Wstęp. Rocznik oficerski 1932, Warszawa 1932, s. 170, 652. Teki Andrzeja Siegieńczuka/Obsada etatu wojennego pułku we wrześniu 1939 roku.

Transkrypt

1 Wstęp Autor, Teodor Piotr Kopeć, ur r. został mianowany na stopień podporucznika ze starszeństwem z dniem r. Przydzielony macierzyście do 25 Pułku Ułanów Wielkopolskich w Próżanie1. W latach 30-tych przeniesiony do 10 Pułku Ułanów Litewskich, z którym wziął udział w kampanii wrześniowej 1939 r. na stanowisku dowódcy czwartego szwadronu2. Po kapitulacji pułku 6 października, jako jeniec wojenny został wywieziony w głąb III Rzeszy, gdzie przebywał do końca II wojny światowej w oflagu VI B. Otrzymał numer W czasie kampanii wrześniowej odznaczył się wyjątkowym męstwem na polu bitwy, za co otrzymał srebrny krzyż Orderu Wojennego Virtuti Militari V klasy oraz został przedstawiony do odznaczenia dwukrotnie Krzyżem Walecznych4. We wniosku odznaczeniowym do Virtuti Militarii dowódca pułku napisał: Dnia 29.IX.1939 r. [por. Kopeć] ze swym szwadronem broni wsi Zawieprzyce, przysłaniając przez cały dzień prawe skrzydło Dywizji Kawalerii [Zaza]. Pomimo aktywności nieprzyjaciela, wspieranej silnym ogniem artyleryjskim, unicestwił jego zamiary natarcia, a swym przykładem osobistym oraz umiejętnym manewrowaniem oddziałem pod ogniem, potrafił utrzymać polecony mu odcinek, pomimo ciężkiej sytuacji, przy minimalnych stratach. Dalszy opis dotyczył samej osoby por. Kopcia Doskonały wojenny dowódca szwadronu. Pogodny, swoim nastrojem świetnie wpływa na zachowanie się żołnierzy. Rzetelny i sumienny w pracy wojennej. Jego szwadron wywiązywał się zawsze najlepiej w pułku z zadań wojennych 5. Niniejszy notatnik obejmujący okres od 25 sierpnia do 6 października 1939 roku, czyli do dnia kapitulacji pułku pod Adamowem, autor napisał prawdopodobnie w okresie niewoli jenieckiej w oparciu o pierwotny dziennik bojowy czwartego szwadronu, który prowadził w czasie działań wojennych a następnie uzupełnił go zapamiętanymi wydarzeniami. Poza pominięciem wpisu na dzień 28 sierpnia, brak jest w nim większych błędów chronologicznych. Dziennik został wzbogacony przez autora dziewięcioma szkicami sytuacyjnymi sporządzonymi w oparciu o mapy sztabowe. 1 Rocznik oficerski 1932, Warszawa 1932, s. 170, 652. Teki Andrzeja Siegieńczuka/Obsada etatu wojennego pułku we wrześniu 1939 roku. 3 Teki Andrzeja Siegieńczuka/Dokumenty i pamiątki po mjr Konstantym Kalinowskim. Lista oficerów 10 pułku ułanów przebywających w niewoli niemieckiej z adresami sporządzona przez rtm. Konstantego Kalinowskiego. Szkocja 30.IX.1943 r. 4 Teki Andrzeja Siegieńczuka/Wniosek na odznaczenie krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari; J. S. Wojciechowski, 10 Pułk Ułanów litewskich, Pruszków 2007, s. 41; Z. Podhorski, Tak zapamiętałem Wspomnienia i dokumenty (od 13 marca do 10 października1939 roku), Grudziądz 2002, s. 103; Teki Andrzeja Siegieńczuka/Wniosek do odznaczenia Krzyżem Walecznych, lok Wniosek na odznaczenie V. M 2 1

2 Poniższy tekst został zaczerpnięty z powielanego maszynopisu sporządzonego na maszynie bez polskich znaków literowych, co utrudniało jego czytanie. Jeden z jego egzemplarzy znajduje się w zbiorach rodzinnych Piotra Horsztyńskiego z Sokółki. 2

3 Teodor Piotr Kopeć Działania wojenne szwadronu w 1939 r. 25.VIII Dnia 25 sierpnia 1939 roku o godzinie 4.00 Dowódca Pułku ppułk. Kazimierz Busler wydał rozkaz mobilizacji 10 Pułku Ułanów Litewskich. O godzinie 4.20 zebrali się w pokoju oficera mob[ilizacyjnego] pułku rtm. Napoleona Kostaneckiego, wszyscy oficerowie pułku, celem pobrania dzienników czynności i natychmiastowego wykonywania prac według tamże ustalonych godzin. Pierwszym etapem mego dziennika mob. było zorganizowanie i otwarcie Izby Przyjęć Rezerwistów, w letniej restauracji znajdującej się dwa kilometry na zachód od Pułku na drodze do m. Zawady. Szwadron czwarty mobilizował ppor. Stanisław Kurpiewski6. Por. Władysław Radzymiński7 wyjechał w teren do Komisji Poborowej Koni. Pierwsi rezerwiści byli przyjęci już o godz Po tej godzinie przybywali całymi grupami, a ponieważ sama procedura przyjęcia szła bardzo sprawnie, szwadrony więc pod wieczór tego samego dnia, były prawie w pełnym swym składzie. Pogotowie marszowe Pułku, zostało przesunięte o 24 godziny później ze względu na opóźnioną dostawę koni. Mobilizacja 4-go szwadronu odbywała się w Folwarku Ignatki, 4 km na północ od m. Białystok., 26.VIII O godz dnia 26 sierpnia 1939 przybył do Pułku z Obozu Warownego Wilno rtm. Ryszard Wiszowaty8, obejmując po mnie Izbę Przyjęć Rezerwistów, sam zaś pojechałem do m. Ignatki, aby sprawdzić i zakończyć mobilizacje szwadronu. Dnia 26.VIII.1939 r. o godz , szwadron 4-ty osiągnął pełne pogotowie marszowe. W dniu tym Dowódca Pułku zarządza w sali jadalnej Kasyna Oficerskiego odprawę wszystkich oficerów świeżo zmobilizowanego pułku. Jeśli pamięć mnie nie myli, 6 Ppor. Stanisław Kurpiewski, dowódca drugiego plutonu w czwartym szwadronie. Zginął 4 września pod Kowalewem. Zob.: Teki Andrzeja Siegieńczuka/Chronologiczna lista strat pułku we wrześniu 1939 roku. 7 Por. Władysław Radzymiński, dowódca pierwszego plutonu w czwartym szwadronie. 8 Rtm. Ryszard Wiązowaty, ur. 10.IX.1894 r., od 1939 r. rotmistrz kawalerii. W kampanii wrześniowej dowódca pięciu improwizowanych szwadronów kawalerii (złożonych z żołnierzy 2 i 10 pułku ułanów oraz ochotników) wchodzących w skład Rejonu Obronnego Wołkowysk (zwanego też Zgrupowaniem Kawalerii gen. bryg. Wacława Przeździeckiego). Uczestnik walk pod Dubnem 19 września, bitwy pod Kodziowcami 21/22 września i obrony Grodna. Według relacji gen. W. Przeździeckiego 20 września w rejonie Skidla oddział rtm. Wiszowatego zniszczył w nierównej walce z doborowymi oddziałami wroga aż 4 czołgi sowieckie. Internowany na Litwie, przedostał się do Francji, gdzie dołączył do polskiego wojska. Po wojnie otrzymał dwukrotny Krzyż Waleczny i awans do stopnia majora. Zob.: 3

4 odprawa odbyła się o godz Ppułk. Busler K[azimierz] rozpoczynając odprawę zaczął następującymi słowami: Winszuję Panom, nadchodzi okazja, że to wszystko nad czym pracowaliście w czasie pokoju będziecie mogli zużytkować ku chwale ojczyzny. Jestem pewien, że jeśli przyjdzie do walki zdacie egzamin celująco. Jeszcze raz z tego właśnie powodu składam Panom najlepsze życzenia. W dalszym ciągu odprawy Dowódca Pułku podał marszrutę poszczególnych szwadronów i miejsca zakwaterowania na następnym postoju. Szwadron 4-ty, wymarsz o godz , punkt przejścia 3 km [na] zachód na drodze do m. Zawady. Osiągnąć rejon Zawady przed świtem. Szwadron kwateruje w m. Łopuchowo. 27.VIII Tegoż dnia to jest 27 sierpnia o godz , ks. kapelan kpt. Cieciuchowski Józef w obecności Dowódcy Pułku odebrał przysięgę szwadronu. W godzinach wieczornych szwadron przechodzi przez m. Wizna Jedwabne Ko[s]saki do m. Olszowa Góra gdzie przed świtem osiąga nakazany rejon VIII Z rozkazu Dowódcy Brygady 10 Pułk Ułanów ma przeprowadzić prace fortyfikacyjne i obronne w rejonie wzgórz Olszowa Góra. W dniach 29, 30 i 31 sierpnia 1939 r. 4-ty szwadron przygotowuje swój odcinek obronny, to też całe te 3 dni pracy schodzą na przygotowaniu terenu do obrony. 1.IX Dnia l września 1939 r. w związku z.napadem wojsk niemieckich na Polskę, Dowódca Pułku zarządza odprawę w m. Orlikowo o godz. 8.00, gdzie 4-ty szwadron otrzymuje rozkaz przejścia do rejonu Kumelsk Dwór, celem ubezpieczenia Pułku od strony Prus Wschodnich [w] m. Kossaken (Kossaki). W dniu tym Straż Graniczna w m. Milewo zostaje odrzucona na kierunek Kumelsk przez słaby oddział niemiecki. Podchorąży Straży Granicznej zameldował mi o powyższym incydencie. Meldunek natychmiast przekazałem Dowódcy Pułku. 1.IX Około godz dnia 2 września 1939, Szef Sztabu Brygady mjr. [dypl. Julian] Szychiewicz przybył do m. Kumelsk do szwadronu i wydał następujący rozkaz: Wysłać patrol oficerski do rejonu Kossaken, Prusy Wschodnie z zadaniem rozpoznania tego rejonu. Ppor. St[anisław] Kurpiewski już o godz meldował m. Kossaken broń maszynową i drobne oddziały niemieckie prawdopodobnie zwiększona niemiecka straż graniczna. Nad wieczorem tego dnia Pułk przeszedł do rejonu Grabowo skąd w godzinach wieczornych miał maszerować na kierunek Milewo Kl[ein] Brzosken (Brzózki Małe) Belzonen (Bełcząc) Biała (Biała Piska). 4-ty szwadron maszerował w Siłach Głównych Pułku. 4

5 2.IX Około godziny l-szej w nocy Pułk przekroczył granice w rejonie Milewo. 2-gi szwadron, który w tym czasie szedł w Straży Przedniej odrzucił słabe siły nieprzyjaciela z Gross-Brzosken (Brzózki Wielkie). Z powodu nocy szwadrony zaległy na swoich miejscach zatrzymania, dopiero z chwilą nastania dnia ruszyły naprzód. W tym samym czasie pluton 1szy, 4-go szwadronu pod dowództwem por. Radzymińskiego Władysława, szedł rozpoznając po osi Gross-Brzosken Ciboren (Cibory) Kosuchen (Kożuchy) osłaniając marsz Pułku od północnego wschodu. W godzinach popołudniowych Pułk na rozkaz Dowódcy Brygady wycofał się z Prus Wschodnich do poprzedniego miejsca zakwaterowania to jest do rejonu Przyborowo na krotki odpoczynek, bo już w godzinach wieczornych mniej więcej, około godz wymaszerował z rejonu m. Przyborowo kierując się ku granicy Prus Wschodnich. Szwadron 4-ty szedł w Straży Przedniej. 3.IX Przed świtem dnia 4 września, szwadron osiągnął lasek na południowywschód od m. Glinki, będąc w szyku konnym (patrz szkic nr 1). Siły Główne Pułku zatrzymały się koło krzyżówki w lesie na drodze Glinki Milewo Kumelsk. Szwadron będąc w lesie został ostrzelany i natychmiast poszedł do walki pieszej, obsadzając północną część lasku na kierunek Glinki. Artyleria nieprzyjacielska zaczęła ostrzeliwać lasek, wskutek czego koniowody szwadronu zostały przesunięte na północ[ny]zachód, lasek rejon wsi [Truszki] Patory. W tym samym czasie szwadron kolarzy wszedł do m. Glinki, skąd słychać było karabiny maszynowe i pojedyncze strzały. Walka była w pełnym toku. Około godz rano goniec od Dowódcy Pułku nakazywał wycofać 4-ty szwadron do koni i czekać na dalsze rozkazy, a tymczasem w rejonie m. Glinki walka stawała się coraz zaciętsza. Artyleria niemiecka ostrzeliwała swymi pociskami cały rejon Glinki i okoliczne lasy. O godz otrzymuję następujący rozkaz: 4-ty szwadron w szyku pieszym przejdzie niespostrzeżenie do lasku północ od Cota 173 (Cota punkt obserwacyjny d[owód]cy pułku). Przejść granice Prus Wschodnich w rejonie Cota 136, gdzie następnie lewym skrajem wzgórza 170 [na] zachód [od] Gr[oss] Brzosken wziąć kierunek na m. Kowalewo. Zdobyć m. Kowalewen (Kowalewo). Po otrzymaniu, rozkazu przesunąłem się niespostrzeżenie do lasku [na] południo[wy]-zachód [od] Milewo. Artyleria ostrzeliwała ten rejon i ogień czasami był nie do zniesienia. Szwadron po wyjściu z lasu rozwinął się w linie plutonów w tyralierze biorąc kierunek na m. Kowalewen (patrz szkic nr 2). Pojedynczymi skokami szwadron przeszedł rzeczkę Wincenta. Drużyna CKM przydzielona do szwadronu wspierała początkowo natarcie ze wzgórza północ[ny]-wschód [od] Glinki. Kiedy szwadron przeszedł rzeczkę Wincenta, drużyna CKM zmieniła stanowisko do rejonu wzgórza 130 południowy-zachód [od] G[ross] 5

6 Brzosken i wzdłuż dróżki do m. Kowalewen ostrzeliwała pierwsze domki skąd dość silny ogień CKM nieprzyjaciela utrudniał posuwanie się szwadronu. W tym czasie szwadron po osłoną swych karabinów przechodzi jeszcze jeden pagórek aby znów zapaść się w dolinę. Zostaje zabity kpr. [Antoni] Miodus9, który jako sanitariusz szwadronu opatrywał ranę jednemu rannemu ułanowi. Posuwanie się pojedynczymi skokami szwadron osiągnął szczyt drugiego większego pagórka, i tu zaczał się okopywać. Około godziny 15-tej, ginie od serii karabinu maszynowego dowódca 2-go plutonu, ppor. Kurpiewski Stanisław. Pluton obejmuje jego zastępca, plutonowy [Mieczysław] Walesiuk10. Kilku ułanów zostaje lekko rannych i sami wycofują się do punktu opatrunkowego. Około godziny otrzymałem rozkaz wycofania szwadronu do koni. Widno jeszcze było, kiedy szwadrony zebrały się w lesie południo[wy]-zachód [od] Glinki skąd pułk Busler poprowadził pułk marszem ubezpieczonym do rejonu Olszowa Góra. 5.IX Dnia 5 września w godzinach przedpołudniowych przybył do rejonu szwadronu kapelan ks. Cieciuchowski, a po odprawieniu krótkiej modlitwy za dusze ś. p. por. Kurpiewskiego i kpr. Miodusa udzielił wszystkim absolutorium. Po dziennym odpoczynku pułk w godzinach wieczornych przechodzi w rejon Bory Czarneckie. Szwadron 4-ty maszeruje jako straż tylna pułku. 6.IX Rejon Bory Czarneckie osiągnął przed świtem dnia 6 września, gdzie stanął na całodzienny odpoczynek. Dnia 6 września wieczorem około godz wymarsz Pułku przez Łomże na kierunek Śniadowo. 7.IX Po całonocnym marszu Pułk osiągnął rejon zakwaterowania o godz rano zakwaterowanie Andrzejki, 4-ty szwadron m. Koskowo. Dzień 7 września 1939 roku m. Andrzejki Koskowo przeszedł na porządkowaniu i odpoczynku. Szwadron ze względu na o[bronę] p[rzeciw]l[otniczą] bierną miał pochowane konie i sprzęt w stodołach, a ludzie mogli się poruszać tylko pojedynczo wzdłuż domów. Tak przeszła i noc z 7/8. 8.IX Pułk w godzinach popołudniowych wychodzi z rejonu Andrzejki Koskowo, na kierunek Sulęcin [Szlachecki]. 4-ty szwadron jako straż tylna pułku, W czasie marszu d-ca pułku daje mi następujący rozkaz: Pułk maszeruje dalej na kierunek m. Pałapus Kalinowo, szwadron pozostanie w m. Sulęcin z zadaniem ubezpieczenia pułku od strony głównej szosy i od strony m. Ostrów Mazowiecka, w razie silniejszego natarcia n[ie]p[rzyjacie]la opóźniać na m. Pałapus. 9 Chronologiczna lista strat... Za kampanię wrześniową 1939 roku przedstawiony dwukrotnie do odznaczenia Krzyżem Walecznych i awansowany do stopnia wachmistrza, zob.: Teki Andrzeja Siegieńczuka/Wniosek do odznaczenia Krzyżem Walecznych, lok

7 Po odjeździe d-cy pułku było już ciemne naokoło luny pożarów a największe to Ostrów Mazowiecka. Oddziałami niemieckimi byliśmy formalnie otoczeni, we wszystkich kierunkach widać było niemieckie białe rakiety sygn[alizacyjne]. Niemcy na ogół w porze nocnej nie atakowali, to też, oprócz małego incydentu ze strzelaniną trwającą około minuty, służba przeszła dość spokojnie. Na rozkaz wycofania się, dołączyłem do pułku w m. Kalinowo nad ranem, na postój ubezpieczony. 9.IX W godzinach popołudniowych d-ca pułku otrzymuje rozkaz przejścia pułkiem przez lasy na m. Brok i zniszczyć most na rzece Bug. 4-ty szwadron maszeruje w kolumnie pułkowej jako straż tylna pułku. D-ca Brygady nakazał bardzo szybki marsz, tak ze szwadron maszerujący w straży tylnej, aby nie zgubić kolumny, musiał maszerować kłusem, a niekiedy galopem. Marsz ten był dla koni i ludzi bardzo ciężki i meczący. Brok był bardzo silnie obsadzony przez Niemców, tak ze spieszone szwadrony bardzo powoli nacierały na miasto. Brok palił się. 1-szy szwadron doszedł do opłotków i zaległ, 4-ty szwadron na jego prawym skrzydle doszedł do małego folwarku na przedmieściu i zaczął się okopywać. Jeszcze jeden zryw naprzód, ale ogień moździerzy i KM npla umiejscowił wszystkie szwadrony. Rtm. W[ładysław] Abramowicz ciężko ranny, ułani ranni i kilku zabitych. Około godz pułk oderwał się od npla i pod osłoną nocy pomaszerował w kierunku m. Złotoria na zasłużony odpoczynek. 4-ty szwadron stał w kolonii Złotoria. 10.IX Pułk przechodzi do rejonu Łetownica, 4-ty szwadron ubezpiecza w m. [Przeździecko] Jachy z kierunku Zambrów. 11.IX Następnie przemarsz pułku do m. Krzeczkowo. 4-ty szwadron m. [Krzeczkowo] Bieńki z zadaniem ubezpieczenia pułku. Wysyłane patrole na przedpole meldowały drobne ruchy npla, mimo to szwadron był cały czas w ostrym pogotowiu. Bron maszynowa i p[rzeciw]panc[erna] na stanowiskach zamaskowana i gotowa do strzału. 12.IX Dnia 12 września 1939 r. pułk w godzinach rannych został zaatakowany przez czołgi niemieckie. Kilka z nich zostaje zniszczonych. Ranny por. Zb[igniew] Chamski11. 4-ty szwadron w tym czasie stojąc w m. Bieńki ostrzeliwał z broni ckm 11 Por. Zbigniew Antoni Chamski (30.IX ), syn Adama i Reginy z Ołdakowskich. Urodzony w Moczydłach (pow. gostyński). W 1921 roku naukę rozpoczął w gimnazjum w Gostyniu a później kontynuował w Białymstoku. W 1928 roku zdał egzamin do Korpusu Kadetów nr 3 w Rawiczu. W 1933 roku po zdaniu matury wstąpił do Szkoły Podchorążych Kawalerii w Grudziądzu, którą ukończył z oceną bardzo dobrą, lok. 48. Dostał przydział na stanowisko dowódcy plutonu do 10 pułku ułanów, z którym poszedł na wojnę w 1939 roku. Był brany pod uwagę jako kandydat do WSWoj. Jako ranny w szpitalu dostał się do niewoli sowieckiej. Osadzony w Kozielsku, zamordowany w Katyniu. Odznaczony za kampanię wrześniową srebrnym krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari V klasy. We wniosku do odznaczenia tym orderem zawarto opis czynu bojowego z dnia 12 września: w czasie natarcia czołgów nieprzyjaciela na wieś Bieńki, gdy jeden z czołgów niezauważony zbliżył się do wsi [por. Chamski] zebrał gromadkę ułanów z pocztu, z którymi rzucił się na czołg. Osobiście wskoczył na unieruchomiony w międzyczasie czołg, którego załoga broniła się ogniem. Przy próbie otwarcia klapy wieżyczki celem wrzucenia do wnętrza granatu, został postrzelony przez wyłaniającego się z 7

8 pojawiające się w tym czasie patrole npla. Reszta dnia i wieczór przeszedł bez większych incydentów. 13.IX Dnia 13 września o godz wymarsz pułku do rejonu Mień. Oś marszu Wielka Dąbrowa, [Dąbrowa] Nowa Wieś, Pietraszki. 4-ty szwadron jako straż tylna pułku. Droga po osi marszu była bardzo zła. Szwadron musiał stale doganiać pułk, który momentami szedł na oślep po bezdrożach. Ludzie i konie były zupełnie wyczerpane. W czasie marszu około godz. 8.00, kiedy pułk przeszedł dwór Nowa Wieś i znajdował się w lasku na płd. od m. dwór Nowa Wieś, 4-ty szwadron jako straż tylna dochodził do pierwszych domków m. dwór Nowa Wieś, został ostrzelany ogniem ckm od dwóch czołgów niemieckich, które pojawiły się na drodze 400 m [na] płn. [od] dwór Nowa Wieś. Jeden ciężko ranny ułan z pocztu d-cy szwadronu spadł z konia. Kość uda, siodło i kłąb konia przestrzelone z ckm. Szwadron galopem dopadł pierwszych domków i obsadził w szyku pieszym zabudowania koło drogi. Działko ppanc i ckm na stanowiskach. Krótka i całą silą rozpoczęta seria ognia zmusiła czołgi do wycofania się. Patrol wysłany za nimi zameldował, że odeszły w kierunku na St[acji] Kol[onii] Kity. (Patrz szkic nr 3). Szwadron dołączył do pułku zostawiając w m. dwór Nowa Wieś swój pluton straży tylnej pod d[wódz]twem por. Radzymińskiego. Kiedy meldowałem d-cy pułku o spotkaniu z nplem powiedział: Obserwowałem z liziery lasu całą zabawę. Po krótkim odpoczynku maszerujemy dalej na m. Mień. Kiedy pułk odszedł, ranny ułan odpowiednio opatrzony leżał na taczance. Oddany został samochodowej kolumnie sanitarnej, którą spotkaliśmy po drodze. Jak doszły nas później wiadomości, kolumna ta jeszcze w tym samym dniu została przez Niemców zaatakowana i doszczętnie wraz z rannymi spalona. Podobno nikt się nie uratował. Była godz Szwadron po bardzo uciążliwym i szybkim marszu dochodził do lasu na zachód [od] m. Mień (Patrz szkic nr 4), gdy od strony Mień rozpoczęła się istna nawała ognia oprócz broni masz[ynowej] słychać było działka piechoty i poszczególne pociski art[yleryjskie]. Przyspieszyłem natychmiast tempo marszu kierując się na mostek na rzece Mień. Po przejściu mostu zobaczyłem całą grozę położenia. Na drodze w m. Mień tabor kompletnie powywracany, cała masa zabitych koni i ludzi, droga zaś tak zatarasowana, że wycofujące się oddziałki poszczególnych szwadronów nie miały miejsca do wycofywania. Nie było czasu do namysłu, mimo ciężkiego ognia działek piechoty w szyku konnym w wieżyczki nieprzyjaciela. Zob.: Teki Andrzeja Siegieńczuka/Wniosek na odznaczenie Krzyżem Virtuti Militari; K. Banaszek, W. k. Roman, z. Sawicki, Kawalerowie Orderu Virtuti Militari w mogiłach katyńskich, Warszawa 2000, s. 45; Z. Budyń, Sprostowania i uzupełnienia do Dziennika bojowego 2-go szwadronu 10 Pułku Ułanów Litewskich Janusza Jeżewskiego, Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej, t. 6, 1968, nr 50, s

9 kolumnie sekcji przeskoczyłem do f[o]lw[arku] Mień, gdzie spieszonym szwadronem i bronią maszynową obsadziłem folwark. Ostrzeliwałem npla w czasie, gdy pułk wycofał się za rzekę Nurzec (Patrz szkic nr 5). Po odejściu pułku ogień npla osłabł. Postanowiłem wycofywać się w ślad za pułkiem. Szwadron w kolumnie plutonów, harcownikami, wyszedł galopem z folwarku kierując się przez prawie półtora kilometrową odkrytą przestrzeń na kierunek brodu na rzece Nurzec w m. Karp. Przejeżdżając ze swoim pocztem, zobaczyłem za jednym ze stojących w pustym polu domków czołg npla. Ruszyłem z miejsca w tym kierunku, czołg stał za domem, więc nie mógł nas widzieć. Tuż za domem zsiedliśmy szybko z koni, a st. ułan Wądoł-Wądołowski12 wypalił do niego z za węgła kilka razy z k[ara]b[inu] ppanc. Wyskoczyli z niego Niemcy. Seria rkm z za drugiego węgła unieszkodliwiła npla. Dwa granaty wrzucone do czołgu, zapaliły go. Wszystko trwało może 2 minuty. Jeszcze szwadron nie zdążył wejść do rzeki kiedy rozpocząłem przeprawę. Ogień nieprzyjaciela ustał prawie zupełnie. W miejscowości Karp, zarządziłem sprawdzenie stanu koni i ludzi. Wszyscy byli zdrowi i cali. Kiedy meldowałem dowódcy pułku dołączenie szwadronu, ppułk Busler powiedział: Widziałem, że sprawnie działałeś, szczególnie w folwarku Mień twój ogień pozwolił pułkowi odejść za rzekę bez większych strat. Maszerowaliśmy na zbyt bliskich odległościach i zostaliśmy zaskoczeni. Najwięcej ucierpiały tabory. Czy wiesz, ze ksiądz kapelan Cieciuchowski zginął13? Szwadrony natychmiast przejdą do lasków na południe i rozejdą się po lesie. Spodziewam się ognia artylerii niemieckiej. Wykonując rozkaz d-cy pułku szwadrony pojedynczo przesunęły się do lasku w rejonie [Niemyje] Ząbki - [Niemyje] Skłody. Ściemniło się, kiedy d-ca pułku na odprawie poinformował oficerów o sytuacji i o swoich zamierzeniach. Pułk jeszcze przed świtem musi przejść niespostrzeżenie do lasów m. Rudka. Szwadrony w kolejności numerów trzymają konie przy pysku, będą maszerowały na ogonach. Zachować kompletna cisze. D-cy szwadronów na czole kolumny, przy mnie. Ppor. [Jan] Mączka z kolarzami ubezpieczy marsz pułku. 14.IX Jak długo pułk maszerował nie mogę powiedzieć. Zdaje mi się ze około godz ppor. Mączka meldował: Drogą z m. Brańsk na m. Ciechanowiec maszeruje kolumna niemiecka. Słychać dokładnie szum motorów i nawoływania Niemców. 12 W maszynopisie było: Wadol-Wadolowski. Ksiądz kapelan kpt. Józef Cieciuchowski i płatnik pułku ppor. Krzysztof Friedman-Mieczysławski (pochodzenia żydowskiego) zginęli dzień wcześniej, 12 września od pocisku artyleryjskiego jadąc razem bryczką w szwadronie gospodarczym, który tego dnia został rozjechany przez czołgi niemieckie w okolicach wsi Krzeczkowo-Bieńki Nowe. Z. Budyń, op. cit., s

10 D-ca pułku zatrzymał kolumnę a sam razem z nami podszedł kilkanaście metrów od szosy. Należało działać szybko. Podciągnięto szwadrony. Wsiadano na koń. Kolumna niemiecką kończyła się. Gdy Niemcy przeszli a od strony m. Brańsk była cisza, szwadrony kłusem przeszły szosę i zaszyły się w gęste lasy majątku Rudka. Noc była bardzo ciemna, tak ze marsz był utrudniony i jeśli ktoś nie trzymał się na ogonie, gubił się natychmiast. Ten straszny marsz po lasach gdzie oddziały gubiły się to znów znajdowały, aby się znów zgubić, zakończył się domarszem całego pułku do m. Koryciny, gdzie znalazły się również jakieś oddziały kaw[alerii] nie należące do pułku. Dnia 14 września o godz , otrzymałem od ppłk Buslera następujący rozkaz: 4-ty szwadron z całym taborem przejdzie marszem ubezpieczonym przez m. Spieszyn, Puchały Stare, Widźgowo, Klichy, Wojtki do m. Solniki. Z m. Solniki rozpoznać rejon Boćki i ruch na szosie Bielsk Podlaski, Boćki, Siemiatycze. O wszystkim dokładnie meldować. W razie natarcia npla wycofywać się na pułk. Koniec służby na rozkaz. Już o godz szwadron maszerował w nakazanym kierunku wykonując powierzone mu zadanie. 15.IX Dnia 15 września 1939 r. pułk przeszedł do rejonu Speszyn Puchały, gdzie kierowałem wszystkie meldunki. Ułani prawie bez przerwy krążyli miedzy pułkiem a szwadronem. 16.IX Dnia 16 września 1939 r. 4 szwadron po wykonaniu zadania i na rozkaz, dołączył do pułku w godzinach rannych. Pułk był w marszu do rejonu Zabłocie. Szwadron w czasie swej służby w m. Solniki nie miał żadnych poważniejszych starć za wyjątkiem ostrzeliwania małych patroli npla. Ruch na drodze za wyjątkiem pojedynczych samochodów lub motocykli bardzo słaby. Według ludności cywilnej, niemieckie oddziały odeszły w kierunku Bielsk Podl[aski]. 17.IX Dzień 17 września 1939 r. Przemarsz pułku do rejonu Panasiuki. 4-ty szwadron w straży tylnej. W czasie marszu pułk zatrzymał się w m. Opaka Mała celem odpoczynku i zjedzenia obiadu. Placówka szwadronu wzięła do niewoli niem[ieckiego] motocyklistę, który nadjechał z kierunku Dołbizna. Był zaskoczony. D-cy pułku zeznawał ze pobłądził, miał jak mówił jechać do Wysokie[go] Litewskie[go]. Po trzygodzinnym blisko postoju, pułk wymaszerował w kierunku Panasiuki, kierując się przez las do drogi na Omelianiec. Gdy pułk znajdował się już w m. Omelianiec, a 4-ty szwadron przechodził przez most na rzece Sipurka, na drodze z lasu ukazały się dwa czołgi niemieckie. Kilka serii z ckm zmusiły je do odwrotu a pułk mógł już bez przeszkód marsz swój kontynuować dalej. 10

11 18.IX Dnia 18 września 1939 przemarsz pułku do m. Budy w lasach puszczy Białowieża. 19.IX Dnia 19 września 1939, pułk dołącza do Suwalskiej Brygady Kawalerii w m. Rudnia, która wchodzi w skład Zgrupowania Kawalerii Zaza pod d-twem gen. Zygmunta Podhorskiego. 20.IX Dzień 20 września odpoczynek pułku w m. Białowieża. 21.IX Dnia 21 września przemarsz pułku do rejonu m. Mszanka, południowy wylot lasów Białowieża. 22.IX Dnia 22 września 1939, przemarsz pułku po osi m. Omelianiec St. Kol. Czeremcha, gdzie po odpoczynku, osią Nurzec, Nurczyk, St. Kol. Nurzec, dochodzi w godzinach wcześnie rannych do m. Augustynka, gdzie staje na odpoczynek. 23.IX Dzień 23 września 1939 postój ubezpieczony w m. Augustynka. W dniu tym około godz zostałem wezwany do kwatery d-cy pułku i od pułkownika Buslera otrzymałem następujący rozkaz: Od strony St. Kol. Siemiatycze podchodzi co jakiś czas około pięć odkrytych lor wraz z parowozem, wjeżdża do lasów St. Kol. Nurzec, strzelając na wszystkie strony z kb. i ckm. Na lorach jest po kilkunastu żołnierzy bolszewickich oraz po kilku cywili. Szwadron 4ty wraz z działkiem ppanc. plus drużyna ckm. przejdzie marszem ubezpieczonym lasami do toru kolejowego na południo[wy]-zachód od m. St. Kol. Nurzec i zniszczy pociąg. Po wykonaniu wracać do pułku i zameldować o wykonaniu zadania. O godz szw[adron] ubezpieczony wymaszerował z kwater posuwając się w nakazanym kierunku. Po dojściu na miejsce szwadron spieszyłem i po rozpoznaniu terenu, ustawieniu działka ppanc i drużyny ckm wydałem rozkaz, aby bez mojej komendy nie padł żaden strzał. Otwarcie ognia jednocześnie ze wszystkiej broni miało zaskoczyć npla. Wysłany patrol konny l + 3 po blisko godzinie meldował o zbliżającym się pociągu. Koń pod d-ca patrolu plut. rez[erwy] zabity. Plutonowy dołączył do szwadronu z siodłem na własnych plecach, O godz zobaczyliśmy zbliżający się dość wolno parowóz a za nim kilka otwartych lor na których znajdowali się żołnierze sowieccy. Kiedy pociąg znajdował się od nas około 400 m dałem rozkaz ognia. Lokomotywa trafiona pierwszym pociskiem w kocioł zatrzymała się. Ogień trwał bez przerwy około 3-ech minut. Po tym czasie na placu zostało kilkunastu bolszewików zabitych, reszta ratowała się uciekając do lasu. Po wykonaniu zadania powróciłem na kwatery, meldując d-cy pułku o zlikwidowaniu pociągu. Resztę dnia i noc na 24.IX. szw. odpoczywał. 11

12 24.IX Dnia 24 września 1939 r. o godz ej, pułk wymaszerował w kierunku lasy Nurzec, m. Radziwiłówka Mielnik, aby w tym rejonie przejść na drugą stronę rzeki Bug. 4-ty szwadron straż przednia pułku. Gdy pluton straży przedniej znalazł się na południowym skraju lasów Nurzec, został ze swego prawego skrzydła ostrzelany ogniem k[arabinów] m[aszynowych] z rejonu szosy. Ppułk Busler, który przez cały czas marszu znajdował się przy straży przedniej, wydał następujący rozkaz: Jak najszybciej uchwycić wylot szosy z lasu od strony m. Moszczona i zabezpieczyć przejście pułku przez szosę na Radziwiłówkę Mielnik. Wycofywać się na Mielnik tylko na mój rozkaz. Natychmiast szwadron harcownikami w galopie przeskoczył do lasu, gdzie po spieszeniu, ubezpieczony plutonem szperaczy, pomaszerował na nakazane miejsce. Szperacze piesi, nie dochodząc do szosy, zostali ostrzelani. Pluton przedni odparł jednak oddział npla, w kierunku na m. Moszczona. Po wycofaniu się npla, szwadron obsadził nakazana linie, (patrz szkic nr 7). Było już zupełnie ciemno, gdy na szosie od strony m. Moszczona ukazało się światełko lampy motocykla. Nakazałem absolutne milczenie szwadronu, sam osobiście dopuściłem motocykl na odległość kilku metrów zatrzymując go w języku niemieckim, a kiedy nie usłuchał wypaliłem do niego dwa razy z parabelum. Motocykl się przewrócił, Niemiec prawdopodobnie nie trafiony znikł w ciemnościach nocy i lasu. Mała obława nie dala żadnego rezultatu. Meldunek jaki wiózł znaleziony w torbach motocykla odesłano natychmiast do dowódcy Pułku, Około godz otrzymałem rozkaz dołączenia do pułku. Wobec powyższego, natychmiast wymaszerowałem ubezpieczony do przeprawy na Bugu w m. Mielnik. Tamże czekał na mnie ppor. Budyń z patrolem, który przekazał mi jak mam przejść bród i dołączyć do pułku m. Serpelice. 25.IX Dnia 25 września, pułk wymaszerował z m. Serpelice w kierunku na m. Zakalinki, Leśna, Styrzyniec. W czasie marszu wysłany patrol ze szwadronu w sile 6 ludzi pod dowództwem plut. Walesiuka (d-ca 2 plutonu po ś. p. por. Stanisławie Kurpiewskim) melduje o spotkaniu sowieckich patroli i malej potyczce, z której plut. Walesiuk powrócił ranny w pierś od kuli karabinowej. 26.IX W dniu 26 września 1939 roku, pułk odpoczywał w m. Witoraż. 4-ty szwadron na południo[wy]-zachód [od] Biała Podlaska. 27.IX W dniu 27 września, wymarsz po osi Witoraż Dwór Żelizna Stępków, gdzie postój ubezpieczony. 28.IX Dnia 28 września, wymarsz na kierunku Wola Plebańska, Ostrów Lub[elski]. 12

13 29.IX Dnia 29 września, wymarsz pułku w kierunku Wólka Zawieprzycka. Zaczęło się ściemniać kiedy pułk doszedł do Wólki, napotkany we wsi por. [Stanisław] Załęski z baterią marszową 2-go PAC-u14 orientuje pułk Buslera o położeniu npla. Wieś Zawieprzyce i dwór Zawieprzyce w ciągu dnia patrolowane były przez oddziały niemieckie. Nad wieczorem patrole wycofały się na druga stronę Wieprza. Wieś Jawidz i dwór Jawidz oddziały niemieckie, szczególnie we dworze Jawidz, gdzie znajduje się dowództwo większej jednostki niemieckiej. Po zebraniu rożnych tych wiadomości, dowódca Brygady pułk [Kazimierz] Plisowski15 na odprawie w m[iejscowej] szkole, wydaje następujący rozkaz pułk. Buslerowi: Nocnym wypadem zlikwidować dowództwo Jawidz oraz placówki Jawidz i Wymysłów. Była godz w Wólce Zawieprzyckiej dnia 29 września 1939 r., gdzie na odprawie oficerów i starszych podoficerów dowódca pułku wydał następujący rozkaz: 4-ty szwadron przejdzie marszem ubezpieczonym do m. Zawieprzyce i obsadzi wieś wystawiając wzdłuż rzeki czujki i podsłuchy. W rejonie Dwóch Brodów, broń maszynowa i ppanc na stanowisku, 1-szy szwadron plus pluton kolarzy pod d-ctwem ppor. [Bolesława] Rostockiego16 przejdzie rzekę w bród w Zawieprzycach i wykona wypad na Jawidz, celem odciążenia szwadronu, szwadron 2-gi pod d-ctwem por. Kiełczewskiego Bogdana17 zaatakuje 14 Por. art. Stanisław Załęski był oficerem rezerwy 28 pułku artylerii lekkiej (Zajezierze pod Dęblinem), nie zaś 2 pułku artylerii ciężkiej PAC-u. Zmobilizowany w 1939 roku już po wybuchu wojny do swego pułku macierzystego. Został wyznaczony na dowódcę baterii gospodarczej tamtejszego ośrodka zapasowego. Odesłany do Ośrodka Artylerii w Hrubieszowie. Sformował tam baterię marszową w dniu 23 września i wycofywał się z nią przed wojskami sowieckimi na Chełm i rzekę Wieprz, gdzie dołączył do brygady Plis w dywizji Zaza. Podporządkował się dowódcy pierwszego szwadronu 10 pułku ułanów. Jego bateria piesza i bez sprzętu ogniowego, zwana baterią marszową liczyła 28 września: 7 oficerów, 49 szeregowców, kuchnię polową mały tabor i pewną ilość podwód do przewozu swoich żołnierzy. W swoich wspomnieniach z uznanie pisał o 10 pułku ułanów. Zob.: A. J. Dąbrowski, op. cit., s , Płk Kazimierz Plisowski, dowódca związku bojowego nazwanego Brygadą Kawalerii Plis (od nazwiska dowódcy), sformowanego z resztek oddziałów kawalerii, z których 10 pułku ułanów był jedyną jednostką zachowującą swój pełny skład. Brygada była częścią Dywizji Kawalerii Zaza. 16 Ppor. rez. Bolesław Rostocki, dowódca pierwszego plutonu w pierwszym szwadronie. 9 września 1939 roku po rannym rtm. Władysławie Abramowiczu objął samorzutnie dowództwo szwadronu i dowodził nim prowadząc dalej natarcie. Po zranieniu 13 września dowodził w dalszym pododdziałem nie wychodząc z linii, pomimo rany kwalifikującej się do szpitala. W nocy z 28 na 29 września dowodzi wypadem za rzekę Wieprz na Jawidz, osiągając pełne zaskoczenie przeważającego nieprzyjaciela. Za kampanię wrześniową przedstawiony dwukrotnie do odznaczenia Krzyżem Walecznych oraz odznaczony krzyżem srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari V klasy. Został rozstrzelany przez Niemców za ucieczkę z niewoli. Zob.: Teki Andrzeja Siegieńczuka/Wniosek na odznaczenie Krzyżem Virtuti Militarii; Wniosek do odznaczenia, lok. 10; Z. Budyń, op. cit., s Por. rez. Bohdan Kiełczewski zmobilizowany na stanowisku oficera broni. Po natarciu na Prusy Wschodnie został przesunięty na stanowisko dowódcy 2 szwadronu w miejsce ciężko rannego por. Szadkowskiego. W nocy z 28 na 29 września został ciężko ranny podczas natarcia na Wymysłów nad Wieprzem. Zmarł 7 października z powodu utraty krwi. Pośmiertnie przedstawiony dwukrotnie do odznaczenia Krzyżem Walecznych, zob.: Wniosek do odznaczenia, lok

14 placówkę niemiecką w m. Wymysłów. Ja ze swoim sztabem będę przy dowódcy szwadronu 4-go w m. Zawieprzyce. Po odprawie i zebraniu szwadronu, szwadron 4-ty pomaszerował ubezpieczonym marszem w szyku konnym w kierunku na Zawieprzyce. Po dojściu do południowego skraju lasu tabor i koniowody pozostawiłem na miejscu pod dowództwem st. wachmistrza [Franciszka] Backiela18. Sam zaś spieszonym szwadronem obsadziłem wieś Zawieprzyce. Już o godz przybył do Zawieprzyc pułk Busler, szwadron 1-szy i kolarze. Było ciemno i panowała zupełna cisza. Kiedy szwadron 1-szy i pluton kolarzy przeszły w bród zaczęliśmy oczekiwać akcji. Przeszło około godziny, kiedy od strony Jawidz ukazały się białe rakiety i wybuchło kilka granatów. Z miejsca zaczęła się strzelanina na wszystkie strony. Walkę było widać dokładnie, każdy błysk granatów a szczególnie rakiety, które dokładnie oświetlały przedpole. Dowódca pułku obserwując razem ze mną przebieg bitwy, kazał mi przygotować szwadron na wypadek gdyby por. Rostocki miał trudności z wykonaniem swego rozkazu. Walka tym czasem raz cichła na parę sekund, to znów przybierała na sile. Było słychać nawet krzyki pojedynczych ułanów i Niemców. Palące się samochody niemieckie w majątku Jawidz oświetlały tak przedpole, ze było widać nawet poszczególne postacie biegnące na wszystkie strony. Szwadron por. Kiełczewskiego nie próżnował. Nacierał na Wymysłów, widać było jego walkę. 30.IX Ogień w obu ogniskach bitwy powoli ustawał, była godzina 4.00, kiedy szwadrony powróciły po wykonaniu zadania zostawiając na polu wiele trupów npla. Prawie wszyscy oficerowie znajdujący się w dworze Jawidz, zaskoczeni wypadem, wyskakiwali w bieliźnie i przez okna. Przez pomyłkę został również zabity właściciel majątku, polski pułk[ownik] saperów w stanie spoczynku19. Własne straty dwóch zabitych i kilku rannych. Nie mogę pominąć wydarzenia jakie miało miejsce w Zawieprzycach w czasie kiedy 1-szy szwadron i kolarze bili się w Jawidz. Około godz w nocy podsłuch melduje: ze ktoś przechodzi rzekę i zbliża się do brzegu, kiedy plusk wody był już blisko, odezwał się głos z rzeki: Ty, czujka nie strzelaj, tu idzie st. ułan Jałoszka, ja jestem ranny. 18 St. wchm. Franciszek Backiel, wachmistrz szef czwartego szwadronu. Za kampanię wrześniową 1939 roku przedstawiony do odznaczenia Krzyżem Walecznych. Zob.: Wniosek do odznaczenia, lok Płk Artur Włodzimierz Górski (ur ) emerytowany oficer piechoty, zginął przypadkowo w czasie walk we dworze Jawidz z rąk polskich żołnierzy. Według ppor. Jacka Rząda nie był właścicielem majątku a dzierżawcą gorzelni. Majątek należał do Kołaczkowskich. Zob.: Rocznik oficerski 1928, Warszawa 1928, s. 113, 159; A. J. Dąbrowski, op. cit., s

15 Po tych słowach st. ułan [Moszek] Jałoszka20 został przez ułanów 4-go szwadronu wyciągnięty z wody i przyprowadzony do mojego punktu opatrunkowego, znajdującego się w małej chałupce na brzegu wioski. Był również obecny pułk Busler. Kiedy zdjęto mu buty i spodnie st. ułan Jałoszka był rzeczywiście ranny, drobnym odłamkiem granatu w kolano. Przy opatrywaniu syczał, a potem powiedział zwracając się do pułk Buslera: Panie pułkowniku, to nic że ja ranny, ale to dobrze, że my tych szkopów wybili jak psów. Widziałem sam jak pan por. Rostocki strzelał do kilku szopskich pułkowników z rewolweru. Oni byli przeważnie bez spodni, ja nawet chciałem ich przeprosić, że my im spać nie dali, ale już nie było czasu. Czy pan pułkownik każe żebym ja tam wrócił. Tylko ta woda to za zimna. D-ca pułku odjeżdżając ze szwadronami do Wólki Zawieprzyckiej nakazał mi pozos tanie w Zawieprzycach celem dalszego ubezpieczenia pułku. Do świtu dnia 30 września nie przegrupowałem szwadronu, dopiero kiedy nadszedł świt zobaczyłem jak wygląda teren. W tym czasie otrzymałem od pułk Buslera telefoniczny rozkaz. Generał [Zygmunt] Podhorski nakazał pozostać 4-mu szwadronowi w m. Zawieprzyce z zadaniem ubezpieczenia i obrony rzeki na tym odcinku. Wycofać się tylko na otrzymany rozkaz. Zainstalowano natychmiast dwa telefony na moim punkcie obserwacyjnym: jeden do d-cy pułku, 2-gi do d-twa (Zaza). (Patrz szkic nr 8). 0 świcie, kiedy Niemcy doszli do przytomności po nocnej walce, rozpoczęli natychmiast nawałę artyleryjską na Zawieprzyce. Wieś w mgnieniu oka zaczęła się palić, a ludność całymi masami z dziećmi i tobołkami zaczęła uciekać do lasu. Po dwóch godzinach ognia artyleryjskiego dołączyła do tej nawały bateria ckm, która bez przerwy ogniem pośrednim ostrzeliwała rejon miedzy wsią a lasem Zawieprzyckim. Godziny nie pamiętam, kiedy zjawił się na moim punkcie obserwacyjnym rtm. [Adam] Galica ze sztabu [dywizji Zaza ], aby sprawdzić czy rozkaz gen. Podhorskiego jest przeze mnie wykonywany. Pociski niemieckie poprzerywały połączenia telefoniczne tak, że sztab i pułk nie wiedział czy szw. znajduje się na miejscu. Rtm. Galica zameldował generałowi, ze szw. jest w Zawieprzycach i mimo silnego ognia artylerii i ckm szwadron jest na miejscu. O godz ogień artylerii ucichł prawie zupełnie. Przygotowywany posiłek w lesie ułani przychodząc pojedynczo spożywali z apetytem. Po godz kanonada artyleryjska rozpoczęła się na nowo. Poszczególne patrole niemieckie kilkakrotnie starały się przejść drogę Jawidz Spiczyn, ale rażone naszym ogniem ckm zalegały na miejscu, tak, że żaden żołnierz niemiecki nie podszedł do rzeki pod Zawieprzycami na odległość 300 metrów. I kiedy o godz ogień 20 St. uł. Moszek Jałoszka za kampanię wrześniową 1939 roku został przedstawiony dwukrotnie do odznaczenia Krzyżem Walecznych. Wniosek do odznaczenia, lok

16 ucichł, wieś przedstawiała okropny widok. Wszelkiego rodzaju zwierzęta domowe leżały porozpruwane po oborach wiejskich. Straty własne jeden ułan lekko ranny. Była godz , gdy goniec od pułk Buslera nakazał dołączenie szwadronu do pułku z rozkazu gen. Podhorskiego. Dopędzić pułk po osi Wólka Zabłocka, Niedźwiada, Kamienna Wola, gdzie pułk zatrzyma się na odpoczynek. Było już ciemno gdy szwadron dołączył do pułku w m. Niedźwiada. Meldując powrót dowódcy pułku usłyszałem od pułk Buslera następujące słowa: Był tu gen. Podhorski, pytał się o ciebie, chciał ci pogratulować i podziękować za wspaniałe wykonanie zadania. 1.X W dniu l października 1939 r. przemarsz pułku do m. Czemierniki. W tej ostatniej pułk został zaatakowany stojąc na rynku, przez myśliwce bolszewickie. Bez strat. Szwadron szedł w kolumnie głównej, a od m. Tchórzew jako straż przednia pułku z zadaniem dojścia przez m. Hordziesz do Serokomli, gdzie pułk miał stanąć na postój ubezpieczony. Po zajęciu przeze mnie Serokomli dowódca pułku nakazał powrócić szwadronowi do m. Hordziesz, a na jego miejsce wysłał szwadron 3-ci rtm. [Ludwika] Mościckiego. 2.X Dnia 2 października 1939 r. w godzinach wcześnie rannych, szwadron otrzymał zadanie rozpoznania wsi Józefów Zakępie i ubezpieczenia dróg od strony m. Adamów. Po wykonaniu zadania, postój w lesie [na] północ [od] Hordziesz, pozostając jako odwód pułku. O godz popołudniu otrzymałem rozkaz przejść szwadronem pieszym do mostu na rzece Hordziesz, 200 m [na] północ [od] Hordziesz. Zameldowałem się u d-cy pułku, który w tym czasie stał przed stodołą od strony nieprzyjaciela (patrz szkic nr 9) na klepisku. W stodole zobaczyłem ppor. Budynia leżącego za karabinem ckm a przy nim około 3000 wystrzelonych łusek. Pułk Busler pokazując mi palcem stanowiska npla powiedział: Z zachodniego wylotu m. Hordziesz natrzeć szwadronem 4-tym na ten oto kierunek. Po otrzymaniu powyższego rozkazu przeprowadziłem szybko szwadron poza wsią i rozwinąłem linie plutonów do natarcia. Ckm na prawym skrzydle szwadronu. Mimo gęstego ognia artylerii niemieckiej, szwadron rozwinął się sprawnie i zajął stanowiska wyjściowe wzdłuż drogi. Wśród rozrywających się pocisków artylerii niemieckiej słychać było wyraźnie szczekające moje ckm-y i dudniący w stodole ckm ppor. Budynia. Skokami posuwaliśmy się naprzód. Po dojściu do rzeczki Czarna dalsze posuwanie było prawie niemożliwe. Ułani zaczęli się okopywać. Było jeszcze dość widno, kiedy szwadron na rozkaz wycofał się [do] m. Hordziesz. Tu odbyła się zbiórka pułku. 3.X W ciągu nocy pułk przeszedł do rejonu Wola Gułowska. Szwadron 4-ty ubezpiecza pułk stojący w m. (Tworzywo) Turzystwo. 16

17 4.X W tym dniu kilkakrotne natarcia npla zostały przez szwadron odrzucone a nieprzyjaciel ze stratami musiał się cofnąć. Mimo silnego ognia różnych broni i dość silnej artylerii, szwadron pozostał na wyznaczonym odcinku bez strat. 5.X Dnia 5.X.1939, pułk przed świtem przechodzi w szyku konnym do rejonu Las Błocki21 wschód, 4-ty szwadron w siłach głównych. W rejonie gajówki Grabina, straż przednia pułku natknęła się na silnego npla. Pułk został spieszony i poszedł do natarcia. 4-ty szwadron na lewym skrzydle pułku. Przez cały dzień trwa walka, szwadron kilkakrotnie musiał się cofać i natychmiast okopywać pod silnym ogniem artylerii i działek npla. Odcinek leśny pocięty sadzonkami w niektórych miejscach otwarty głębokości około l km przechodził kilkakrotnie z rak do rak. Niemcy parę razy po wejściu do lasu byli wypierani z powrotem na pole, i tylko silny ogień artylerii i działek zmuszał szwadron do wycofywania się do lasu. W tym dniu zginął na polu chwały ppor. Mączka22, d-ca 2-go szwadronu, a następnie kolejny d-ca tego szwadronu, ppor. rez. [Wincenty] Bogucki23. D-ca 3-go szwadronu rtm. Mościcki, ciężko ranny. Ppor. Majewski Stefan24 ranny w nogę. Już było ciemno, kiedy pułk zebrał się przy swoich koniowodach i marszem konnym ostrzeliwany artylerią niemiecką odszedł do folwarku Lipiny. 6.X W tym dniu w godzinach wcześnie rannych podano rozkaz o kapitulacji. Ostatni rozkaz pułkowy wydany w tym dniu został po raz ostatni odczytany przed frontem. Po dwa egzemplarze tego rozkazu otrzymali d-cy szwadronów do przechowania. Rozkaz powyższy zawierał listę poległych i rannych oraz odznaczonych krzyżami Virtuti Militari i Walecznych Był to Las Gułowski. Ppor. Jan Mączka, dowódca plutonu kolarzy. Za kampanię wrześniową 1939 roku przedstawiony posmiertnie do odznaczenia trzykrotnie Krzyżem Walecznych i odznaczony srebrnym krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari V klasy. We wniosku do odznaczenia tym orderem zawarto opis czynu bojowego z dnia 5 października: bezpośrednio do objęciu 2-go szwadronu, którego dwaj poprzedni dowódcy tegoż samego dnia zostali zabity i ranny, poprowadził szwadron w Lesie Gułowskim do walki wręcz, przy czym sam usiłując granatem ręcznym zwalczyć wyłaniający się karabin maszynowy nieprzyjaciela, serią z tegoż zostaje zabity. Zob.: Wniosek do odznaczonia, lok. 11; Wniosek na odznaczenie V. M 23 Ppor. Wincenty Bogucki, dowodził drugim szwadronem 5 października przed ppor. Mączką. Za kampanię wrześniową 1939 roku przedstawiony do odznaczenia dwukrotnie Krzyżem Walecznych i odznaczony srebrnym krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari V klasy. We wniosku do odznaczenia tym orderem zawarto opis czynu bojowego z dnia 5 października: objął szwadron po rannym poprzednim dowódcy szwadronu. Prowadząc natarcie wyparł z drogi leśnej Lasu Gułowskiego czołgi nieprzyjaciela, poczym prowadząc dalej natarcie w ciężkim ogniu artylerii porywa swą odwagą szwadron dla odparcia nacierającego przeciwnika. W tym czasie ginie od pocisku artyleryjskiego. Zob.: Wniosek do odznaczonia, lok. 14; Wniosek na odznaczenie V. M 24 Przedstawiony do odznaczenia dwukrotnie Krzyżem Walecznych, zob.: Wniosek do odznaczonia, lok Kopia ostatniego rozkazu pułkowego została odnaleziona dopiero w 1993 roku na strychu w jednym z domów w Rypinie. Zob.: E. Budzanowska, Dokumenty 10 Pułku Ułanów Litewskich odnalezione w Rypinie, Kronika Rypińska, R. 4, 1993, nr 2; A. Konopka, Odnalezione na strychu Dokumenty 10. Pułku Ułanów Litewskich, Kurier Poranny, nr 14, 21 styczeń 1993, s. 4; idem, H. Konopka, Tradycja dziesiątaków we współczesnym Białymstoku, w: Białostockie Teki Historyczne, t. 2, 1996, s. 179; A. Witkowski, Śladami 10 Pułku Ułanów Litewskich. Dziennik odnaleziony w Rypinie, Polska Zbrojna, nr 5, 8-10 stycznia 1993, s

18 Szkic nr 1. Działania szwadronu w rejonie Kowalewo Brzózki Wielkie (faza 1). 18

19 Szkic nr 2. Działania szwadronu w rejonie Kowalewo Brzózki Wielkie (faza 2). 19

20 Szkic nr 3. Działania szwadronu w rejonie Dąbrowa Nowa Wieś. 20

21 Szkic nr 4. Działania szwadronu w rejonie Domanowo (faza 1). 21 Szkic nr 5. Działania szwadronu w rejonie Domanowo (faza 2).

22 Szkic nr 6. Działania szwadronu w rejonie Domanowo (faza 3). 22

23 Szkic nr 7. Działania szwadronu w rejonie Radziwiłówka Mielnik. 23

24 Szkic nr 8. Działania szwadronu w rejonie Zawieprzyce Jawidz. 24

25 Szkic nr 9. Działania szwadronu w rejonie Hordziesz Syrokomla. 25