POWINNY ODPOWIADAĆ BUDYNKI I ICH USYTUOWANIE (DZ. U. Z 2002 R. NR 75, POZ. 690 ZE ZM.) nie precyzują w wystarczającym stopniu wymagań zapewnienia pełnej dostępności przestrzeni miejskich i budynków dla osób z różnym zakresem niepełnosprawności, a dodatkową trudnością na drodze do likwidacji istniejących barier jest aktualny brak możliwości skutecznego egzekwowania wymogów dostępności, ponieważ wymieniona w ustawie konieczność dostosowania dotyczy jedynie obiektów nowych i modernizowanych po wejściu w życie ustawy Prawo budowlane (1 stycznia 1995 roku). Tylko 9% budynków użyteczności publicznej w Polsce jest architektonicznie dostępnych. 1 1 Badania Najwyższej Izby Kontroli, I połowa Dr inż. arch. Joanna Borowczyk 3

4 PRAWO MIĘDZYNARODOWE A PROMOWANIE IDEI PROJEKTOWANIA UNIWERSALNEGO Konwencja Praw Osób Niepełnosprawnych 13 grudnia 2006 (Rezolucja ONZ 61/06) Rezolucja Rady Europy ResAP(2001)1 dotycząca wprowadzania zasad uniwersalnego projektowania do programów w nauczania wszystkich zawodów związanych z tworzeniem środowiska budowlanego Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu Europa , KOM(2010)2020 Rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu; wspieranie gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniającej spójność społeczną i terytorialną Europejska strategia w sprawie niepełnosprawności Odnowione zobowiązanie do budowania Europy bez barier , KOM(2010) 636 Włączenie społeczne osób z niepełnosprawnościami w życie społeczne i gospodarcze Dr inż. arch. Joanna Borowczyk 4

5 REZOLUCJA ResAP(2001)1 (Przyjęta przez Komitet Ministrów w dniu 15 lutego 2001 roku) DOTYCZĄCA WPROWADZANIA ZASAD UNIWERSALNEGO PROJEKTOWANIA DO PROGRAMÓW W NAUCZANIA WSZYSTKICH ZAWODÓW ZWIĄZANYCH Z TWORZENIEM ŚRODOWISKA BUDOWLANEGO Uniwersalne projektowanie jest strategią mającą na celu tworzenie projektu i wykonywanie różnych elementów otoczenia i produktów tak, aby były one dostępne i zrozumiałe, jak również aby mogła z nich, w możliwie największym zakresie i w możliwie najbardziej niezależny i naturalny sposób, korzystać każda osoba, bez potrzeby dokonywania przystosowania lub stosowania specjalnych rozwiązań projektowych. Celem koncepcji uniwersalnego projektowania jest, za pomocą niskich kosztów lub bez dodatkowych kosztów, ułatwienie życia każdej osobie poprzez uczynienie otoczenia budowlanego, produktów i sieci komunikacji jednakowo dostępnymi, możliwymi do użytkowania i zrozumiałymi. ( ) Konsekwentnie, uniwersalne projektowanie jest koncepcją, która wychodzi poza kwestie zwykłej dostępności budynków dla osób niepełnosprawnych i powinna stać się integralną częścią architektury, projektowania i planowania otoczenia. 2 Określenie «niezależny» oznacza możliwość działania bez konieczności korzystania z pomocy zewnętrznej, unikając w ten sposób zależności. Określenie «naturalny akcentuje integralny aspekt definicji. Oznacza ono, że zapewnianie dostępności i możliwości korzystania jest postrzegane jako normalne». 3 2 REZOLUCJA RESAP(2001)1 3 Ibid. Grafika: Marius Șucan Dr inż. arch. Joanna Borowczyk 5

6 MITY DOTYCZĄCE DOSTĘPNOŚCI PRZESTRZENI PUBLICZNYCH I BUDYNKÓW W POLSCE 1. Dostępność przestrzeni publicznych i obiektów zagwarantowana jest obowiązującymi przepisami prawnymi; do potrzeb osób z niepełnosprawnościami dostosowane są budynki użyteczności publicznej oraz inne obiekty, z których osoby te korzystają. 2. Odsetek obiektów i lokali dostępnych odpowiadać powinien liczebności osób z niepełnosprawnością dostępność jest tylko dla tych, którzy jej potrzebują. 3. Rozwiązania projektowe służące tworzeniu przestrzeni publicznych i budynków dostępnych są nieatrakcyjne z punktu widzenia estetyki. 4. Koszt budowy nowego obiektu zaprojektowanego zgodnie z zasadami ogólnej dostępności przekracza koszty budowy obiektu nieprzystosowanego do potrzeb osób z niepełnosprawnościami. Dr inż. arch. Joanna Borowczyk 6

7 Ok osób z orzeczoną niepełnosprawnością na terenie województwa - 11% mieszkańców. 4 Ok osób z niepełnosprawnością biologiczną. W województwie łódzkim w 2050 r. w stosunku do 2013 r. prognozowany jest jeden z większych w kraju spadek liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym (odpowiednio o 34,6% i 30,0%). Przewiduje się, że zjawisko podwójnego starzenia się społeczeństwa będzie narastało (rósł będzie udział liczby ludności w wieku 80 lat i więcej w grupie ludności w wieku 65 lat i więcej). W województwie łódzkim udział ten zwiększy się zarówno w miastach - z 25,4% w 2013 r. do 33,0% w 2050 r., jak i na wsi odpowiednio z 28,8% do 30,3%. 5 4 Dane PFRON, Dane US w Łodzi, PROGNOZA DEMOGRAFICZNA NA LATA DLA WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO, Łódź Dr inż. arch. Joanna Borowczyk 7

8 Kanwą dla prowadzonych działań stać się powinno postrzeganie osób z niepełnosprawnościami jako: aktywnych uczestników rynku, pełniących rolę nie tylko usługobiorców (np. nabywcy, pacjenci, studenci), ale także usługodawców (przedsiębiorcy, personel administracyjny, medyczny, naukowy i inne), których dyskryminacja w zakresie korzystania z infrastruktury stanowi poważną przeszkodę dla realizacji strategicznych celów społeczno-gospodarczych. Działania administracji publicznej, przedstawicieli zawodów tworzących otoczenie budowlane oraz wykonawców i inwestorów należy zatem opierać na założeniu, że: Użytkownikami przestrzeni publicznej i obiektów będą bez wątpienia osoby z obniżoną funkcjonalnością (wpływającą na ograniczenie sprawności fizycznej i sensorycznej), a zatem wykluczać należy wszelkie rozwiązania powodujące ich segregację i stygmatyzację. Dr inż. arch. Joanna Borowczyk 8

9 ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY można uzyskać tam, gdzie obowiązujące wzorce architektoniczne i urbanistyczne oparto na ZASADACH UNIWERSALNEGO PROJEKTOWANIA. 6 6 Zob. Kuryłowicz E., Uniwersalność rozwiązań architektonicznych w kontekście otwierania środowiska wybudowanego dla wszystkich, jako wyraz i efekt postawy innowacyjnej normalność w architekturze, [w:] Studia BAS, Nr 2(42) 2015, s Dr inż. arch. Joanna Borowczyk 9

10 PODSTAWOWE ZASADY P R O J E K T O W A N I A 7 Materiały Centrum Projektowania Uniwersalnego [Center for Universal Design, North Carolina State University]. U N I W E R S A L N E G O [ T W O R Z E N I A P R Z E S T R Z E N I D O S T Ę P N E J D L A W S Z Y S T K I C H ] 7 Zasady projektowania uniwersalnego opracowane zostały w erze rozwoju ruchów na rzecz praw cywilnych w USA i usystematyzowane w 1997 roku. Reprezentują one kwintesencję wymagań i obowiązków obywatelskich w zakresie kompleksowej społecznej integracji. Wynikające z nich obowiązujące regulacje prawne oraz wytyczne nie są kompletne i nie stanowią jak dotąd dostatecznego odzwierciedlenia istoty Projektowania Uniwersalnego. Dr inż. arch. Joanna Borowczyk 10

11 Projekty (produkty, towary, usługi, infrastruktura) realizowane ze środków: Europejskiego Funduszu Społecznego, Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Spójności powinny być dostosowane do zidentyfikowanych potrzeb osób z niepełnosprawnościami, co oznacza to, że muszą być zgodne z zasadami uniwersalnego projektowania. Aktualnie rozwijane działania prowadzące do powszechnego honorowania zasad projektowania uniwersalnego w Polsce. Fr + WSPIERANIE TWORZENIA INICJATYW I OŚRODKÓW PROMUJĄCYCH WPROWADZANIE IDEI PROJEKTOWANIA UNIWERSALNEGO DO PRAKTYKI PROJEKTOWEJ + EDUKACJA Z ZAKRESU PROJEKTOWANIA UNIWERSALNEGO (Rezolucja Rady Europy Resap(2001)1) + ZAPISY PRAWNE SŁUŻĄCE HONOROWANIU ZASAD PROJEKTOWANIA UNIWERSALNEGO W PRAKTYCE (m. in. standardy dostosowania przestrzeni) Skuteczniejsze wykorzystanie funduszy UE - realizacja programow operacyjnych zgodnie z zasadami równości i dostępności, finansowanie "racjonalnych usprawnień (ang. "reasonable accomodation") Wspieranie rzetelnego sprawdzania skuteczności wprowadzanych rozwiązań (ocena zgodności projektów z zasadami UP, wprowadzenie wymogu załączania do projektów oświadczenia o dostępności inwestycji) Dr inż. arch. Joanna Borowczyk 11

12 ZASADY PROJEKTOWANIA UNIWERSALNEGO Użyteczność dla osób o różnej sprawności [ang. Equitable Use] 5. Tolerancja wobec błędów [ang. Tolerance for Error] 2. Elastyczność w użytkowaniu [ang. Flexibility in Use] 6. Wygodne użytkowanie bez wysiłku [ang. Low Physical Effort] 3. Proste i intuicyjne użytkowanie [ang. Simple and Intuitive Use] 7. Wielkość i przestrzeń odpowiednie dla dostępu i użytkowania 4. Czytelna informacja [ang. Perceptible Information] [ang. Size and Space for Approach and User] 8 Materiały Centrum Projektowania Uniwersalnego [Center for Universal Design, North Carolina State University}. 7 Zasad Projektowania Uniwersalnego opracowała na Uniwersytecie stanowym Karoliny Północnej (ang. North Carolina State University) w 1997 roku grupa projektantów i naukowców pod kierunkiem Ronalda Mace a. Dr inż. arch. Joanna Borowczyk 12

13 Zasada 1: Użyteczność dla osób o różnej sprawności równość w korzystaniu [ang. Equitable Use] Projektowane rozwiązania są atrakcyjne dla każdego i w taki sam sposób mogą z nich korzystać wszyscy użytkownicy, bez względu na swoje możliwości w zakresie mobilności i percepcji (zaleca się unikać rozwiązań, które pogłębiałyby podziały i stygmatyzację użytkowników, naruszały ich prywatność, bezpieczeństwo i poczucie pewności). 9 9 Oprac. na podstawie: Realizacja zasady równości szans i niedyskryminacji, w tym dostępności dla osób z niepełnosprawnościami. Poradnik dla realizatorów projektów i instytucji systemu wdrażania funduszy europejskich , praca zbiorowa, Ministerstwo Rozwoju, Warszawa Dr inż. arch. Joanna Borowczyk 13

14 Zasada 2: Elastyczność w użytkowaniu [ang. Flexibility in Use] Projekt uwzględnia indywidualne preferencje użytkowników (w zależności od możliwości z zakresu mobilności i percepcji), pozwala na wybór metody użytkowania zaplanowanej w sposób gwarantujący dokładność i precyzję oraz różne tempo korzystania z proponowanego rozwiązania Ibid. Dr inż. arch. Joanna Borowczyk 14

15 Zasada 3: Proste i intuicyjne korzystanie [ang. Simple and Intuitive Use] Stosuje się rozwiązania intuicyjne w użytkowaniu (rozpatruje się m. in. priorytety informacji), a wzornictwo uwzględnia wiedzę i umiejętności użytkownika, pozwalając unikać zbędnych zawiłości i wieloznaczności; dla zwiększenia czytelności rozwiązania zapewnia się informację zwrotną podczas użytkowania i po jego zakończeniu Ibid. Dr inż. arch. Joanna Borowczyk 15

16 Zasada 4: Czytelna informacja [ang. Perceptible Information] System informacji w budynku (w tym: informacja w formie dźwiękowej, dotykowej, wizualnej) projektuje się z uwzględnieniem warunków otoczenia (m. in. oświetlenie, kontrast), priorytetów informacji oraz możliwości percepcji każdego użytkownika obiektu (m in. możliwości wykorzystania indywidualnych urządzeń będących w dyspozycji osób z ograniczeniami sensorycznymi) Ibid. Dr inż. arch. Joanna Borowczyk 16

17 Zasada 5: Tolerancja na błędy [ang. Tolerance for Error] Redukuje się przewidywane i przypadkowe zagrożenia oraz możliwości popełnienia błędów związanych z użytkowaniem rozwiązań technicznych i przestrzennych (między innymi: ostrzeżenia, lokalizacja zapewniająca dostępność rozwiązań, ograniczenie czynności wywołujących znużenie fizyczne i psychiczne) Ibid. Dr inż. arch. Joanna Borowczyk 17

18 Zasada 6: Wygodne użytkowanie bez wysiłku [ang. Low Physical Effort] Projektuje się rozwiązania pozwalające zachować użytkownikowi naturalną pozycję ciała, niewymagające od niego nadmiernego wysiłku oraz niepowodujące konieczności ciągłego powtarzania wymagających siły czynności Ibid. Dr inż. arch. Joanna Borowczyk 18

19 Zasada 7: Wielkość i przestrzeń odpowiednie dla dostępu i użytkowania [ang. Size and Space for Approach and User] Zapewnia się przestrzeń właściwą do wykonania danego działania przez każdego użytkownika, umożliwiając zachowanie odpowiedniej i naturalnej dla niego pozycji ciała (m. in. poprzez zapewnienie odpowiednich wymiarów przestrzeni, warunków ergonomicznych oraz pola widzenia uwzględniającego postawę i zakres wysokości oczu); uwzględnia się ponadto przestrzeń konieczną dla korzystania z indywidualnych urządzeń będących w dyspozycji osób z ograniczeniami mobilności i percepcji, pomocy opiekunów i asystentów oraz innych środków pomocy osobistej Ibid. Dr inż. arch. Joanna Borowczyk 19

20 Zasada 8 - uzupełniająca. Percepcja równości [ang. Perception of Equality] Projekt winien minimalizować możliwość postrzegania indywidualnego jako dyskryminujące. 16. Zasada 8 dotyczy równoprawnego dostępu do środowiska, korzystania ze środków transportu, produktów i z usług powszechnych lub powszechnie zapewnianych, w taki sposób, aby nie powodowało to sytuacji, gdy korzystający z nich czuje się w jakikolwiek sposób dyskryminowany czy stygmatyzowany. Odnosi się to do sytuacji, gdy indywidualna ocena rozwiązania może wpływać na postrzeganie siebie, jak również postrzeganie przez innych naszych różnic fizycznych czy niepełnosprawności jako cech dyskryminujących lub niewspółmiernie wyróżniających Kaletsch K., 2009, The Eight Principle of Universal Design [w:] Design for All [online]. Newsletter Design For All, Vol-4 march New Delhi: Institute of India 2009, str [dostęp: 25 czerwca 2009] 17 Wysocki M. i in. Realizacja zasady równości szans i niedyskryminacji, w tym dostępności dla osób z niepełnosprawnościami, Ministerstwo Rozwoju, Warszawa Dr inż. arch. Joanna Borowczyk 20

21 BARIERY ARCHITEKTONICZNE W PRZESTRZENIACH ISTNIEJĄCYCH Zewnętrzne elementy obiektów i otoczenia (cechy krajobrazu i fragmenty zagospodarowania terenu, takie jak: wysokie krawężniki, nierówne płyty chodnikowe, bariery przy wejściach do budynku i na trasach ewakuacyjnych). Elementy fizycznej struktury budynku, wynikające z jego funkcji, konstrukcji oraz formy, w tym detalu architektonicznego (np. cokoły i bazy kolumn, elementy ślusarki i stolarki drzwiowej, stałe i ruchome elementy wyposażenia). Grafika: Yi Lin, Avery McDonald-Heath, Lisa Qin, Samantha Yin. Dr inż. arch. Joanna Borowczyk 21

22 Cztery strategie przezwyciężania barier fizycznych: (wg. Historic Buildings and Monuments Commission for England): 1. USUNIĘCIE PRZESZKODY; 2. MODYFIKACJA PRZESZKODY; 3. OPRACOWANIE RACJONALNEJ METODY OMIJANIA PRZESZKODY; 4. ŚWIADCZENIE USŁUGI W SPOSÓB ALTERNATYWNY. 18 Wydawnictwa powołanej przez rząd Wielkiej Brytanii instytucji pn. Historic Buildings and Monuments Commission for England nie determinują nadrzędności któregokolwiek wariantu postępowania, jednak zasady dobrej praktyki wskazują na pierwszeństwo dla usuwania lub zmiany cechy fizycznej tworzącej barierę, co wynika bezpośrednio z zapisów Konwencji Praw Osób Niepełnosprawnych. W strukturze większości istniejących obiektów występują stwarzające utrudniania fragmenty, których eliminacja nie jest możliwa ze względu na funkcję budynku, bądź jego wartość historyczną. Nagminnie napotykamy także takie bariery, których przebudowa lub likwidacja nie spełnia warunku racjonalnego dostosowania. Do elementów takich należą m. in. niespełniające wymagań obowiązującego prawa klatki schodowe czy uformowane w procesie historycznym wejścia do budynków, w których stopnie są jedyną drogą pokonywania różnicy wysokości pomiędzy poziomem parteru a poziomem terenu. W przypadkach gdy decyzja o usunięciu tego typu składowych przestrzeni nie jest trafnym wyborem, rozważyć można zmiany polegające na uzupełnianiu struktury, np. o dodatkową klatkę schodową, pochylnię lub platformę. Choć nie jest to równoznaczne z zasadami projektowania uniwersalnego, nie można przy planowaniu długoterminowej przyszłości przestrzeni wykluczać możliwości stosowania elementów tymczasowych, odpowiadających aktualnym potrzebom jej użytkowników. W przypadku obszarów i obiektów objętych ochroną konserwatorską, rozwiązania takie mogą okazać się najbardziej uzasadnione, ponieważ nie spowodują trwałych i nieodwracalnych zmian w oryginalnej tkance urbanistycznej i architektonicznej. Wykraczające poza standardowe rozwiązania metody obejmować mogą łagodną redukcję bariery, która zastępuje jej definitywną eliminację, oraz możliwość świadczenia usług w sposób niekonwencjonalny, polegający na przekazywaniu informacji za pomocą druku, drogą elektroniczną, bądź przez zastosowanie środków audiowizualnych. 18 Easy Access to Historic Buildings, Historic England, 2015, [ U góry: ul. Źródłowa, fot. G. Niewiadomski. Dr inż. arch. Joanna Borowczyk 22

23 - definicja UNIWERSALNE PROJEKTOWANIE TO PROJEKTOWANIE PRODUKTÓW ORAZ OTOCZENIA TAK, ABY BYŁY ONE DOSTĘPNE DLA WSZYSTKICH LUDZI, W NAJWIĘKSZYM MOŻLIWYM STOPNIU, BEZ POTRZEBY ADAPTACJI BĄDŹ WYSPECJALIZOWANEGO PROJEKTOWANIA. UNIWERSALNE PROJEKTOWANIE JEST DYNAMICZNYM PROCESEM Gdy strategia uniwersalnego projektowania wchodzi w konflikt z innymi regulacjami statutowymi, takimi jak względy bezpieczeństwa czy też zasady konserwacji obiektów, należy szukać rozwiązań mających na celu spełnienie wymagań uniwersalnego projektowania w jak największym możliwym stopniu. 19 Projektowanie uniwersalne nie wyklucza urządzeń pomocniczych dla poszczególnych grup osób z niepełnosprawnościami Universal design - Clarification of the concept, The Norwegian Ministry of the Environment, październik Por. Art. 2. Konwencji Praw Osób Niepełnosprawnych. Dr inż. arch. Joanna Borowczyk 23

24 Doświadczenia z modernizacji istniejących przestrzeni publicznych i budynków dowodzą, że radykalna implementacja wszystkich zasad projektowania uniwersalnego do praktyki projektowej nie zawsze jest możliwa, nie zawsze jest konieczna, nie zawsze jest korzystna. Niezbędna jest wiedza, która pozwoli w przyszłości pokonywać istniejące bariery i podejmować racjonalne, społecznie odpowiedzialne decyzje. Dr inż. arch. Joanna Borowczyk 24

25 Wybrana bibliografia: ADA Standards for Accessible Design, Department of Justice, 15 września Budny J., Dostosowanie budynków użyteczności publicznej teoria i narzędzia, Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji, Warszawa Building for Everyone: A Universal Design Approach, Centre for Excellence in Universal DesignNational Disability Authority, Dublin. Center for Universal Design, North Carolina State University. Easy Access to Historic Buildings, Historic England, Europejska Strategia W Sprawie Niepełnosprawności Odnowione zobowiązanie do budowania Europy bez barier, KOM(2010) 636, 15 listopada Fionnuala R, Universal Design in European Architectural Practice, Vlaams Congres Universal Design, International Union of Architects, Belgia, 25 marca Galasiński D., Osoby niepełnosprawne czy z niepełnosprawnością? [w:] Niepełnosprawność zagadnienia, problemy, rozwiązania, nr IV/2013(9), s Kuryłowicz E., Projektowanie uniwersalne przestrzeni doświadczenia polskie i międzynarodowe, perspektywy dla edukacji, Konferencja "Projektowanie uniwersalne. Dostępność i uczestnictwo dla wszystkich", 21 czerwca 2012, Warszawa. Projektowanie i adaptacja przestrzeni publicznej do potrzeb osób niewidomych i słabowidzących. Zalecenia i przepisy, Polski Związek Niewidomych, Instytut Tyflologiczny, Centrum Rehabilitacji, Warszawa Rezolucja nr ResAP(2001)1 Komitetu Ministrów Rady Europy dotycząca wprowadzenia zasad uniwersalnego projektowania do programów nauczania wszystkich zawodów związanych z tworzeniem środowiska budowlanego. Rezolucja ONZ 61/06 Konwencja Praw Osób Niepełnosprawnych, 13 grudnia Rogerson F., Introduction to UIA & Architecture for All, Architecture for All Work Programme UIA R i 1 UIA Region 1, International Union of Architects, Hasselt, Belgia, 25 marca Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu Europa 2020, KOM(2010)2020, 03 marca Truesdale S., Steinfeld E., Visit-ability an approach to Universal Design in housing, Rehabilitation Engineering Research Center on Universal Design at Buffalo, School of Architecture and Planning University at Buffalo The State University of New York, Buffalo. Universal design - Clarification of the concept, Thematic report, The Norwegian Ministry of the Environment, październik Froyen H., Universal Design in Architecture, its application in practice, NDA / CEUD, RIAI, Dublin, 21 maja Wysocki M., Jak tworzyć przestrzeń publiczną dostępną dla wszystkich?, VIII Dzień Urbanisty Miasto (Nie)Pełnosprawne", Poznań, marzec Wysocki M. (i in.), Realizacja zasady równości szans i niedyskryminacji, w tym dostępności dla osób z niepełnosprawnościami. Poradnik dla realizatorów projektów i instytucji systemu wdrażania funduszy europejskich , Ministerstwo Rozwoju, Warszawa Wybór źródeł materiałów ilustracyjnych: ADA Access To Medical Care For Individuals With Mobility Disabilities, U.S. Department of Justice, U.S. Department of Health and Human Services, lipiec 2010, [ dostęp: ]. ADA Standards for Accessible Design, U.S. Department of Justice, 15 września 2010, [ dostęp: ]. An ADA Guide for Local Governments. Making Community Emergency Preparedness and Response Programs Accessible to People with Disabilities, U.S. Department of Justice, [ dostęp: ]. Baseny dla osób z ograniczeniami mobilności, OpeMed, [ ]. DesignAble Environments Inc., [ dostęp: ]. Nowy międzynarodowy symbol dostępności: Sara Hendren, Abler, 2010, [ dostęp: ]. Podnośniki basenowe, pochylnie, [ [ dostęp: ]. Rampy, pochylnie, platformy, schody, [ dostęp: ], [ dostęp: ]. Rotunda Project - Memorial Union Access Improvement Study, Oregon State University, Corvallis, Oregon, Stany Zjednoczone, [ dostęp: ]. Widows & Glazing, Milne Zappia Architects, [ dostęp: ]. Dr inż. arch. Joanna Borowczyk 25