Sebastian Piątkowski Stan badań nad historią Skarżyska-Kamiennej w latach wojny i okupacji ( )
|
|
- Krystyna Janicka
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Sebastian Piątkowski Stan badań nad historią Skarżyska-Kamiennej w latach wojny i okupacji ( ) Z Dziejów Regionu i Miasta : rocznik Oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego w Skarżysku-Kamiennej 3,
2 Rocznik Oddziału PTH w Skarżysku-Kamiennej, Z dziejów regionu i miasta, R. 3/2012, s Artykuły Sebastian Piątkowski Radom Stan badań nad historią Skarżyska-Kamiennej w latach wojny i okupacji ( ) Skarżysko-Kamienna należy do tych miast centralnej Polski, które pomimo długiej i bogatej historii nie doczekały się dotychczas syntetycznego opisu swych dziejów. Informacje na temat ośrodka i jego mieszkańców można odnaleźć w licznych opracowaniach poświęconych losom międzyrzecza Wisły i Pilicy na różnych etapach przeszłości. Pojawia się ono również na kartach opracowań dotyczących najróżniejszych aspektów historii naszego kraju, ogłaszanych drukiem zarówno tutaj, jak i zagranicą. Sytuacja ta dotyczy m.in. okresu wojny i okupacji niemieckiej, będącej tematem niniejszego szkicu. Przedstawione zostaną w nim najważniejsze opracowania poświęcone losom miasta i jego mieszkańców w latach , dotyczące kolejnych zagadnień: walk wrześniowych, niemieckich działań eksterminacyjnych wobec ludności polskiej, procesu zagłady ludności żydowskiej, konspiracji wojskowej i cywilnej, wreszcie problemów nie mieszczących się w powyższych kategoriach. Tekst zamkną postulaty dotyczące badań wartych podjęcia, wraz z zasygnalizowaniem uwarunkowań ich realizacji. Jak już wspomniano, w historiografii dotyczącej Skarżyska-Kamiennej brak jest publikacji przedstawiającej przekrojowo okupacyjne losy miasta. Czytelnikowi chcącemu zapoznać się z chociażby wybranymi problemami z tej sfery warto polecić przede wszystkim lekturę edycji wartościowego źródła, jakim jest powojenny kwestiona- 51
3 riusz władz miejskich o wydarzeniach szczególnej wagi, zaistniałych w latach wojny 1. Obok właściwego tekstu, zawierającego interesujące, aczkolwiek w znacznej części zweryfikowane przez czas dane, o jego wartości warunkują załączniki, a zwłaszcza wspomnienia grona skarżyskich nauczycielek. Dotyczą one m.in. pomocy udzielanej przez mieszkańców miasta żołnierzom Wojska Polskiego wziętym we wrześniu 1939 r. do niewoli i przetrzymywanym w obozie jenieckim w Szydłowcu, tajnego nauczania, represji niemieckich w końcowym okresie okupacji oraz okoliczności wkroczenia do miasta w styczniu 1945 r. oddziałów sowieckich. Lektura tego dokumentu może być interesującym punktem wyjścia do zapoznania się z innymi publikacjami, dotyczącymi wojennej i okupacyjnej historii Skarżyska. W przypadku Wojny Obronnej 1939 r. stan badań dotyczących interesującego nas ośrodka należy uznać za wysoce niewystarczający. Chociaż miasto pojawia się na kartach wielu prac dotyczących tej problematyki, koncentrują się one niemalże wyłącznie na aspektach militarnych września, a więc dyslokacji polskich jednostek wojskowych, ich odwrocie przez okolice miasta ku linii Wisły, a także roli Skarżyska- Kamiennej w niemieckich planach operacyjnych. Wśród publikacji o takim charakterze największą wartość posiadają bezsprzecznie dwie książki dotyczące losów Armii Prusy, autorstwa Jana Wróblewskiego 2 oraz Piotra Zarzyckiego 3. Poza omówioną w dalszej części niniejszego szkicu pracą Józefa Rella o organizacji Orzeł Biały, brak jest niestety ujęć dotyczących szeroko rozumianego funkcjonowania miasta w czasie walk wrześniowych, poruszających np. tematykę nalotów, ewakuacji ludności cywilnej, działań władz miejskich itd. Niemalże nic nie wiemy o mieszkańcach Skarżyska-Kamiennej, którzy podczas działań wojennych znaleźli się na Kresach Wschodnich, zajętych po 17 września 1939 r. przez Armię Czerwoną. Lukę tę wypełniają tylko w pewnym stopniu 1 Kwestionariusz władz Skarżyska-Kamiennej w sprawie wydarzeń o znaczeniu historycznym w latach , oprac. S. Piątkowski, Znad Kamiennej, t. 4, Por. także S. Piątkowski, Życie codzienne mieszkańców Skarżyska-Kamiennej w okresie okupacji niemieckiej, [w:] Skarżysko-Kamienna, Panorama dziejów miasta, Skarżysko- -Kamienna J. Wróblewski, Armia Prusy 1939, Warszawa P. Zarzycki, Południowe Zgrupowanie Armii Prusy we wrześniu 1939 roku, Warszawa
4 dane biograficzne o oficerach Wojska Polskiego i funkcjonariuszach Policji Państwowej, zamordowanych przez Rosjan w Katyniu i innych miejscach straceń 4. Należy podkreślić, że omawiana sytuacja nie jest wyjątkową w skali kraju, gdyż w powojennych badaniach zagadnienia militarne przesłoniły wyraźnie studia nad losami ludności cywilnej. Znacznie lepiej przedstawia się stan badań dotyczących niemieckich działań eksterminacyjnych, wymierzonych w ludność polską. Nie trzeba przypominać, że na mapie naszego kraju Skarżysko-Kamienna jest pod tym względem miejscem szczególnym. Trudno byłoby znaleźć ośrodek o podobnej wielkości, którego mieszkańcy zostaliby dotknięci w tak ogromnym stopniu represjami ze strony okupantów, uderzającymi szczególnie w inteligencję oraz osoby zaangażowane w konspirację wojskową i cywilną. Szczególne znaczenie mają tutaj wydarzenia z 1940 r., których tragicznym zwieńczeniem były masowe aresztowania, a następnie egzekucje w miejscach straceń Bór i Brzask. Chociaż ogólnikowe informacje na ich temat pojawiają się w dziesiątkach opracowań dotyczących niemieckiej okupacji w Polsce i regionie świętokrzyskim, dopiero kilka lat temu zostały one skompletowane, zweryfikowane i upublicznione w formie książki noszącej tytuł Kronika Orła Białego. W pracy tej czytelnik odnajdzie m.in. artykuł Andrzeja Jankowskiego o egzekucjach przeprowadzonych przez Niemców w Skarżysku w latach , opracowanie autorstwa piszącego te słowa o mieszkańcach miasta osadzonych w początkach okupacji w więzieniu radomskim 6, a także przedruki artykułów dotyczących omawianej problematyki, publikowanych m.in. przez Longina Kaczanowskiego na łamach prasy codziennej 7. Najważniejszą częścią książki są jednak wykazy osób zamordowanych w 1940 r. na Borze, 4 Najpełniejsze dane zawierają ogłoszone drukiem tzw. księgi cmentarne z poszczególnych miejsc straceń. Wśród pozycji regionalnych na plan pierwszy wybija się zdecydowanie praca M. Jończyka, Zbrodnia Katyńska na mieszkańcach Kielecczyzny. W 70. rocznicę ludobójstwa, Kielce A. Jankowski, Masowe egzekucje na terenie miasta Skarżyska-Kamiennej w latach , [w:] Kronika Orła Białego, red. T. Sikora, A. Gajewski, Skarżysko-Kamienna S. Piątkowski, Martyrologia mieszkańców Skarżyska-Kamiennej w więzieniu radomskim (grudzień 1939 sierpień 1940 r.), [w:] ibid. 7 L. Kaczanowski, W 35. rocznicę wydarzeń; Wychowaj syna na dobrego Polaka; Pamiętnik rozstrzelanego; Zbrodnie Paula Fuchsa, [w:] ibid. 53
5 Brzasku i podradomskim Firleju, uzupełnione informacjami biograficznymi, fragmentami zachowanej korespondencji, a także bardzo bogatymi materiałami ilustracyjnymi. Chociaż szereg zamieszczonych w tej książce informacji stanowi dopiero punkt wyjścia dla dalszych badań, jej znaczenie dla lokalnej historiografii jest wręcz niemożliwe do przecenienia. Wśród innych publikacji, w których odnaleźć można dane na temat niemieckich działań eksterminacyjnych wymierzonych w mieszkańców Skarżyska-Kamiennej, należy wymienić przede wszystkim obszerne opracowanie pt. Księga Pamięci 8, poświęcone kilkudziesięciu transportom z dystryktu radomskiego do obozu koncentracyjnego Auschwitz. Zawiera ona rozbudowane listy transportowe, uzupełnione o bogate omówienia losów poszczególnych więźniów, w tym wielu pochodzących ze Skarżyska-Kamiennej i okolic. Dokładnie przebadany pod tym kątem został także jedyny transport więźniarski, skierowany z dystryktu radomskiego do obozu na Majdanku 9. Przyczynki dotyczące tej problematyki zawiera monografia niemieckiego więzienia w Radomiu, opracowania przez autora niniejszego szkicu 10. Bardzo dużą wartość posiadają także wspomnienia więźniów obozów koncentracyjnych związanych ze Skarżyskiem Alfonsa Walkiewicza 11 i Mieczysława Kity 12, przedstawiające grozę niemieckiej okupacji przez pryzmat jednostkowych losów ludzkich. W lokalnej historiografii zauważalny jest jednak bardzo wyraźnie brak opracowań dotyczących deportacji mieszkańców dystryktu radomskiego, w tym również interesującego nas miasta, do obozów Gross-Rosen i Sachsenhausen-Oranienburg, a także ich losów w Dachau, Buchenwaldzie i innych obozach koncentracyjnych. Inny tragiczny rozdział historii Skarżyska-Kamiennej w latach okupacji został zapisany losami przebywających w tym mieście Żydów. Na 8 Księga Pamięci. Transporty Polaków do KL Auschwitz z Radomia i innych miejscowości Kielecczyzny , t. 1-5, red. F. Piper i I. Strzelecka, Warszawa Oświęcim J. Kiełboń, S. Piątkowski, Z badań nad transportem radomskim, Zeszyty Majdanka, t. 21, S. Piątkowski, Więzienie niemieckie w Radomiu , Lublin A. Walkiewicz, Tego się nie zapomina, Warszawa M. Kita, Ja tam byłem, Oświęcim
6 ich historię składają się dwie odrębne karty. Pierwsza z nich to losy skarżyskiej społeczności żydowskiej od wybuchu wojny do momentu likwidacji miejscowego getta i deportacji jego mieszkańców do obozu zagłady w Treblince. O tematyce tej wiemy niestety bardzo mało. Podstawowe dane dotyczące przemian w liczebności Żydów w Skarżysku, związanych z realizowaną przez Niemców polityką przesiedleńczą, zawiera praca Adama Rutkowskiego, poświęcona zagładzie Żydów w dystrykcie radomskim 13. Wiedzę tę uzupełnia hasło opublikowane w encyklopedycznym wydawnictwie Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich, zawierające jednak tylko orientacyjną datę likwidacji miejscowej dzielnicy zamkniętej 14. Bardzo interesujące, aczkolwiek jedynie przyczynkarskie informacje dotyczące omawianej problematyki znalazły się w dwóch księgach pamięci skarżyskich Żydów, wydanych w Izraelu: Skarzysko Book 15 oraz Skarzysko Kamienna Memorial Book 16. Więcej niż słaby stan wiedzy na temat losów mieszkańców Skarżyska- Kamiennej w latach okupacji ma tragicznie prostą i niestety typową dla wielu polskich miast i miasteczek przyczynę: przeważająca większość Żydów zamieszkujących w tym ośrodku w momencie wybuchu wojny poniosła śmierć w komorach gazowych i egzekucjach, a tylko nieliczni z ocalonych przelali na papier swe wspomnienia. Zjawisko to, w połączeniu ze zniszczeniem dokumentacji władz miejskich (będzie o tym mowa w dalszej części opracowania) sprawia, iż większość informacji związanych z procesem zagłady skarżyskiej społeczności żydowskiej uległa już bezpowrotnie zapomnieniu. Zdecydowanie inaczej przedstawia się stan wiedzy nad drugą kartą dziejów holocaustu w Skarżysku-Kamiennej, a mianowicie losami żydowskich więźniów zmuszanych do niewolniczej pracy przymusowej w obozie przy zakładach amunicyjnych, należących w czasie wojny do koncernu HASAG. Chociaż niemieckie dokumenty dotyczące obozu 13 A. Rutkowski, Martyrologia, walka i zagłada ludności żydowskiej dystryktu radomskiego podczas okupacji hitlerowskiej, Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce nr 15-16, Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich Informator encyklopedyczny, red. C. Pilichowski i in., Warszawa Skarzysko Book. The Yizkoor Book in Memory of Jewish Community of Skarzysko, ed. E. Lewin i J. Shier, Tel Aviv Skarzysko Kamienna Memorial Book: Zekhor, ed. Y. Siyar, Tel Aviv
7 nie zachowały się, wielu jego więźniom udało się doczekać końca okupacji. Złożone przez nich po wojnie relacje i oświadczenia, przechowywane w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie, Instytucie Yad Vashem w Jerozolimie, Muzeum Holocaustu w Waszyngtonie i wielu innych placówkach badawczych całego świata, stały się przedmiotem licznych publikacji i analiz, tworząc też dla historyków doskonały materiał badawczy. Pierwsze wspomnienia więźniów ze Skarżyska ukazały się w formie książkowej już w kilka lat po zakończeniu wojny. Były to prace Róży Bauminger 17, Hansa Freya 18 oraz Mordechaja Stringlera 19. Wydawane po polsku, niemiecku, w jidisz, a później także w innych językach, materiały te odegrały ogromną rolę w zachowaniu pamięci o skarżyskim obozie. W dużej mierze dzięki nim do obiegu naukowego wszedł na trwałe pogląd mówiący, że obóz HASAG w Skarżysku-Kamiennej ze względu na warunki życia więźniów, niewolniczą pracę wykonywaną we wręcz trudnych do wyobrażenia warunkach oraz terror ze strony komendantury i strażników, winien być stawiany w jednym rzędzie z Auschwitz i innymi miejscami, mającymi wręcz symboliczny wymiar dla pamięci o procesie zagłady europejskich Żydów. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat ogłoszono drukiem wiele kolejnych wspomnień, związanych z pracą przymusową w interesującym nas ośrodku. Wśród wydanych w Polsce wspomnieć warto zwłaszcza pamiętniki Geni Groswirt-Szechter 20 i Ireny Bronner 21, a także antologię Dzieci Holocaustu mówią 22. Pamiętniki, wspomnienia i relacje więźniów skarżyskiego HASAG-u stały się również w pracach badaczy izraelskich i anglosaskich ważnym elementem narracji o holocauście opisywanej przez pryzmat osobistych doświadczeń ofiar 23, materiałem 17 Bauminger Róża, Przy pikrynie i trotylu (Obóz pracy przymusowej w Skarżysku-Kamien nej), Kraków H. Frey, Die Hoelle von Kamienna, unter Benutzung des amtlichen Prozessmaterials, Berlin Potsdam M. Stringler, Werk Ce, Buenos Aires G. Groswirt-Szechter, Stracona młodość, Łódź I. Bronner, Cykady nad Wisłą i Jordanem, Kraków Dzieci Holocaustu mówią, t. 2, red. J. Gutenbaum, A. Latała, Warszawa Por. L. Smith, Holokaust. Prawdziwe historie ocalonych, Warszawa
8 pozwalającym poznać i upamiętnić m.in. straszliwe losy żydowskich dzieci w latach zagłady 24, a także przedmiotem wnikliwych analiz, poruszających psychologiczne aspekty opisu skrajnie traumatycznych przeżyć, doświadczanych przez więźniów 25. Pomimo bogactwa materiałów źródłowych, przez całe dziesięciolecia po zakończeniu wojny żaden z historyków nie podjął próby przygotowania monografii obozu w Skarżysku. Nie oznacza to jednak, że informacje z tej dziedziny były pomijane w pracach naukowych i popularnych. Spośród opracowań ogłoszonych drukiem w języku polskim należy zwrócić uwagę zwłaszcza na artykuł Adama Rutkowskiego o obozach pracy dla Żydów w dystrykcie radomskim 26 oraz bardzo interesujące studium Józefa Marszałka, poświęcone obozom niemieckim w Generalnym Gubernatorstwie 27. Chociaż dane zawarte w tych opracowaniach są po dziś dzień bardzo interesujące, zamiarem ich autorów było przede wszystkim ukazanie roli miejsc pracy przymusowej w niemieckiej polityce okupacyjnej, bez przesadnego koncentrowania się na określonych miejscowościach. Sytuacja ta uległa zmianie dopiero w połowie lat dziewięćdziesiątych, kiedy to światło dzienne ujrzała książka Felicji Karay pt. Death Comes in Yellow 28. Książka, której niektóre fragmenty zostały opublikowane w formie artykułów także w Izraelu i Polsce 29, spotkała się z bardzo dobrym przyjęciem i więcej niż pozytywnymi recenzjami, postulującymi opublikowanie 24 Por. M. Schiller, Bread, Butter and Sugar. A Boy s Journey through the Holocaust and Postwar Europe, b.m.w 1997; B. Niven, The Buchenwald Children, Truth, Fiction and Propaganda, New York 2007; J. Werber, W. B. Helmreich, Saving Children. Diary of A Buchenwald Survivor and Rescuer, New Jersey C. R. Barclay, Autobiographical Remembering. Narrative Constraints, [w:] Remembering Our Past. Studies in Autobiographical Memory, ed. D. C. Rubin, Cambridge A. Rutkowski, Hitlerowskie obozy pracy dla Żydów w dystrykcie radomskim, Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce, nr 17-18, J. Marszałek, Obozy pracy w Generalnym Gubernatorstwie w latach , Lublin F. Karay, Death Comes in Yellow. Skarżysko-Kamienna Slave Labor Camp, Amsterdam F. Karay, Social and Cultural Activities of Prisoners in the Jewish Labour Camp at Skarżysko-Kamienna, Gal-Ed. On the History od the Jews in Poland, t. 12, 1991; eadem, Działalność społeczna i kulturalna w obozie pracy przymusowej dla Żydów w Skarżysku-Kamiennej, Zeszyty Majdanka, t. 19,
9 jej także w języku polskim (postulat ten nie został po dziś dzień zrealizowany) 30. Dodać warto, że Felicja Karay opracowała też hasło Skarżysko-Kamienna dla znanego w całym świecie wydawnictwa seryjnego Encyclopedia of the Holocaust 31, a liczne wątki omawianej książki kontynuowała w swych kolejnych publikacjach, poświęconych obozowi pracy przymusowej przy zakładach zbrojeniowych w Lipsku 32. Ustalenia wspomnianej badaczki weszły na trwałe do obiegu naukowego i zostały wykorzystane przez specjalistów, którzy w ostatniej dekadzie podjęli w swych opracowaniach tematykę zagłady Żydów w dystrykcie radomskim. Należy wymienić w tym miejscu przede wszystkim książkę Jacka Młynarczyka opartą w znacznej części na dokumentach przechowywanych w niemieckich archiwach 33. Interesujące dane na temat skarżyskiego HASAG-u zawierają także prace Jacka Wijaczki i Grzegorza Miernika 34, Roberta Seidlera 35 oraz Krzysztofa Urbańskiego 36. Podsumowuje je tekst przygotowany przez Evelyn Zagenhagen na potrzeby encyklopedii gett i obozów Europy Środkowo-Wschodniej, wydanej ostatnio przez Muzeum Holocaustu w Waszyngtonie 37. Kilka miesięcy temu na rynek księgarski trafiła 30 Recenzje omawianej książki opublikowali m.in.: J. Tomaszewski ( Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce, t. 47, 1997, nr 2), S. Meducki ( Dzieje Naj nowsze, t. 30, 1998, nr 3) i A. Link-Lenczowski ( Scripta Judaica Cracociensia, t. 1, 2002). 31 F. Karay, Skarżysko-Kamienna, [w:] Encyclopedia of the Holocaust, Ed. I. Gutman, t. 2, Jerusalem F. Karay, Granaty i poematy. Obóz pracy HASAG Leipzig, Tel Aviv 1999; HASAG Leipzig Slave Labour Camp for Women. The Struggle for Survival Told by the Women and Their, London J. A. Młynarczyk, Judenmord in Zentralpolen. Der Distrikt Radom im Generalgouvernement , Darmstaat J. Wijaczka, G. Miernik, Żydowscy robotnicy przymusowi w zakładach zbrojeniowych HASAG w Generalnym Gubernatorstwie w czasie II wojny światowej, [w:] Z przeszłości Żydów polskich. Polityka gospodarka kultura społeczeństwo, red. J. Wijaczka, G. Miernik, Kraków R. Seidler, Deutsche Besatzungspolitik in Polen. Der Distrikt Radom , Paderborn K. Urbański, Zagłada Żydów w dystrykcie radomskim, Kraków E. Zagenhagen, Skarżysko-Kamienna, [w:] The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps and Ghettos , t. 2, Ghettos in German-Occupied Eastern Europe, part B, ed. M. Dean, Bloomington
10 też pierwsza polskojęzyczna książka naukowa poświęcona martyrologii Żydów w skarżyskim HASAG-u, opracowana przez Krzysztofa Gibaszewskiego 38. Tekst ten, prezentujący informacje uzyskane w wyniku szeroko zakrojonych kwerend źródłowych przeprowadzonych m.in. w Izraelu, zawiera wiele interesujących, a zarazem nowych w krajowej historiografii danych. Można żywić nadzieję, że praca ta spotka się z zainteresowaniem wykraczającym poza granice Polski. Warto w tym miejscu zauważyć, że nasilenie badań nad dziejami obozu żydowskiego przy skarżyskim HASAG-u nie przełożyło się niestety na pogłębienie stanu wiedzy na temat samego zakładu, w którym zatrudniano przecież także wielu polskich robotników. W literaturze naukowej poruszającej to zagadnienie przeważają zdecydowanie informacje o stanie zatrudnienia i skali produkcji, zaczerpnięte przede wszystkim z dokumentów organizacji konspiracyjnych. Chociaż dane te mają ogromną wartość dla poznania przeszłości, zauważalny jest brak ustaleń dotyczących kadry kierowniczej fabryki, jej stosunku do polskich pracowników, czy też wreszcie warunków codziennego bytu tych ostatnich. Wśród opracowań poruszających wspomniane przed chwilą zagadnienia należy wymienić przede wszystkim prace Stanisława Meduckiego 39 i Piotra Matusaka 40, a także obszerny rozdział w popularnonaukowej książce autorstwa Longina Kaczanowskiego o okupacyjnych losach zakładów przemysłowych regionu świętokrzyskiego 41. Z treścią tych prac koresponduje, odznaczający się wysokimi walorami poznawczymi, przygotowany przez Bolesława Juchniewicza tom poświęcony historii skarżyskiego zakładu, zawierający m.in. wiele dokumentów i wspomnień z lat Kilka lat temu nad historią fabryki pochylił się także Robert Kuśnierz, który prześledził 38 K. Gibaszewski, Hasag. Historia obozu pracy przymusowej w Skarżysku- Kamiennej, Skarżysko-Kamienna S. Meducki, Przemysł i klasa robotnicza w dystrykcie radomskim w okresie okupacji hitlerowskiej, Warszawa P. Matusak, Przemysł na ziemiach polskich w latach II wojny światowej, t. 1, Eksploatacja przez okupantów i konspiracja przemysłowa Polaków, Warszawa Siedlce L. Kaczanowski, Hitlerowskie fabryki śmierci na Kielecczyźnie, Warszawa B. Juchniewicz, Kronika Zakładów Metalowych Predom-Mesko w Skarżysku-Kamiennej, t. 2, Wspomnienia pracowników, dokumenty, opracowania z dziejów Państwowej Fabryki Amunicji w Skarżysku-Kamiennej, Skarżysko-Kamienna
11 jeden z najciekawszych, a zarazem najbardziej zapomnianych aspektów jej okupacyjnej codzienności pomoc udzielaną przez polskich robotników więźniom narodowości żydowskiej 43. Przejdźmy teraz do omówienia stanu badań dotyczących polskiej konspiracji wojskowej i cywilnej. Fundamentalne do rozpoznania tej problematyki prace zostały opublikowane przede wszystkim przez Józefa Rella. Autor ten zdołał zgromadzić wiadomości na temat organizacji ruchu oporu działających w Skarżysku-Kamiennej, scalonych następnie w szeregach: Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej. Jego trud zaowocował m.in. publikacjami na ten temat ogłoszonymi drukiem na łamach Wojskowego Przeglądu Historycznego 44, zarysem monograficznym lokalnej organizacji konspiracyjnej Orzeł Biały 45, a także obszerną monografią skarżyskiego podobwodu ZWZ-AK 46. Autorowi temu zawdzięczamy również bardzo interesujące prace, dotyczące tajnego nauczania w latach okupacji niemieckiej 47. W pracach tych zawarte zostały setki nazwisk i pseudonimów oraz liczne dane o wydarzeniach, składających się na obraz walki zbrojnej mieszkańców Skarżyska-Kamiennej z okupantem. Wśród badań nad mniejszymi organizacjami scalonymi następnie z ZWZ-AK należy zwrócić na opracowania dotyczące organizacji Polska Niepodległa. Są one warte uwagi ze względu na wyprofilowanie prac PN na zagadnienia wywiadu kolejowego i przemysłowego, co zaowocowało stworzeniem w Skarżysku-Kamiennej prężnych struktur, zajmujących się właśnie taką działalnością. Obok wspomnianych przed 43 R. Kuśnierz, Polacy pomagający Żydom w zakładach zbrojeniowych Hasag w Skarżysku-Kamiennej (z materiałów byłej Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Kielcach), [w:] Kto w takich czasach Żydów przechowuje?... Polacy niosący pomoc ludności żydowskiej w okresie okupacji niemieckiej, red. A. Namysło, Warszawa J. Rell, Konspiracja zbrojna w Skarżysku-Kamiennej , cz. 1, Wojskowy Prze gląd Historyczny, t. 36, 1991, nr 3-4; cz. 2, Wojskowy Przegląd Historyczny, t. 39, 1994, nr Idem, Konspiracyjna Organizacja Orzeł Biały pierwszym ogniwem walki o niepodległość w Skarżysku-Kamiennej w latach , Skarżysko-Kamienna Idem, Podobwód ZWZ-AK Morwa Skarżysko-Kamienna, Kielce Idem, Szkoła w latach okupacji tajne nauczanie, [w:] Dzieje Liceum Ogólnokształcącego im. Adama Mickiewicza d. Augusta Witkowskiego, red. A. Massalski, Skarżysko-Kamienna 1995; idem, Noty biograficzne nauczycieli tajnego nauczania represjonowanych i poległych w walce z wrogiem w latach , [w:] ibid. 60
12 chwilą prac Józefa Rella, informacje dotyczące niepodległościowców były prezentowane m.in. na kartach opracowań przygotowanych przez Franciszka Wojciechowskiego 48 i Piotra Matusaka 49. Wśród innych opracowań dotyczących konspiracji cywilnej i zbrojnej warto przypomnieć teksty dotyczące początków działalności antyniemieckiej w mieście 50 oraz udziału mieszkanek Skarżyska-Kamiennej w walce z okupantem 51. Bardzo wartościową lekturą pomimo swej beletrystycznej formy są również okupacyjne wspomnienia Henryka Pająka, dotyczące udziału młodzieży w pracy podziemnej 52. Przyczynkiem do poznania nieco innych postaw, wyborów i dylematów lat okupacji jest opracowany przez autora niniejszego szkicu tekst biograficzny dotyczący Wacława Cegiełki wybitnego działacza niepodległościowego i samorządowego z Wielkopolski, który w interesującym nas okresie zajmował z polecenia niemieckich władz okupacyjnych stanowisko burmistrza miasta Skarżyska-Kamiennej 53. Zaprezentowane w tekście informacje warte są z pewnością chociażby krótkiego podsumowania. Jak zauważymy bez trudu, stan badań nad historią Skarżyska-Kamiennej i jego mieszkańców w latach jest pomimo znacznej liczny publikacji trudny do jednoznacznej oceny. Wśród tematów przebadanych najlepiej na plan pierwszy wybijają się zdecydowanie szeroko rozumiane dzieje lokalnych struktur konspiracji wojskowej i cywilnej oraz martyrologia żydowskich robotników przymusowych w zakładach koncernu HASAG. Szereg innych zagadnień został jedynie zasygnalizowanych przez badaczy, co nie oznacza niestety, że istnieje szansa na pogłębienie tych studiów. Prace na tych polach są uwarunkowane stanem zachowania źródeł, 48 F. Wojciechowski, Polska Niepodległa. Organizacja konspiracyjna, Warszawa P. Matusak, Ruch oporu w przemyśle wojennym okupanta na ziemiach polskich w latach , Warszawa 1983; idem, Przemysł, passim. 50 S. Michnowski, Początki konspiracji w Skarżysku-Kamiennej ( ), Przegląd Historyczno-Wojskowy, t. 7, 2006, nr K. Wojciechowska, H. Czech, Udział kobiet ze Skarżyska-Kamiennej w walce z okupantem hitlerowskim, [w:] Wojenna służba Polek w II wojnie światowej. Materiały z sesji popularnonaukowej w Toruniu w dniu 16 listopada 2002 roku, red. W. Rezner, Toruń H. Pająk, Skarżysko walczące, Lublin S. Piątkowski, Wacław Cegiełka ( ). Burmistrz Skarżyska-Kamiennej z lat okupacji niemieckiej, Znad Kamiennej 4,
13 a ten niestety jest w przypadku Skarżyska wręcz szczątkowy. Poza nielicznymi księgami bierczymi podatków w zawierusze wojennej przepadły bezpowrotnie akta Zarządu Miejskiego w Skarżysku-Kamiennej, w których znajdowały się bogate materiały na temat funkcjonowania tego ośrodka: przemian ludnościowych, losów zamieszkałych tutaj Żydów, aprowizacji, zagadnień sanitarnych, spraw remontowo-budowlanych, przestępczości pospolitej, itd. Brak tych materiałów tworzy ogromną lukę, wręcz niemożliwą do wypełnienia w oparciu o źródła innej proweniencji. Równocześnie w archiwach przechowywane są jednak interesujące dokumenty, które dotychczas nie wzbudziły większego zainteresowania historyków. Dotyczą one m.in. funkcjonowania lokalnych struktur Rady Głównej Opiekuńczej i Polskiego Czerwonego Krzyża, a także niektórych aspektów lokalnego życia gospodarczego. Warto również badać nadal problematykę realizowanych przez Niemców działań eksterminacyjnych, gdyż wiedza na ich temat kryje nadal wiele znaków zapytania. Wystarczy przypomnieć, że w literaturze liczba osób zamordowanych przez Niemców na Brzasku w czerwcu 1940 r. określana jest zazwyczaj na ok. 760 osób, podczas gdy znamy personalia jedynie ok. 150 spośród nich. Jeżeli przyjmiemy, że wspomniana liczba straconych jest zgodna z prawdą (osobiście uważam, że została ona znacznie zawyżona, co jest jednak tematem wartym osobnych rozważań, nie mieszczących się w ramach niniejszego opracowania), to brak wiedzy o pół tysiącu zamordowanych stanowi dla historyków zaniedbanie o wręcz kompromitującym charakterze. Pogłębienie wiedzy o tym i innych zagadnieniach zbliży nas zapewne do poznania prawdy o przeszłości. Skarżysko-Kamienna bezsprzecznie na to zasługuje. Research findings on the history of Skarżysko-Kamienna during the World war II ( ) Skarżysko-Kamienna belongs to the group of towns in central Poland that have not been extensively researched in spite of their rich and long histories. Various information on the town s history can be found in numerous works on the area between the Vistula and Pilica 62
14 rivers throughout the ages. Some information is also included in the literature on the overall history of Poland and its different aspects published in Poland as well as abroad. My article comprises the list of the most important works on the situation of the town and its citizens during and it concerns several issues, like September military actions, German extermination practices against Polish population, the process of the mass murder of the Jewish population, military and civil conspiracy activities and many more issues of different aspects. Local structures of civil and military conspiracy and martyrdom of Jewish workers in HASAG factories are the subjects analysed and discussed most extensively. Other issues have only been mentioned and, unfortunately, there is a very small chance for them to be researched due to very scarce and limited sources. Translated by Magdalena Kardyś 63
Między Wehrmachtem a SS Jeńcy wojenni w niemieckich obozach koncentracyjnych
Centralne Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach-Opolu Między Wehrmachtem a SS Jeńcy wojenni w niemieckich obozach koncentracyjnych pod redakcją naukową Violetty Rezler-Wasielewskiej Opole 2010 Wstęp
Scenariusz zajęć dla uczniów gimnazjum OKUPACJA NIEMIECKA ZIEM POLSKICH
Scenariusz zajęć dla uczniów gimnazjum OKUPACJA NIEMIECKA ZIEM POLSKICH Wykorzystanie programu multimedialnego Historia Świata i Polski 1914-1948, Wojny światowe mgr Maria Kosterkiewicz Gimnazjum nr 12
Z Dziejów Regionu i Miasta : rocznik Oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego w Skarżysku-Kamiennej 2,
Roman Falarowski Wykaz osób należących do Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej z terenu gminy Bliżyn sporządzony przez Tadeusza Ciuka Trzaska i Józefa Chyba Marsa Z Dziejów Regionu i Miasta : rocznik
OBOZY ZAGŁADY i ZBRODNIE HITLEROWSKIE
Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Bydgoszczy FILIA w INOWROCŁAWIU ul. Narutowicza 47 tel. (052) 357-44-09 e-mail: bpino@poczta.fm OBOZY ZAGŁADY i ZBRODNIE HITLEROWSKIE W LATACH II WOJNY ŚWIATOWEJ. bibliografia
I Obchody Międzynarodowego Dnia Pamięci o Ofiarach Holokaustu na Lubelszczyźnie
I Obchody Międzynarodowego Dnia Pamięci o Ofiarach Holokaustu na Lubelszczyźnie 27-28, 30-31 stycznia, 1 lutego 2019 r. Pod patronatem Marszałka Województwa Lubelskiego Jarosława Stawiarskiego 27, 30-31
musimy zatem wiedzieć policzyć dokładnie zawołać po imieniu opatrzyć na drogę Zbigniew Herbert
IDEA Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami im. Witolda Pileckiego służy pogłębieniu refleksji nad polskim doświadczeniem konfrontacji z dwoma totalitaryzmami nazistowskim i komunistycznym. Został powołany
WAŻNE DATY WAŻNE BITWY. Lekcja. Temat: Lekcja powtórzeniowa. 1 września 1939 roku - wybuch II wojny światowej
Lekcja Temat: Lekcja powtórzeniowa. WAŻNE DATY 1 września 1939 roku - wybuch II wojny światowej 22 czerwca 1941 roku - atak Niemiec na Związek Radziecki 1 sierpnia 1944 roku - wybuch powstania warszawskiego
1. Publikacje książkowe. * Działalność Polskich Związków Zawodowych w ŚFZZ , Warszawa 1986; Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, s.
1. Publikacje książkowe * Działalność Polskich Związków Zawodowych w ŚFZZ 1945-1957, Warszawa 1986; Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, s. 142, * Światowa Federacja Związków Zawodowych 1945-1985,
Centrum Edukacyjne IPN Przystanek Historia w Kielcach ul. Warszawska 5 tel
Centrum Edukacyjne IPN Przystanek Historia w Kielcach ul. Warszawska 5 tel. 696 826 381 WRZESIEŃ 2017 WYDARZENIA OTWARTE WYSTAWY Kaźń profesorów lwowskich. Wzgórza Wuleckie 1941 Wystawa przedstawia wydarzenia
UCHWAŁA NR LXXV/848/10 RADY MIASTA OŚWIĘCIM. z dnia 27 października 2010 r.
UCHWAŁA NR LXXV/848/10 RADY MIASTA OŚWIĘCIM z dnia 27 października 2010 r. w sprawie organizacji na terenie miasta Oświęcim obchodów świąt narodowych oraz innych rocznic i świąt. Na podstawie art. 18 ust.
Małgorzata Grabowska Katarzyna Panius Łukasz Kępski Malte Mansholt. Potulice jedno miejsce, dwie pamięci. Przewodnik po Miejscu Pamięci Potulice
Małgorzata Grabowska Katarzyna Panius Łukasz Kępski Malte Mansholt Potulice jedno miejsce, dwie pamięci Przewodnik po Miejscu Pamięci Potulice Oldenburg Toruń 2009 1. Hitlerowski kompleks obozowy Potulice
Zamość Rotunda Muzeum Martyrologii Zamojszczyzny
Zamość Historia Miejsce upamiętnienia zbrodni niemieckich w dawnej działobitni twierdzy zamojskiej, zwanej Rotundą, przy ul. Męczenników Rotundy [na lewo za Bramą Szczebrzeską [ul. Szczebrzeska]. Po kampanii
Scenariusz warsztatów dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych
Scenariusz warsztatów dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych Czas trwania: 90 minut Grupa docelowa: uczniowie szkół ponadgimnazjalnych (15-30 osób) Scenariusz warsztatów realizowany jest w oparciu o projekcję
Wykładowcy IX Międzynarodowej Szkoły Letniej Nauczanie o Holokauście Centrum Badań Holokaustu, Uniwersytet Jagielloński Kraków 1-7 lipca 2014
Wykładowcy IX Międzynarodowej Szkoły Letniej Nauczanie o Holokauście Centrum Badań Holokaustu, Uniwersytet Jagielloński Kraków 1-7 lipca 2014 Album wykonała: Ewelina Malik Pan prof. dr hab. Zdzisław Mach
Pomoc PCK jeńcom wojennym w okręgu kielecko-radomskim w latach 1939-1945
Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Kielcach Pomoc PCK jeńcom wojennym w okręgu kielecko-radomskim w latach 1939-1945 zestawienie bibliograficzne w wyborze Wybór i opracowanie Bożena Lewandowska Kielce
Dostarczenie uczniom wiedzy na temat kultury żydowskiej Przekazanie wiedzy na temat Holocaustu
Dostarczenie uczniom wiedzy na temat kultury żydowskiej Przekazanie wiedzy na temat Holocaustu Uczestniczyliśmy w dodatkowych zajęciach na temat historii i kultury Żydów. Wzięliśmy udział w obchodach Międzynarodowego
Nowości wydawnicze Wojskowego Centrum Edukacji Obywatelskiej. Przegląd Historyczno-Wojskowy 16 (67)/4 (254),
Nowości wydawnicze Wojskowego Centrum Edukacji Obywatelskiej Przegląd Historyczno-Wojskowy 16 (67)/4 (254), 237-240 2015 NOWOŚCI WYDAWNICZE WOJSKOWEGO CENTRUM EDUKACJI OBYWATELSKIEJ Archiwum Zgrupowania
Auschwitz historia, pamięć i edukacja Nauczanie o Holokauście w autentycznym miejscu pamięci
DZIEŃ PIERWSZY Auschwitz historia, pamięć i edukacja Nauczanie o Holokauście w autentycznym miejscu pamięci Europejskie seminarium dla nauczycieli Kraków Auschwitz-Birkenau 7-13 października 2007 Niedziela,
UCHWAŁA NR... RADY MIASTA SKARŻYSKO-KAMIENNA. z dnia... 2015 r.
Projekt numer:... UCHWAŁA NR... RADY MIASTA SKARŻYSKO-KAMIENNA z dnia... 2015 r. w sprawie treści napisu na tablicy upamiętniającej ofiary obozu pracy przymusowej, znajdującej się przy ulicy Legionów w
Literatura. Źródła. Dokumenty Publikowane
1. 2. 3. Źródła Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. 4, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996. Prawda Białej Podlaskiej. Organ Tymczasowego Zarządu Miasta i Powiatu Białej Podlaskiej. Rozkaz nr 1 do garnizonu
m-w-michniowie.html , 00:14 ACZCIONKA ŚREDNIA ACZCIONKA
Martyrologia wsi polskich (nowy) http://martyrologiawsipolskich.pl/mws/mauzoleum-w-michniowie/o-muzeum/54016,o-muzeu m-w-michniowie.html 2018-12-11, 00:14 Strona główna O Muzeum O Muzeum w Michniowie O
AKCJA SPOŁECZNO-EDUKACYJNA ŻONKILE 19 IV 1943 ROCZNICA POWSTANIA W GETCIE WARSZAWSKIM
19 IV 1943 ROCZNICA POWSTANIA W GETCIE WARSZAWSKIM GETTO WARSZAWSKIE I POWSTANIE W GETCIE WARSZAWSKIM Utworzenie getta: W 1940 r. Niemcy ogrodzili murem część centrum Warszawy i stłoczyli tam prawie pół
ZAJMOWANE STANOWISKO PRACY AKTUALNIE: Pracownik Starostwa Powiatowego w Tarnowie Wydział Kultury i Promocji
IMIĘ, NAZWISKO: Paweł Juśko STOPIEŃ NAUKOWY: doktor historii WYKSZTAŁCENIE: 2008 Uzyskanie stopnia naukowego doktora nauk humanistycznych w zakresie historii, nadanego uchwałą Rady Wydziału Nauk Humanistycznych
GETTO LUBELSKIE. Podzamcze i Majdan Tatarski
GETTO LUBELSKIE Podzamcze i Majdan Tatarski Utworzenie getta na Podzamczu Jeszcze w trakcie wysiedleń 20 marca 1941 roku gubernator lubelski Ernst Zörner wydał zarządzenie o utworzeniu w Lublinie getta.
Auschwitz and Birkenau Concentration Camp Records, 1940 1945 RG 15.191M
Auschwitz and Birkenau Concentration Camp Records, 1940 1945 RG 15.191M United States Holocaust Memorial Museum Archive 100 Raoul Wallenberg Place SW Washington, DC 20024 2126 Tel. (202) 479 9717 Email:
Lista mieszkańców Gminy Rzgów poległych, pomordowanych, walczących, więzionych, represjonowanych, zaginionych w latach II wojny światowej
Lista mieszkańców Gminy Rzgów poległych, pomordowanych, walczących, więzionych, represjonowanych, zaginionych w latach II wojny światowej L.p. Nazwisko i imię Miejsce zamieszkania Data i miejsce śmierci
Sprawdź Swoją wiedzę na temat Żołnierzy Wyklętych
Sprawdź Swoją wiedzę na temat Żołnierzy Wyklętych Wypełnij kartę odpowiedzi Imię i nazwisko Klasa Szkoła UWAGA Test zawiera 25 pytań jednokrotnego i wielokrotnego wyboru. Za każdą kompletną poprawną odpowiedź
Opis wystawy W 90-tą rocznicę Powstania Wielkopolskiego Grupa Leszno
Głównym celem wystawy, zgodnie z koncepcją dr. Eugeniusza Śliwińskiego (Muzeum Okręgowe w Lesznie) i Barbary Ratajewskiej (Archiwum Państwowe w Lesznie) jest ukazanie przyczyn i okoliczności zrywu powstańczego,
tml , 12:32 Pomoc Żydom
Martyrologia wsi polskich (nowy) http://martyrologiawsipolskich.pl/mws/zbiory/multimedia/galeria-zdjec/54367,pomoc-zydom.h tml 2019-01-06, 12:32 Strona główna Galeria zdjęć Pomoc Żydom Pomoc Żydom ROZMIAR
Polskie Państwo podziemne Przygotowała: Katarzyna Kossakowska Klasa III A
Polskie Państwo podziemne 1939-1945 Przygotowała: Katarzyna Kossakowska Klasa III A FLAGA POLSKIEGO PAŃSTWA PODZIEMNEGO Polskie Państwo Podziemne (w skrócie PPP) to tajne struktury Państwa Polskiego istniejące
Regulamin ogólnopolskiego konkursu historycznego
Regulamin ogólnopolskiego konkursu historycznego 1. Organizatorem konkursu jest Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej w Łodzi oraz Muzeum Miasta Łodzi. 2. Konkurs przeznaczony
HISTORIA ARMII KRAJOWEJ
HISTORIA ARMII KRAJOWEJ LEKSYKON KRZYśÓWKOWY PLANSZE DO ROZWIĄZYWANIA KRZYśÓWEK 2 WYDANIE WERSJA ROBOCZA Copyright Marek Cieciura Wszelkie prawa zastrzeŝone Wydanie 2 poprawione i uzupełnione Warszawa,
Uczestnicy VII Międzynarodowej Szkoły Letniej Nauczanie o Holokauście Uniwersytet Jagielloński, 2-8 lipca 2012
Uczestnicy VII Międzynarodowej Szkoły Letniej Nauczanie o Holokauście Uniwersytet Jagielloński, 2-8 lipca 2012 Wykłady i warsztaty, Zamek w Przegorzałach Fot. 1 Fot. 2 Praca podczas warsztatów. Fot. 3
Czas Cele Temat Metody Materiały
Aleksandra Kalisz, Instytut Historii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Konspekt dnia studyjnego w Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau "Dyskryminacja, prześladowanie,
Maria Baran Archiwalia organów kontroli administracji wojskowej okresu międzywojennego.
BIBLIOGRAFIA WAŻNIEJSZYCH PUBLIKACJI OGŁOSZONYCH DRUKIEM PRZEZ PRACOWNIKÓW WOJSKOWEJ SŁUŻBY ARCHIWALNEJ Maria Baran Archiwalia organów kontroli administracji wojskowej okresu międzywojennego. [W:] Wybrane
Grzegorz Motyka Rafał Wnuk Tomasz Stryjek Adam F. Baran. Wojna. po wojnie. Antysowieckie podziemie w Europie Ârodkowo-Wschodniej w latach
Wojna po wojnie Grzegorz Motyka Rafał Wnuk Tomasz Stryjek Adam F. Baran Wojna po wojnie Antysowieckie podziemie w Europie Ârodkowo-Wschodniej w latach 1944 1953 Gdaƒsk Warszawa 2012 Wydawnictwo Naukowe
ZACHOWAĆ PAMIĘĆ OBOZY PRACY PRZYMUSOWEJ NA TERENIE SZCZECINA W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ
ŚCIEŻKA EDUKACYJNO - HISTORYCZNA PRZYGOTOWANA PRZEZ UCZNIÓW KL. I LA XI LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCEGO Z ODDZIAŁAMI DWUJĘZYCZNYMI W SZCZECINIE ZACHOWAĆ PAMIĘĆ OBOZY PRACY PRZYMUSOWEJ NA TERENIE SZCZECINA W
GRUPA A. a) odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 r. do wybuchu powstania warszawskiego.
Sprawdzian nr 6 Rozdział VI. II wojna światowa GRUPA A 1. Oblicz, ile lat minęło od: odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 r. do wybuchu powstania warszawskiego. 6 zakończenia I wojny światowej
Radom w drugiej wojnie światowej i dziś
Radom w drugiej wojnie światowej i dziś 1 września 1939 r. Niemcy zaatakowały Polskę, rozpoczynając II wojnę światową. Pierwsze naloty na Radom, wykonano jeszcze rankiem 1.09.1939. Zbombardowano wówczas
Dorobek wydawniczy pracowników Instytutu Prawa i Administracji za rok 2011
PWSZ IPiA STUDIA LUBUSKIE Tom VIII Sulechów 2012 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Sulechowie Dorobek wydawniczy pracowników Instytutu Prawa i Administracji za rok 2011 Paweł Kacprzak Die Zwangsaussiedlung
Zabytkowy Aron ha-kodesz w synagodze w Szczekocinach, b.d. [ze zbiorów AP w Kielcach].
Zabytkowy Aron ha-kodesz w synagodze w Szczekocinach, b.d. [ze zbiorów AP w Kielcach]. Chłopcy pochodzenia żydowskiego w Szydłowcu, b.d. [ze zbiorów IPN]. Mężczyzna ubrany w żydowski strój modlitewny,
Czesław Madajczyk Warszawa
206 ARTYKUŁY RECENZYJNE I RECENZJE MCK. Teraz okazuje się, że trzy opublikowane w tym tomie dokumenty, które dotyczą sprawy katyńskiej od 23 kwietnia do 20 maja 1943 r., prawie niczego nowego nie wnoszą.
RYNEK KSIĄŻKI W POLSCE
RYNEK KSIĄŻKI W POLSCE 2009 P A P I E R RYNEK KSIĄŻKI W POLSCE 2009 P A P I E R Piotr Dobrołęcki współpraca: Tomasz Nowak, Daria Kaszyńska-Dobrołęcka BibliotekaAnaliz Warszawa 2009 Copyright by Piotr
Wiedza o powstaniu w getcie warszawskim i jego znaczenie
KOMUNIKAT Z BADAŃ ISSN 2353-5822 Nr 49/2018 Wiedza o powstaniu w getcie warszawskim i jego znaczenie Kwiecień 2018 Przedruk i rozpowszechnianie tej publikacji w całości dozwolone wyłącznie za zgodą. Wykorzystanie
Obwieszczenia i Zarządzenia władz Okupacynych (Sygn. 241), (Announcements and Orders) RG
Obwieszczenia i Zarządzenia władz Okupacynych (Sygn. 241), 1939 1945 Announcements and Orders RG 15.149 United States Holocaust Memorial Museum Archives 100 Raoul Wallenberg Place SW Washington, DC 20024
Struktura narodowościowa ludności Polski, Wolnego Miasta Gdańska oraz wschodnich obszarów Niemiec w latach 1931-1939
Spis treści str. 10 str. 12.12 str. 20 sir. 21 Wprowadzenie Wstęp Struktura narodowościowa ludności Polski, Wolnego Miasta Gdańska oraz wschodnich obszarów Niemiec w latach 1931-1939 Struktura narodowościowa
12 maja 1981 roku Sąd Wojewódzki w Warszawie zarejestrował Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Rolników Indywidualnych Solidarność.
Pamięć.pl - portal edukacyjny IPN Źródło: http://pamiec.pl/pa/kalendarium-1/12082,12-maja-1981-roku-sad-zarejestrowal-nszz-solidarnosc-rolnikow-indywidualnyc h.html Wygenerowano: Poniedziałek, 5 września
Recenzja opracowania M. Bryxa. pt: Rynek nieruchomości. System i funkcjonowanie.
C:\DOKUMENTY\RECENZJE\Recenzja M. Bryxa rynek.doc Recenzja opracowania M. Bryxa pt : Rynek nieruchomości. System i funkcjonowanie. Rynek nieruchomości jest w Polsce stosunkowo nowym, lecz wzbudzającym
Stanisław Majewski "Ludzie nauki i nauczyciele podczas II wojny światowej : księga strat osobowych", Marian Walczak, Warszawa 1995 : [recenzja]
Stanisław Majewski "Ludzie nauki i nauczyciele podczas II wojny światowej : księga strat osobowych", Marian Walczak, Warszawa 1995 : [recenzja] Studia Pedagogiczne. Problemy Społeczne, Edukacyjne i Artystyczne
Agresja ZSRR na Polskę zbrojna napaść dokonana 17 września 1939 przez ZSRR na Polskę, będącą od 1 września 1939 w stanie wojny z III Rzeszą.
Agresja ZSRR na Polskę zbrojna napaść dokonana 17 września 1939 przez ZSRR na Polskę, będącą od 1 września 1939 w stanie wojny z III Rzeszą. Element działań wojennych kampanii wrześniowej pierwszej kampanii
8 grudnia 1941 roku do niemieckiego ośrodka zagłady w Kulmhof (Chełmno nad Nerem) przybył pierwszy transport więźniów.
Pamięć.pl - portal edukacyjny IPN Źródło: http://www.pamiec.pl/pa/kalendarium-1/13081,8-grudnia-1941-roku-do-niemieckiego-osrodka-zaglady-w-kulmhof-chelmnonad-nerem-.html Wygenerowano: Wtorek, 5 lipca
A wolność szła przez Kielce
A wolność szła przez Kielce KIELCE - MIASTO LEGIONÓW Konkurs wiedzy w 100 rocznicę wkroczenia I Kompanii Kadrowej do Kielc 1914 2014 PATRONAT: Prezydent KIELC Wojciech Lubawski Instytut Historii Uniwersytetu
OFERTA WYDAWNICZA PAŃSTWOWEGO MUZEUM NA MAJDANKU
OFERTA WYDAWNICZA PAŃSTWOWEGO MUZEUM NA MAJDANKU Obóz zagłady w Bełżcu w relacjach ocalonych i zeznaniach polskich świadków, red. Dariusz Libionka, Lublin 2013, 272 s., cena: 30,00 zł Publikacja jest pierwszym
biogramy Dr Błażej Brzostek Prof. dr hab. Stanisław Ciesielski
Dr Błażej Brzostek, historyk, adiunkt w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego, zajmuje się dziejami społecznymi Polski i Europy Środkowo-Wschodniej w XX w. Opublikował m.in.: Robotnicy Warszawy.
ZADANIA DO SPRAWDZIANU
ZADANIA DO SPRAWDZIANU 1. Do daty dopisz wydarzenie: a) 1 IX 1939 r. wybuch II wojny światowej (agresja niemiecka na Polskę) b) 17 IX 1939 r. agresja radziecka na Polskę c) 28 IX 1939 r. kapitulacja Warszawy
SCENARIUSZ ZAJĘĆ POZALEKCYJNYCH DLA UCZNIÓW SZKÓŁ GIMNAZJALNYCH
dr Teresa Maresz Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy SCENARIUSZ ZAJĘĆ POZALEKCYJNYCH DLA UCZNIÓW SZKÓŁ GIMNAZJALNYCH SZLAK: W latach stalinizmu ZAGADNIENIE NA PORTALU: Oddział zbrojny Leona Mellera
Krajna w czasach eksterminacji
Województwo Kujawsko-Pomorskie www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl Szlak męczeństwa - II wojna światowa Egzekucja w Rudzkim Moście k. Tucholi w 1939 r Miejsca: Nakło, Paterek k. Nakła, Radzim, Karolewo,
HARMONOGRAM PRZEDSIĘWZIĘĆ PATRIOTYCZNYCH W MAŁOPOLSCE W 2015 ROKU
HARMONOGRAM PRZEDSIĘWZIĘĆ PATRIOTYCZNYCH W MAŁOPOLSCE W 05 ROKU STYCZEŃ 70 rocznica wyzwolenia hitlerowskiego obozu w Płaszowie 5.0 teren byłego obozu w Płaszowie Związek Kombatantów RP i Byłych Więźniów
Pamięć.pl - portal edukacyjny IPN
Pamięć.pl - portal edukacyjny IPN Źródło: http://pamiec.pl/pa/kalendarium-1/14061,2-sierpnia-1940-roku-sformowano-slynny-polski-dywizjon-mysliwski-303-sluzacy-w -n.html Wygenerowano: Piątek, 2 września
Bohaterowie są wśród nas. Dziewczyna z murala bohaterką września
06-09-19 1/5 z murala bohaterką września 27.09.2018 16:01 Katarzyna Zielińska / BPKSiT kategoria: Sto lat niepodległości Halina Kłąb Szwarc, słynna agentka AK, została kolejną bohaterką projektu 12 Bohaterów
Centrum Edukacyjne IPN Przystanek Historia w Kielcach ul. Warszawska 5 tel
Centrum Edukacyjne IPN Przystanek Historia w Kielcach ul. Warszawska 5 tel. 696 826 381 LUTY 2016 WYDARZENIA OTWARTE WYSTAWY Armia Krajowa 1939 1945 Wystawa w przestępny sposób ukazuje dzieje organizacji
Projekt Edukacyjny Gimnazjum Specjalne w Warlubiu. Kto ty jesteś Polak mały
Projekt Edukacyjny Gimnazjum Specjalne w Warlubiu Kto ty jesteś Polak mały Miejsca Pamięci Narodowej w okolicach Warlubia WARLUBIE- CMENTARZ PARAFIALNY mogiła żołnierzy W mogile pochowano 37 nieznanych
-w Wprowadzenie 12 Wstęp
Spis treści -w Wprowadzenie 12 Wstęp str. 12 str. 20 str. 21 Struktura narodowościowa ludności Polski, Wolnego Miasta Gdańska oraz wschodnich obszarów Niemiec w latach 1931-1939 Struktura narodowościowa
STATUT MUZEUM GROSS-ROSEN W ROGOŹNICY
W uzgodnieniu Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego Załącznik do Uchwały Nr XLVIII/1623/14 Sejmiku Województwa Dolnośląskiego z dnia 27 marca 2014 r. STATUT MUZEUM GROSS-ROSEN W ROGOŹNICY Rozdział
USTAWA. z dnia 2009 r.
P r o j e k t USTAWA z dnia 2009 r. o świadczeniu substytucyjnym przysługującym osobom represjonowanym w latach 1939 1956 przez Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich Art. 1. Świadczenie substytucyjne,
Król Stanisław ( ) : księgarz kielecki
Król Stanisław (1904-1981) : księgarz kielecki Wybór i opracowanie Marta Boszczyk 1. Jedno, Anna : Stanisław Król 1904-1981 // W: Raptularz Kielecki. [T.] 3 / red. Ryszard Miernik ; Towarzystwo Przyjaciół
Praca w narodowosocjalistycznych gettach
Praca w narodowosocjalistycznych gettach Deutsches Historisches Institut & Żydowski Instytut Historyczny Termin: 3 i 4 grudnia 2010 r. Ofiarą narodowosocjalistycznej polityki ekspansji i eksterminacji
WSPÓLNA PRZESZŁOŚĆ. Ukraińcy i Polacy jako ofiary terroru komunistycznego
KONFERENCJA NAUKOWO-PRAKTYCZNA w 75 rocznicę Zbrodni Katyńskiej WSPÓLNA PRZESZŁOŚĆ. Ukraińcy i Polacy jako ofiary terroru komunistycznego P R O G R A M Kijów, 25 marca 2015 roku 1 ORGANIZATORZY KONFERENCJI:
Album żołnierza niemieckiego
Nr 18/2017 15 09 17 Album żołnierza niemieckiego Autor: Bogumił Rudawski (IZ) Przechowywany w zbiorach Instytutu Zachodniego album nieznanego żołnierza Wehrmachtu zawiera 76 podpisanych czarno-białych
Nie można uczynić niewolnikiem człowieka wolnego, gdyż człowiek wolny pozostaje wolny nawet w więzieniu. Platon
Nie można uczynić niewolnikiem człowieka wolnego, gdyż człowiek wolny pozostaje wolny nawet w więzieniu. Platon Definicja getta Getto część miasta przymusowo zamieszkiwana przez mniejszość narodową lub
CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ
CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-46 - 92, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl
Konkurs REGULAMIN KONKURSU. Postanowienia ogólne
Konkurs Kiedy Człowiek był tylko numerem. Obywatele polscy w niemieckich obozach jenieckich, koncentracyjnych oraz obozach zagłady w okresie II wojny światowej REGULAMIN KONKURSU 1 Postanowienia ogólne
Konkurs wiedzy historycznej Polskie Państwo Podziemne 1939-1945. Imię i nazwisko... Klasa... Szkoła... Liczba punktów...
Konkurs wiedzy historycznej Polskie Państwo Podziemne 1939-1945 Imię i nazwisko... Klasa... Szkoła... Liczba punktów... 1. Podaj dokładną datę powstania Służby Zwycięstwu Polski oraz imię i nazwisko komendanta
CZEGO NIE MOGLIŚMY WYKRZYCZEĆ ŚWIATU
DZIAŁANIA EDUKACYJNE WOKÓŁ WYSTAWY STAŁEJ CZEGO NIE MOGLIŚMY WYKRZYCZEĆ ŚWIATU WWW.ONEGSZABAT.ORG WWW.JHI.PL DZIAŁANIA EDUKACYJNE WOKÓŁ WYSTAWY STAŁEJ 1. CZĘŚĆ Oprowadzanie po wystawie Czego nie mogliśmy
HARMONOGRAM obchodów świąt państwowych i lokalnych w 2010roku
Załącznik do Zarządzenia Nr 1658/2009 Burmistrza Krotoszyna z dnia 17 grudnia 2009 r. HARMONOGRAM obchodów świąt państwowych i lokalnych w 2010roku DATA NAZWA ŚWIĘTA MIEJSCE UROCZYSTOŚCI ZAPROSZONE OSOBY,
POROZUMIENIE O WSPÓŁPRACY MIĘDZY IPN A KOMENDĄ GŁÓWNĄ POLICJI
POLICJA.PL http://www.policja.pl/pol/aktualnosci/139271,porozumienie-o-wspolpracy-miedzy-ipn-a-komenda-glowna-policji.html 2019-04-17, 11:07 Strona znajduje się w archiwum. POROZUMIENIE O WSPÓŁPRACY MIĘDZY
Uniwersytet Wrocławski
Uniwersytet Wrocławski Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Instytut Historii Państwa i Prawa Zakład Historii Administracji Studia Stacjonarne Administracji pierwszego stopnia Anna Jaskóła SYTUACJA
HOLOCAUST SIEDLECKICH ŻYDÓW
HOLOCAUST SIEDLECKICH ŻYDÓW Żydzi osiedlili się w Siedlcach w połowie XVI wieku. Początkowo zajmowali się karczmarstwem, a później także rzemiosłami i kupiectwem. W roku 1794 została wybudowana żydowska
12 maja 1935 roku zmarł Józef Piłsudski, działacz socjalistyczny i niepodległościowy,
Pamięć.pl - portal edukacyjny IPN http://pamiec.pl/pa/kalendarium-1/12082,12-maja-1935-roku-zmarl-jozef-pilsudski-dzialacz-socjalistyczny-i-niepodleglosci.h tml 2018-12-28, 15:22 12 maja 1935 roku zmarł
Wymagania edukacyjne dla uczniów klasy VI na poszczególne oceny z przedmiotu: Historia i społeczeństwo
Wymagania edukacyjne dla uczniów klasy VI na poszczególne oceny z przedmiotu: Historia i społeczeństwo Dopuszczający -Posługuje się następującymi pojęciami: rewolucja przemysłowa, romantyzm, pozytywizm,
Warszawa Muzeum Więzienia Pawiak
Warszawa Muzeum Więzienia Pawiak Historia Znajduje się w miejscu więzienia zbudowanego w latach 1830-1835 przez władze carskie między ul. Dzielną, Pawią i Ostrożną [później Więzienną]. Kompleks zabudowań
ZADANIE 3. Dział III. Małe ojczyzny i wspólne państwo. Prawidłowe odpowiedzi zaznaczono w tekście przez podkreślenie.
ZADANIE 3 Dział III. Małe ojczyzny i wspólne państwo Prawidłowe odpowiedzi zaznaczono w tekście przez podkreślenie. 1. Samorząd gminny przywrócono w Polsce w roku: a) 1989 b) 1990 c) 1998 d) 1999. 2. W
Nadwiślański Oddział Straży Granicznej
Nadwiślański Oddział Straży Granicznej Źródło: http://www.nadwislanski.strazgraniczna.pl/wis/aktualnosci/24195,inauguracja-wystawy-pt-powstanie-warszawskie -w-medalierstwie.html Wygenerowano: Środa, 1
27 stycznia: Międzynarodowy Dzień Pamięci o Holokauście
27 stycznia: Międzynarodowy Dzień Pamięci o Holokauście Ja wiem, że nigdy nie istnieliśmy Nie znajdziesz nas w przebytych epopejach nie wskrzesisz w urywkach listów migawkach z dnia Nie spotkasz ani jednego
Martyrologia Wsi Polskich
Martyrologia Wsi Polskich Źródło: http://martyrologiawsipolskich.pl/mwp/wirtualne-mauzoleum/modul-i-michniow-wies/wies-kielecka-1939-194/fotogaleria/251 6,Wies-kielecka-1939-1945-fotogaleria.html Wygenerowano:
HARMONOGRAM PRZEDSIĘWZIĘĆ PATRIOTYCZNYCH W MAŁOPOLSCE W 2016 ROKU
HARMONOGRAM PRZEDSIĘWZIĘĆ PATRIOTYCZNYCH W MAŁOPOLSCE W 06 ROKU STYCZEŃ 7 rocznica wyzwolenia hitlerowskiego obozu w Płaszowie 5.0.06 r. teren byłego obozu w Płaszowie Związek Kombatantów RP i Byłych Więźniów
html , 08:36
Martyrologia wsi polskich (nowy) http://martyrologiawsipolskich.pl/mws/zbiory/multimedia/galeria-zdjec/54280,wies-kielecka-1 939-1945.html 2019-01-24, 08:36 Strona główna Galeria zdjęć Wieś kielecka 1939-1945
światowej na terenach Galicji. Wszyscy uczestnicy zapalili na cześć poległych bohaterów symboliczne znicze przy kaplicy cmentarnej.
Wycieczka klas 2 A i 2 D Gimnazjum Nr 2 im. Mikołaja Kopernika w Tarnowie w dniu 26 września 2014 roku - - Dąbrowa Tarnowska - cmentarz I wojny światowej nr 248 i Ośrodek Spotkania Kultur Park Historyczny
SCENARIUSZ LEKCJI HISTORII DLA UCZNIÓW SZKOŁY PONADGIMNAZJALNEJ
Parys J., Scenariusz lekcji historii dla uczniów szkoły ponadgimnazjalnej nt.: Początek końca... Los ludności żydowskiej w pierwszych miesiącach niemieckiej okupacji Tarnowa w: Tarnowskie Studia Historyczne,
ZBIGNIEW ŁUCZAK. Dzieje bibliotek w Sieradzu. od powstania miasta do końca XX wieku
ZBIGNIEW ŁUCZAK Dzieje bibliotek w Sieradzu od powstania miasta do końca XX wieku Czego się chcesz nauczyć, napisz o tym dzieło. Joachim Lelewel Miejska Biblioteka Publiczna w Sieradzu Sieradz 2007 NADZÓR
MATERIAŁ 4. Serbowie wypędzeni z niepodległego państwa chorwackiego, które było satelickim państwem nazistowskich Niemiec.
MATERIAŁ 4 Podczas II wojny światowej miliony ludzi padły ofiarą masowej eksterminacji, deportacji, śmierci głodowej, pracy przymusowej, obozów koncentracyjnych i bombardowań. Uchodźcy i wypędzeni Serbowie
100-LECIE ODZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI specjalna oferta edukacyjna
100-LECIE ODZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI specjalna oferta edukacyjna Zapraszamy do zapoznania się z ofertą edukacyjną Oddziałów Muzeum Podlaskiego w Białymstoku przygotowaną z okazji obchodów 100-lecia odzyskania
Narodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Niemieckich Nazistowskich Obozów Koncentracyjnych - 14 czerwca
Narodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Niemieckich Nazistowskich Obozów Koncentracyjnych - 14 czerwca Zespół Szkół Zawodowych im. R. Mielczarskiego w Katowicach 40-870 Katowice, al. B. Krzywoustego 13 e-mail:
Nalot bombowy na Wieluń 1 września
Nr 7/2016 30 08 16 Nalot bombowy na Wieluń 1 września 1939 r. Autor: Bogumił Rudawski (IZ) We wczesnych godzinach porannych 1 września 1939 r. lotnictwo niemieckie przeprowadziło atak bombowy na Wieluń
Odciski pieczątki propagandowej i struktur terenowych
Martyrologia wsi polskich (nowy) http://martyrologiawsipolskich.pl/mws/zbiory/zabytki/54253,odciski-pieczatki-propagandoweji-struktur-terenowych-tow-gryf-pomorski.html 2018-12-01, 02:43 Strona główna Zabytki
Lista członków Polskiego Związku Zachodniego
Martyrologia wsi polskich (nowy) http://martyrologiawsipolskich.pl/mws/zbiory/zabytki/54247,lista-czlonkow-polskiego-zwiazku -Zachodniego-zamordowanych-w-czasie-II-wojny-swi.html 2018-12-30, 12:49 Strona
Ogólnopolski Konkurs Aktywny zuch, harcerz i uczeń w szkole II edycja r r. KARTA PRACY nr 2b
Ogólnopolski Konkurs Aktywny zuch, harcerz i uczeń w szkole II edycja 19.01. 2016 r. - 19.06. 2016 r. KARTA PRACY nr 2b ZADANIE 2 - Mapa pamięci o miejscach i bohaterach stworzenie mapki z zaznaczeniem
Niemiecka dokumentacja fotograficzna zbrodni katyńskiej
Nr 3/2016 06 04 16 Niemiecka dokumentacja fotograficzna zbrodni katyńskiej Autor: Stanisław Żerko (IZ) W nocy z 12 na 13 kwietnia 1943 r. rozgłośnie niemieckie poinformowały o odnalezieniu w Katyniu na
Jest największym forum poświęconym dyskusji na temat wojen światowych.
Axis History Forum Jest największym forum poświęconym dyskusji na temat wojen światowych. 12 Apr 2005. The caption below one of the photos from Schmidt's album: " szczątki z rozkopanego polskiego cmentarza