Wstęp. E. Budzanowska, Dokumenty 10 Pułku Ułanów Litewskich odnalezione w Rypinie, Kronika Rypińska, R. 4, 1993, nr 2. 2

Transkrypt

1 Wstęp Notatnik wraz z innymi bardzo ważnymi dokumentami dotyczącymi historii wojennej 10 pułku ułanów został odnaleziony w 1993 roku w Rypinie na strychu domu przy ulicy Kilińskiego 7 przez tamtejszą mieszkankę panią Marię Wiśniewską, która przekazała je Elżbiecie Budzanowskiej, kierownikowi Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie 1. Autorstwo notatek jest co najmniej niepewne. Tradycja rypińska wskazywałaby raczej na kwatermistrza pułku mjr Stanisława Fedorowskiego, który po powrocie z obozu jenieckiego w Murnau zamieszkał wraz z żoną u państwa Zaniewskich w Rypinie, prowadzących aptekę. Żona majora Hanna i aptekarzowa były z domu Zdziarskie. Mjr Fedorowski zmarł 8 marca 1948 roku i został pochowany na miejscowym cmentarzu. W latach 70-tych ubiegłego stulecia zmarła bezdzietnie pani Majorowa oraz wymarła rodzina Zaniewskich. Na ich miejsce wprowadziła się pani Wiśniewska, która odnalazła zapakowane dokumenty 2. Apteka przy ul. Kilińskiego w Rypinie. 1 E. Budzanowska, Dokumenty 10 Pułku Ułanów Litewskich odnalezione w Rypinie, Kronika Rypińska, R. 4, 1993, nr 2. 2 Ibidem; A. Konopka, Odnalezione na strychu Dokumenty 10. Pułku Ułanów Litewskich, Kurier Poranny, nr 14, 21 styczeń 1993, s. 4; idem, H. Konopka, Tradycja dziesiątaków we współczesnym Białymstoku, w: Białostockie Teki Historyczne, t. 2, 1996, s ; A. Witkowski, Śladami 10 Pułku Ułanów Litewskich. Dziennik odnaleziony w Rypinie, Polska Zbrojna, nr 5, 8-10 stycznia 1993, s. 4. 1

2 Mjr Stanisław Fedorowski Hanna Fedorowska ze Zdziarskich Rzeczywistym autorem dokumentów mógł być też dowódca pułku ppłk Kazimierz Busler, który pisał je w czasie walk. Czego dowodem mogą być fragmenty mówiące, że mjr Fedorowski często bywał w pierwszej linii: 4.X. Przed poł. odprawa u gen. Podhorskiego. Walka we wsi koło kościoła. Fedorowski w lesie. Mógł on przepisać notatki od ppłk Buslera będąc w obozie a po wojnie zabrać je ze sobą do Rypina 3. Niniejszy dziennik bojowy dowódcy pułku lub jego zastępcy obejmuje przedział czasowy od wymarszu pułku na wojnę (24 sierpnia 1939) do przejścia do obozu w Murnau (25 października). Jest najdokładniejszym opisem szlaku bojowego pułku w kampanii wrześniowej, który przetrwał do naszych czasów. Są w nim dokładnie określone miejsca postoju (w rękopisie zostały podkreślone linią ciągłą). Autor wtrącił również lakoniczne zapisy o walkach z oddziałami niemieckimi i sowieckimi, dezercji Białorusinów, kradzieży amunicji przez chłopów, zagubieniu artylerii itp. Do dziennika załączony został wykaz oficerów i podchorążych, którzy 6 października kapitulowali z pułkiem pod Kockiem. Lista zawiera 32 nazwiska: 25 oficerów, 6 podchorążych i 1 chorążego, w tym jeden oficer spoza obsady personalnej pułku, który 3 Ibidem; A. Konopka, H. Konopka, op. cit., s. 179; A. Konopka, op. cit., s. 4; A. Witkowski, op. cit., s. 4. 2

3 dołączy w czasie działań wojennych. Liczbę 25 oficerów pułku i 519 szeregowców w dniu kapitulacji podał w swoich notatkach również gen. bryg. Ludwik Kmicić-Skrzyński 4. Redagując tekst staraliśmy się w nawiasach kwadratowych rozwinąć wszelkie skróty oraz nazwy miejscowości, w szczególności siedzib drobnoszlacheckich, zachowując pierwotny układ dokumentu. Razem z dziennikiem do Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie trafiły również: - napisany na maszynie rozkaz dowództwa 10 pułku nr 193 z 7 października 1939 roku o awansach, odznaczeniach i poległych z osobistymi poprawkami dowódcy pułku, - odręcznie napisane i komisyjnie podpisane wnioski do odznaczenia Krzyżem Walecznych i Virtuti Militari, - obsada etatu wojennego pułku z zaznaczeniem poległych, rannych, kontuzjowanych i zaginionych, - chronologiczna lista strat poniesionych przez pułk w czasie walk. Na wszystkich dokumentach znajdują się podpisy dowództwa pułku: ppłk Kazimierza Buslera, ppłk Józefa Plackowskiego, mjr Stanisława Fedorowskiego uznane przez Centralne Archiwum Wojskowe za oryginalne. Stanowią one bardzo ważne odkrycie dla historii 10 pułku ułanów i jego żołnierzy. Do chwili, gdy ponownie ujrzały światło dzienne, wiadomo było tylko z relacji uczestnika tamtych walk por. Teodora Kopcia dowódcy czwartego szwadronu, że po dwa egzemplarze tego [ostatniego] rozkazu otrzymali dowódcy szwadronów do przechowania 5. 4 A. J. Dąbrowski, Historia 10 Pułku Ułanów Litewskich, Londyn 1982, s Ibidem, s

4 Szlak bojowy 10 Pułku Ułanów Litewskich w kampanii wrześniowej 1939 roku. 24.VII.[1939]. O godz rozmowa telef[oniczna] ze mną. Przybywam do pułku o godz [VIII]. Organizowanie P[ułku]. 25/26.[VIII]. O godz wymarsz Pułku przez ( 1 / 2 Tołcze, Bokiny, Waniewo, Pszczółczyn), ( 1 / 2 Kruszewo, Jeżewo), post[ój] Kobylino, [dalej] Makowo, Franki-Piaski, Kobylin-Kruszewo. Przybycie rano. 26/27.[VIII]. Wymarsz wieczorem z Kobylina ( 1 / 2 Sikory [Piotrowięta], Konopki [Klimki], Chlebiotki [Stare i Nowe], Strękowa Góra), ([ 1 / 2 ] Kapice, Targonie, Strękowa Góra), Wizna, Męczki, Jedwabne. Post. Orlikowo, Olszewo [Góra], Pawełki. 27, 28, 29, 30, 31.[VIII]. Orlikowo. 31.[VIII]/1.IX. Orlikowo, Rostki, Cedry, Stawiski, post. Zabiele, Konopki-Monety, Konopki-Białystok. 1/2.[IX]. Podj[azd] Abram[owicza] Grabowo, Milewo, Gr[oss] Brzózki 6, Grosselost (?), Bialla (Biała). Podj. Mośc[ickiego] Grabowo, Milewo, Gałązki, Steinem (?). 2/3.[IX]. Wymarsz późnym wieczorem. Grabowo, Przyborowo, Milewo, Gr. Brzózki, Kowalewo, akcja na M[ałe] Brzózki, Milewo, Przyborowo, post. Grabowskie, Grabowo, Świdry-Dobrzyce. 3/4.[IX]. Grabowskie, Przyborowo, gajówka (1km, pół. zach. Milewo). 4.[IX]. Glinki, gajówka, las [na] zach. 1 km Milewo, akcja na Kowalewo, las gajówka, Przyborowo, Grabowo. Post. Grabowskie, Grabowo, Świdry-Dobrzyce. 5.[IX]. Postój w rejonie Grabowskie. 5/6.[IX]. Grabowskie, Stawiski, Poryte, Józefowo, Mały Płock. Post. Chłudnie- Włodki, Waśki. 6/7.[IX]. Nagórki, Penza, Czarnocin, Piątnica, Łomża, Konarzyce, Śniadowo, [Tyszki] Gostery. Post. Andrzejki, Koskowo. 7.[IX]. Postój. Bombardowanie sąsiednich wsi. 8.[IX]. Wymarsz o godz Gniazdowo, Wólka Seroczyńska, Dw[ór] Zalesie, Sulęcin Włośc[iański], Sulęcin Kolonia. Akcja na Ostrów Mazowiecki. Kolarze na szosie. C[ota] i 4 szw[adron] na wzgórzach pod koloniami. 1 i 2 szw. odwód. 6 Powinno być: Gross Brzosken, z niem. Brzózki Wielkie. 7 Cota, punkt obserwacyjny dowódcy pułku. 4

5 8/9.[IX]. Wymarsz o godzinie Sulęcin Szlachecki, Grądziki, Pałapus Włościański, 136, 132, las 1 km [na] zachód Kalinowo. Szwadr[on] 3-ci pozostaje jako osłona odejścia na c. 143,1. Przybycie do lasu o godz [IX]. O godz marsz. 136 (Pieńki), Murowanka obok, Kaczkowo Stare, Czuraj, przedm[ieście] Brok. Wsch[odnie] przedm. 2 szw. Natarcie na Brok 2 i 1 szw. Później 4 szw. W Broku 1 cz[ołg], 1 sam[ochód pancerny]. 9/10.[IX]. Późnym wieczorem marsz na Czuraj, Kaczkowo St[are], Żochy-Pawły, Daniowo. Post. Złotoria. Postój w ciągu dnia. Meldowanie się u D[owód]cy Brygady w sprawach pułku. 11.[IX]. Wcześnie rano (późną nocą) marsz. Chmielewo, Jasienica, Stara Ruskołęka, Post. [Przeździecko] Grzymki, [Przeździecko] Dworaki, [Przeździecko] Jachy. Obsada: 3 szw. Łętownica wschód, 4 szw. od lasu, 2 szw. [Przeździecko] Grzymki, 1 szw. las Jachy. Budyń samolot 8. (2 szw. i 1 działo we wsi. Reszta w lesie przyg[otowana] do wsparcia S[uwalskiej] Br[ygady] K[awalerii]). Niedoszły wypad na wieś z wiatrakiem. 11/12.[IX]. Wieczorem (21.00?) marsz Zaręby-Warchoły, Góry Leśne, [Zaręby] Święchy, Rosochate Kośc[ielne], Dąbrowa Kość. 9, [Dąbrowa] Michałki. Post. Krzeczkowo- Bieńki Nw. i St., [Dmochy] Wypychy. Makabr[yczny] przemarsz bryg[ady] po jednej osi. Scysja z gen[erałem]. Od południa we wsi Bieńki akcja bez. z. (?). 12/13.[IX]. Po zmroku przemarsz do Dąbrowy Kościelnej. Dalej marsz w str[aży] tylnej przez [Dąbrowę] Nową Wieś, [Dąbrowę] Tworki, F[ol]w[ark] Żabieniec, [Piętki] Gręzki, [Piętki] Szeligi, [Piętki] Basie, [Kostry] Szmiejki, [Wyszonki] Wypychy, Wyszonki Kość. (łączn[ość] radj[owa] godz. 9.50), Mień. 13.[IX]. Przy wyjściu z Mienia akcja. Odejście za Nur przez Karp, lasek płdn. Ostrzeliwanie art[yleryjskie] w lasku. Zebranie się w lesie koło [Niemyje] Ząbki. 13/14.[IX]. O północy wymarsz z lasku. Zagubienie się art. Marsz [Niemyje] Siudy, [cota] 154, Koryciny, postój w nim, skąd w godz. połudn[iowych] przejście do lasu poł[nocnego], Spieszyn. D[owudzt]wo w gajówce gdzie postój. 15.[IX]. Postój. Rozpoznanie [por.] Kopcia nad rzeką. W godz. popoł[udniowych] czarne transportowce. 8 Ppor. Zbigniew Budyń, dowódca plutonu w szwadronie ckm zestrzelił jedną serią ciężkiego karabinu maszynowego niemiecki dwuosobowy samolot rozpoznawczy, który spadł na ziemię zaledwie 1-2 km od miejsca postoju dowództwa pułku. Obaj lotnicy zginęli, zob.: A. J. Dąbrowski, op.cit., s Dwukrotnie w tekście powinno być: Dąbrowa Wielka, która jest wsią kościelną. 5

6 15/16.[IX]. Wymarsz w godzinę przed zmrokiem, przez Dołubowo, obok Dziadkowice, Malowice, Hornowo, Hornowszczyzna. Post. Zabłocie Dwór. Przybycie o świcie. Przy przejściu szosy natknięcie się na dyw[izję] gen. Kertla. 16.[IX]. Postój we dworze. Brak gościnności. 16/17.[IX]. Wymarsz przed zmrokiem. Marsz wieś Zabłocie, Chanie, Fw. Nurzec, Borowiki, Lewosze, Miedwieżyki, Czeremcha. Post. Opaka Wielka, gdzie przybycie po świcie. 17.[IX]. Postój do 14.00, przerwany alarmem. Strzelanina w lesie. Przemarsz przez Babinka, Panasiuki. Postój Czwirki i zaśc[ianku Zanowiny] 1 km płn. Czwirki. Przed Panasiukami napad na str. tylną oddz[ialów] zmot[oryzowanych] niem[ieckich] z art. 18.[IX]. O świcie wymarsz w Puszczę Białow[ieską]. Postój w leśniczówce. Gościnność. Rozpoznanie na skraj zachodni puszczy. Marsz obok 162, budowa mostu na rzece. Postój Czeremyszki, Budy, Pogorzelce. 19.[IX]. Marsz z rana przez Białowieżę do Rudni, gdzie postój. Spotkanie z Korpalskim 10. W Rudni patrol od gen. [Zygmunta] Podhorskiego. Nawiązanie łączności. Pierwsze znaki i wiadomości o bolsz[ewikach] i znaki rozkładu. Początek dezercji Białorusinów. 20.[IX]. O godz przemarsz z Rudni do Białowieży, gdzie postój. Org[anizacja] Dywizji K[awalerii Zaza ]. 21.[IX]. Koło godz wymarsz z Białow[ieży] przez Białą, Mszanki, Czwirki, gdzie postój. Kradzież przez chłopów naboi. 22.[IX]. Wymarsz rano przez Panasiuki, Omelianiec, Opaka Wlk., Czeremcha, Miedwieżyki, Nurzec. Postój nadl[eśnictwo] i osada Nurzec. Niegościnna leśniczanka. 23.[IX]. Postój. 24.[IX]. Wymarsz z Nurca po południu. Marsz przez Radziwiłłówkę. Zetknięcie z czołg[ami] 2 zestrz[elone]. Przejście Bugu w Mielniku. Postój w Serpelicach, gdzie przybycie o świcie. 25.[IX]. Przed południem odprawa u gen. Podh[orskiego] w Borsukach. Wymarsz o godz /26.[IX]. Marsz przez Zakalinki, Nosów, Leśna, Bordziłówka, (Drobin), Folw[ark] Franopol, gaj[ówka] lasu Łysochy, Styrzyniec, Dw[ór] Styrzyniec. Postój we wsi Jaźwiny, gdzie przybycie przed świtem. 10 W Rudni dołączył mjr Bronisław Korpalski (kwatermistrz 5 Pułku Ułanów Zasławskich) z jednym szwadronem 5 pułku, zob.: A. J. Dąbrowski, op. cit., s

7 26.[IX]. Postój w tej wsi. Wyprawa do Dw. Styrzyniec, gdzie walka z bolszewik[ami]. Pociąg bolsz[ewicki] z artyl[erią]. Ostrzeliwanie przez nich. 27.[IX]. Wcześnie rano (po świcie) wymarsz przez Sokule, Danówka, Witoraż, Żelizna, Rudno, Rudzieniec, Czeberaki, Przewłoka, Stępków. Post.: Plebania Wola, Makoszka. 28.[IX]. Rano wymarsz przez Ostrów Podlaski 11 do Kalechowicz Starych. Tu postój i ubezpiecz[enie] bryg[ady]. Po południu marsz do Wólki Zawieprzyckiej, gdzie rozkaz zajęcia Zawieprzyc. 29.[IX]. O świcie pułk przechodzi do Wólki Kijańskiej na postój. W Zawieprzycach 4 szwadr[on] w walce. 29/30.[IX]. Od zmroku pułk w straży tylnej dyw. maszeruje przez Wólkę Zawieprzycką, Brzostówkę, przez las na Wólkę Zabłocką, Borejów, Brzeźnica Bychowska, Kol[onia] Brzeźnica. Post. Niedźwiada, gdzie stanął późną nocą. Wyznaczone pierwotnie m[iejsce] p[ostoju] Leszkowice, okazały się zajęte przez n[ieprzyjacie]la. 30.[IX]. O godz wymarsz przez Antonówkę do Czemierniki, gdzie postój. Przy zajęciu Cz[emiernik] napad bolsz[ewickich] myśliwców i ostrzeliwanie. 1.X. Przed świtem przemarsz do lasu obok Fw. Bełcząc. Przejście Tyśmienicy. Zajęcie Tchórzewa. Ppłk. [Józef] Plackowski z 1 i 2 szw. maszeruje: Borki łączność z Eplerem 12, Ossow[n]o, Bronisławów, łączność z pułkiem w Hordzieszy. Pułk z Tchórzewa przez Talczyn, Ruda Serokomelska, Wólka. Postój pułku: Hordziesz (3 szw. Serokomla). Przybycie nocą. 2.[X]. O godz napad na Serokomlę. Walka przez cały dzień i całą noc. 3.[X]. O godz wymarsz z Hordzieszy do Bielan Wlk., gdzie postój do wieczora. O godz przemarsz przez Czarną, Wolę Gułowską. Postój Turzystwo B, gdzie przybycie koło godz [X]. Przed poł. odprawa u gen. Podhorsk[iego]. Walka we wsi koło kośc[ioła]. [Mjr] Fedor[owski] w lesie. 5.[X]. Bitwa w Lesie Gułowskim. 6.[X]. Kapitulacja od godz Pułk składa broń koło Adamowa o godz [X]. Zbiórka na łące z końmi. Szosa [na] północ [od] Sobieszyn. Przejazd Dęblin Radom. 12.[X]. Przejazd do Kielc koszary. 11 Dziś Ostrów Lubelski. 12 Płk. Adam Epler dowodzący 60 rezerwową dywizją piechoty. 7

8 15.[X]. Kielce województwo. 19.[X]. Kielce 6.30 wyjazd do Wrocławia autami, gdzie przybycie godz [X]. Wyjazd koleją godz [X]. Przybycie do Murnau, godz baraki. 25.[X]. Przejście z baraków do koszar. Ofic[erowie] i p[od]chor[ążowie], którzy 6.X kapitulowali z pułkiem: 1. ppłk Busler Kazim[ierz], 2. Plackowski Józef, 3. mjr Fedorowski Stanisł[aw], 4. rtm. Nostitz-Jackowski Kazim[ierz], 5. Berdowski Florian, 6. kpt. lek. Mokrzycki Adam, 7. por. Wroczyński Zbigniew, 8. Kopeć Teodor, 9. Domański Kazim[ierz], 10. Klimowicz Czesław, 11. Zdanowicz Stanisł[aw], 12. [lek. wet.] Tarkowski [Czesław], 13. [rez. lek. wet] Wojciechowski [Henryk], 14. ppor. Rostocki Bolesł[aw], 15. Budyń Zdzisław, 16. Nestorowicz Mieczysł[aw], 17. Szatkowski Tadeusz, 18. Majewski Stefan, 19. Kamiński [Tadeusz], 20. Rząd Jacek, 21. Radzymiński [Władysław], 22. Jeżewski [Janusz], 23. Wielowiejski Ludwik, 24. Sukiennicki, 25. Berezowski [Kazimierz] 13 z 22 P[ułku] Uł[anów], 13 Ppor. Berezowski Kazimierz, 9 promocja ( ) podchorążych rezerwy kawalerii. Przydział w stopniu plutonowego do 3 pułku szwoleżerów. Awans na podporucznika w 1937 roku. Zmobilizowany w sierpniu 1939 roku do 22 pułku ułanów. 28 września znalazł się w obsadzie personalnej pierwszego szwadronu 10 pułku ułanów, zob.: St. Radomyski, Zarys historii Szkoły Podchorążych Rezerwy Kawalerii w Grudziądzu , Pruszków 1992; Teki Andrzeja Siegieńczuka/Obsada etatu wojennego pułku we wrześniu 1939 roku. 8

9 26. chor. Trochomiak [Marian], 27. pchor. Dłużniowski [Piotr], 28. Szymkowiak [Witold] 14, 29. [kpr.] Zieliński [Tomasz], 30. [plut.] Michałowski [Kazimierz], 31. [kpr.] Łobacz [Witold], 32. [st. uł.] Truskolaski [Roman]. 14 Podchorążowie Piotr Dłużniowski i Witold Szymkowiak, 17 promocja oficerska ( ). Przydział nie jest znany, zob.: St. Radomyski, Zarys historii Szkoły Podchorążych Kawalerii w Grudziądzu , Warszawa