MAŁGORZATA PIÓRKOWSKA

Transkrypt

1 ROCZNIKI NAUKOWE ZOOTECHNIKI Monografie i Rozprawy MAŁGORZATA PIÓRKOWSKA Cechy funkcjonalne i wady okrywy włosowej u wybranych hodowlanych i dziko żyjących gatunków Canidae Functional traits and hair coat defects in selected species of farmed and wild canids INSTYTUT ZOOTECHNIKI PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY KRAKÓW 2015

2 2 M. Piórkowska Recenzenci monografii: prof. dr hab. Grażyna Jeżewska-Witkowska Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie prof. dr hab. Olga Szeleszczuk Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Praca finansowana ze środków na naukę w latach jako projekt badawczy nr Opracowanie redakcyjne mgr Danuta Dobrowolska mgr Bogusława Krawiec

3 Cechy funkcjonalne i wady okrywy włosowej wybranych gatunków Canidae 3 ROCZNIKI NAUKOWE ZOOTECHNIKI Monografie i Rozprawy INSTYTUT ZOOTECHNIKI PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY 2015 KRAKÓW Nr 52

4 4 M. Piórkowska REDAKCJA Redaktor naczelny dr hab. Dorota Kowalska, prof. IZ PIB Sekretarz redakcji mgr Magdalena Bielska Projekt okładki Beata Barszczewska-Wojda Adres redakcji Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, ul. Sarego 2, Kraków Fot. w tekście: 1, 3 archiwum; 2, 4 46 Małgorzata Piórkowska Copyright by Instytut Zootechniki PIB Druk: Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Zespół Wydawnictw i Poligrafii, Balice k. Krakowa. Nakład 100 egz. PL ISNN ISBN

5 Cechy funkcjonalne i wady okrywy włosowej wybranych gatunków Canidae 5 1. WSTĘP Skóry futrzarskie od wieków były wykorzystywane przez człowieka ze względu na swoje właściwości użytkowe i wartość handlową. Pełniły też różne funkcje od ochrony przed zimnem i niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi, poprzez funkcję pieniądza, do oznaki władzy, dostojeństwa i elegancji. Obecnie skóry znajdują zastosowanie w produkcji konfekcji futrzarskiej, aranżacji wnętrz czy galanterii użytkowej. Wraz z rozwojem cywilizacji zasoby wielu dzikich gatunków zwierząt ze względu na ich cenne futra zmniejszały się. Zaistniała potrzeba ochrony tych osobników poprzez ograniczenie terminów polowań, stworzenie rezerwatów oraz utworzenie hodowli zamkniętej, prowadzącej do ich udomowienia. Początkowo rozwój hodowli zwierząt futerkowych polegał na półdzikim rozmnażaniu pod częściową kontrolą człowieka, a dopiero w następnej kolejności podjęto próbę hodowli fermowej. Rezultatem tych prac było oswojenie i udomowienie zwierząt futerkowych. Wieloletnia, intensywnie prowadzona praca hodowlana na fermach sprawiła, że cechy użytkowe osobników hodowlanych znacznie różnią się od dziko żyjących. U wszystkich gatunków obserwuje się wyraźne różnice w cechach związanych z użytkowaniem produkcyjnym. Obecnie dalsze doskonalenie dotyczy przede wszystkim: jakości okrywy włosowej, umaszczenia, temperamentu zwierząt, masy ciała oraz wielkości skór. Występowanie mięsożernych zwierząt futerkowych, mających dużą łatwość przystosowania się do różnych warunków środowiska, na rozległym obszarze doprowadziło do powstania nowych gatunków i odmian barwnych, różniących się umaszczeniem, wielkością oraz parametrami futrzarskimi skór. W stosunkowo krótkiej historii domestykacji zwierząt futerkowych szczególnie widoczne są szybko zachodzące zmiany w ubarwieniu i jakości okrywy włosowej tych zwierząt (Barabasz i Piórkowska, 2000; Jeżewska, 1987; Nes i in., 1988; Trybulski, 1930). W celu poznania i oceny produktu futrzarskiego należy najpierw poznać wszystkie jego elementy składowe i budowę, wzajemne zależności i powiązania, występujące wady i zalety oraz różnice (Blomstedt, 1987; Børsting i Therkildsen, 1992; Piórkowska i Zoń, 2003, 2004; Rasmussen i Berg, 2000). Skóra okrywająca ciało zwierzęcia pełni wiele funkcji fizjologicznych i jest strukturą bardzo złożoną. Podstawowe walory skóry, takie jak: przepuszczalność powietrza, właściwości absorpcyjne, duża trwałość i wytrzymałość oraz odporność na

6 6 M. Piórkowska zniszczenie sprawiają, że od wieków jest to ceniony surowiec naturalny. Okrywa włosowa zwierząt futerkowych dzikich i hodowlanych wykazuje różnice w długości, grubości i budowie mikroskopowej poszczególnych rodzajów włosów. Zwierzęta hodowlane w stosunku do dziko żyjących są lepiej odżywione, mają większą masę ciała, a ich skóry są gęściejsze, z mniejszą liczbą uszkodzeń, o bogato zróżnicowanym ubarwieniu (Blomstedt, 1989; Cholewa, 1994; Kondo i in., 2004; Vaněk i Hanzlová, 1992). Długowłose zwierzęta futerkowe, do których zaliczamy lisy i jenoty, występują w stanie dzikim w warunkach naturalnych; są także utrzymywane jako zwierzęta hodowlane. Osobniki hodowane na fermach zwierząt futerkowych różnią się pod względem genetycznym od dzikich przedstawicieli gatunku. Dowodzą tego wyniki badań molekularnych, przeprowadzonych zarówno na lisach pospolitych (Statham i in., 2011), jak również na pozostałych hodowlanych gatunkach psowatych, takich jak lis polarny (Norén i in., 2009) czy jenot (Ślaska i in., 2010). Dotychczas przeprowadzono niewiele badań, dotyczących kompleksowej oceny wpływu czynników genetycznych i środowiskowych na właściwości parametrów fizycznych oraz histologiczno-morfometrycznych skór, z uwzględnieniem pochodzenia zwierząt. Dotyczy to szczególnie długowłosych zwierząt futerkowych (lisów pospolitych i jenotów), których skóry mają znaczący udział w światowym rynku futrzarskim. Dlatego też podjęto badania, których celem było porównanie poziomu wybranych cech funkcjonalnych układu powłokowego u zwierząt hodowlanych i dziko żyjących, aby określić zależności i różnice między parametrami skór futrzarskich oraz stwierdzić, w jakim kierunku przebiegał proces przekształcenia cech układu powłokowego w wyniku domestykacji.

7 Cechy funkcjonalne i wady okrywy włosowej wybranych gatunków Canidae 7 2. PRZEGLĄD PIŚMIENNICTWA 2.1. Stan hodowli i produkcji mięsożernych zwierząt futerkowych Spośród hodowlanych mięsożernych zwierząt futerkowych największe znaczenie w globalnej produkcji skór mają norki i lisy polarne, mniejsze zaś lisy pospolite i jenoty. Światowa produkcja skór norek w 2011 r. wynosiła 53,2 mln szt. Głównymi producentami były kraje skandynawskie (35% produkcji, 18,6 mln skór) i Chiny (25%, 13,5 mln), następnie kraje Europy Środkowo- Wschodniej (24%, 12,8 mln), Ameryka Północna (11%, 5,7 mln) oraz Rosja (5%, 2,6 mln) ( Na podstawie tych danych oraz plenności norek można przypuszczać, że w 2011 r. światowe pogłowie tych zwierząt wynosiło około 10,5 mln szt. (w tym: 3,6 mln w krajach skandynawskich, 2,6 mln w Chinach i 2,5 mln w krajach Europy Środkowo-Wschodniej). W 2007 r. światowa produkcja skór lisów pospolitych, polarnych i jenotów wynosiła 5,1 mln szt. Największymi producentami były Chiny (49% produkcji) i kraje skandynawskie (43%). Polska z produkcją na poziomie 200 tys. szt. znalazła się na trzecim miejscu pod względem liczby uzyskanych skór. Stanowiło to 4% światowej produkcji skór zwierząt z rodziny Canidae (Varis, 2008). W tym samym roku w Rosji pozyskano dwa razy mniej skór. W kolejnym 2008 r., w porównaniu z poprzednim, produkcja chińska zmniejszyła się w przypadku norek o 40% (z 18 do 12 mln skór), lisów o 30% (z 2,5 do 1,8 mln), a jenotów o 70% (z 15 do 4,5 mln). Według analityków, na obniżenie produkcji miał wpływ wzrost kosztów utrzymania zwierząt, a zwłaszcza kosztów karmy ( Varis, 2008). Łączna produkcja skór lisów pospolitych, polarnych i jenotów na świecie w 2009 r. wynosiła 3,7 mln szt. Głównymi producentami były kraje skandynawskie z produkcją na poziomie 1,9 mln skór (53%) i Chiny (1,5 mln, 41%). Udział Polski i Rosji w produkcji skór lisów był na tym samym poziomie i wynosił po 3%, tj. po 100 tys. szt. W 2010 i 2011 r. światowa produkcja skór długowłosych zwierząt futerkowych (lisy i jenoty) była na tym samym poziomie i wynosiła po 3,7 mln szt., a największymi producentami były Skandynawia (2,0 mln skór, 54% produkcji) i Chiny (1,4 mln, 38%). Udział Polski w produkcji globalnej skór, wraz

8 8 M. Piórkowska z krajami bałtyckimi wzrósł do 5%, a w Rosji utrzymał się na poziomie 3% ( sagafurs.pl). Ze względu na brak danych, dotyczących liczebności pogłowia poszczególnych gatunków mięsożernych zwierząt futerkowych w Europie, niekiedy wykorzystuje się dane aukcyjne do szacowania przybliżonej liczby samic stada podstawowego omawianych gatunków. Na podstawie informacji o sprzedaży skór w sezonie (Saga Furs i Kopenhagen Fur) oraz plenności poszczególnych gatunków zwierząt futerkowych oszacowano, że w 2009 r. liczba samic stada podstawowego norki wynosiła 6,1 mln, lisa polarnego 430 tys., lisa pospolitego 83 tys. i jenota 28,8 tys. szt. (Ślaska, 2010). Oszacowana wartość pogłowia hodowlanych zwierząt futerkowych prawdopodobnie jest zaniżona. Wynika to z faktu sprzedaży części skór europejskich na aukcji amerykańskiej (NAFA North American Fur Auctions), a części bez pośrednictwa domów aukcyjnych. W ciągu ostatnich 15 lat ( ) w kraju nastąpił wyraźny spadek populacji lisa pospolitego i jenota. Stado podstawowe samic lisa (dane łączne dla lisów srebrzystych, płomienistych, pastelowych i białoszyjnych) zmniejszyło się o 44,2% (z 7482 do 4173 szt.), a liczba ferm uznanych o 65% (Piórkowska, 2013). Dla hodowli lisów srebrzystych te same dane wynosiły odpowiednio 44,6% (z 7207 do 3993 samic) i 70%. Od 1997 r. liczba ferm pozostałych odmian barwnych lisów pospolitych, objętych kontrolą Krajowego Centrum Hodowli Zwierząt, utrzymywała się na stałym poziomie 1 3 stad. W tym czasie liczba samic lisów płomienistych obniżyła się o 88,6% (o 124 szt.), a lisów pastelowych o 39,1% (o 45 szt.). Jedynie liczba samic lisów białoszyjnych zwiększyła się o 370% (o 74 szt.) (KCHZ, 2012; Piórkowska, 2013). W 2011 r. oceną wartości użytkowej i hodowlanej były objęte 4173 samice stada podstawowego lisów pospolitych (KCHZ, 2012). Liczba samic stada podstawowego jenotów, objętych oceną wartości użytkowej i hodowlanej, od 1997 r. zanotowała spadek pogłowia aż o 76,2% (o 765 samic), a w stosunku do początku lat 90. o 85,2% (tj. o 1377 samic) (Kowalska i Bielański, 2011). W 2011 kontrolą oceny wartości użytkowej i hodowlanej objętych było 239 samic jenotów, usytuowanych w 3 fermach (KCHZ, 2012) Biologia rodziny Canidae Do rodziny Canidae (psowate) należy 41 współcześnie żyjących gatunków lądowych ssaków drapieżnych (Carnivora) ( a wśród nich m.in.: pies domowy (Canis lupus familiaris), wilk (Canis lupus), lis polarny (Vulpes lagopus), lis pospolity (Vulpes vulpes) i jenot (Nyctereutes procyonoides Gray). Przedstawiciele rodziny psowatych występują na wszystkich kontynentach, z wyjątkiem Antarktydy oraz niektórych wysp (Madagaskar, Hawaje, Filipiny, Nowa Zelandia). Na teren Australii i Nowej Gwinei wybrane gatunki zostały introdukowane w czasach prehistorycznych lub dopiero współ-

9 Cechy funkcjonalne i wady okrywy włosowej wybranych gatunków Canidae 9 cześnie. Przodek dingo dotarł na kontynent australijski prawdopodobnie przed 3,5 tys. lat wraz z jedną z późniejszych fal osadniczych z Azji Południowo- Wschodniej. Pierwotnie były to zwierzęta udomowione, jednak w Australii wtórnie zdziczały. Z kolei, angielski rudy lis został przywieziony do Australii w XIX w. przez Brytyjczyków, chcących zakorzenić na tym kontynencie zwyczaj polowania na lisy (rys. 1). Pierwsza introdukcja miała miejsce w 1845 r. w stanie Wiktoria, kolejne w latach 1855, 1864 i 1871 ( Do rodziny Canidae zaliczamy małe i średniej wielkości ssaki, charakteryzujące się szczupłą sylwetką i muskularnym ciałem, zakończonym długim, puszystym ogonem. Zwierzęta posiadają wydłużoną głowę z trójkątnymi uszami, zakończoną nagim, wilgotnym nosem. Kończyny przednie są pięcio-, a tylne czteropalczaste z mocnymi pazurami. Ubarwienie większości psowatych jest zwykle szare lub rude, jaśniejsze od spodu, na pysku i łapach. Długość i gęstość sierści poszczególnych gatunków zależy od klimatu, w którym zwierzęta żyją. Psowate charakteryzują się uzębieniem typu tnąco-kruszącego z silnie rozwiniętymi kłami i łamaczami. Taka budowa zębów wskazuje na ich przynależność do drapieżców, niemniej jednak w pewnym stopniu uzębienie ich zostało także przystosowane do pobierania pokarmu roślinnego (Frechkop, 1959; Frindt, 1996). Pierwszym przedstawicielem Canidae, oswojonym ponad lat temu przez człowieka, był pies domowy. Na podstawie badań mitochondrialnego DNA dowiedziono, że jego przodkiem jest wilk (Verginelli i in., 2005). Według badań rosyjskich, dzikie psowate, odpowiednio wychowane już w pierwszej generacji mogą wykazywać przyjazne nastawienie do człowieka. Po 40 latach udomawiania zupełnie dzikiej rasy lisów na Syberii, 80% z nich nadawało się do życia z ludźmi jako zwierzęta domowe (Ratliff E., 2011; Trut, 1999). W środowisku naturalnym naszego kraju z rodziny psowatych występuje wilk szary (Canis lupus), lis pospolity (Vulpes vulpes) i jenot (Nyctereutes procyonoides). Dwa ostatnie gatunki są utrzymywane także jako zwierzęta hodowlane Lis pospolity Lis pospolity (Vulpes vulpes L.) w stanie dzikim zasiedla olbrzymie obszary Europy, Azji, Ameryki Północnej i Afryki Północnej (rys. 1). Posiada on dużą łatwość przystosowywania się do różnych warunków środowiskowych i jest najpospolitszym, dziko żyjącym drapieżnikiem w Polsce. Występuje na terenie całego kraju: w lasach, zaroślach, zarówno w górach jak i na nizinach, na podłożu skalistym i piaszczystym. Lisy preferują tereny suche, najchętniej osiedlają się w lasach, na głębokich zwięzłych glebach, gdzie między korzeniami drzew, w niewielkiej odległości od łąk i osad ludzkich, kopią rozbudowane nory, zwykle z wieloma korytarzami. Występowanie lisa uzależnione jest od możliwości budowania nor i zdobywania pokarmu oraz wody do picia.

10 10 M. Piórkowska Ze względu na tak duże zróżnicowanie obszaru geograficznego, w którym gatunek ten występuje, wyodrębniło się wiele podgatunków i odmian. Różnice między nimi dotyczą przede wszystkim zabarwienia okrywy włosowej, masy ciała, a także jakości skóry. Lis pospolity charakteryzuje się ogromną zmiennością rudożółtej barwy okrywy włosowej. Może mieć umaszczenie beżowe, płowe, żółtawe lub rude, aż do rudobrunatnego i czarnego (Ilina i Kuzniecov, 1983). Według Szumana (1982), intensywność barwy rudej u lisów zależy w znacznym stopniu od strefy geograficznej, którą te zwierzęta zamieszkują. Im bardziej na północ, tym intensywniejsza i bardziej rudoczerwona jest barwa okrywy, a im dalej na południe, tym bardziej płowe jest umaszczenie. W Europie najbardziej intensywnie rude zwierzęta zamieszkują kraje skandynawskie, w Azji tereny wschodniej Syberii i półwyspu Kamczatki, a w Ameryce Alaskę i Kanadę (Nes i in., 1988). W populacji lisów rudych, zasiedlających tereny Kanady oraz Syberii, występują także osobniki melanistyczne o ubarwieniu czarnym lub prawie czarnym, wśród których pojawiają się lisy o strefowo zabarwionym włosie, co daje efekt posrebrzenia (Haldane, 1942; Jones, 1914). W pierwszej połowie XX w. Haldane (1942) próbował ustalić częstotliwość występowania czarnych lisów na wolności w prowincji Quebec na podstawie liczebności skór o tej barwie pochodzących z polowań. Stwierdził on, że ich ilość w ciągu 90 lat zmalała w przypadku lisów srebrzystych i krzyżaków o około 11%. Fakt ten autor upatrywał w zwiększonym zapotrzebowaniu na skóry tych zwierząt, co doprowadziło do podjęcia chowu klatkowego tej odmiany. Lis pospolity (fot. 1) charakteryzuje się wysmukłą sylwetką tułowia, posiada wydłużoną część twarzową głowy, trójkątne uszy i długi, puszysty ogon, tzw. kitę, zakończony białym kwiatem. Masa ciała osobników dorosłych waha się od 6 do 10 kg, wysokość w barku wynosi od 35 do 40 cm, a długość ciała wraz z ogonem od 90 do 125 cm. Okrywa włosowa jest zimą gęsta i miękka, a określony odcień umaszczenia jest indywidualną cechą danego zwierzęcia. Okres godowy u lisów pospolitych przypada od połowy stycznia do końca marca. Po trwającej średnio dni ciąży, samica rodzi od 4 do 6 szczeniąt w miocie, o masie ciała g. Lisięta rodzą się ślepe, głuche i bezzębne, pokryte popielatym aksamitnym puchem. Po dniach otwierają oczy i przewody słuchowe oraz wyrzynają im się mleczne siekacze i kły. Od 4. tygodnia życia młode pobierają pokarm stały, wcześniej żywią się prawie wyłącznie mlekiem matki. W 5. tygodniu opuszczają gniazdo pod jej opieką. Najbardziej znaną odmianą barwną lisa rudego jest utrzymywany na fermach w kraju i na świecie lis srebrzysty (fot. 2). Posiada on barwę okrywy włosowej jednolicie czarną lub szarą z posrebrzeniem. Włosy pokrywowe są czarne o trzonach strefowo pigmentowanych, a ich niepigmentowana część (biała strefa tzw. srebro) zajmuje środkowy odcinek włosów pokrywowych, dając efekt posrebrzenia na grzbiecie i bokach. Zakończenie włosa jest zawsze czarne. Czarny ogon jest zakończony białym kwiatem, czarne są także łapy i brzuch. W zależności od zasięgu posrebrzenia okrywy włosowej na tułowiu

11 Cechy funkcjonalne i wady okrywy włosowej wybranych gatunków Canidae 11 rozróżnia się: lisa pełnosrebrzystego, trzy czwarte srebrzystego, półsrebrzystego i ćwierćsrebrzystego (KCHZ, 2009 b) Jenot europejski Pierwotnym obszarem występowania jenota był Daleki Wschód, gdzie zamieszkiwał tereny południowo-wschodniej Syberii, Mandżurii, Korei i Japonii, a w szczególności obszar dorzecza Amuru i Ussuri. Pierwsze wzmianki o tych zwierzętach pojawiły się w 1834 r. i zostały opisane przez Graya na podstawie skóry otrzymanej z Chin (Woliński, 1986). W latach trzydziestych jenoty zostały sprowadzone do europejskiej części Związku Radzieckiego ze względu na wartościowe futro (Frindt, 1996). Pierwotnym zamierzeniem tych działań była rekonstrukcja fauny łownej we wschodniej Rosji, zdziesiątkowanej w czasie wojny domowej i rewolucji, poprzez utworzenie na tym terenie wolno żyjącej populacji jenotów. Pierwsze wypuszczane zwierzęta pochodziły z rosyjskich rejonów dorzecza Amuru i Ussuri. Później jenoty były przesiedlane w nowe miejsca z terenów wcześniejszej udanej introdukcji (rys. 2). Zwierzęta doskonale zaaklimatyzowały się na obecnym terenie Ukrainy, Białorusi i Litwy, a stąd rozprzestrzeniły się po Europie, docierając do Skandynawii, Rumunii i Niemiec (Nowak, 1974; Korhonen i in., 1992). W Polsce odnotowano obecność jenotów w środowisku naturalnym po raz pierwszy w 1955 r. w Puszczy Białowieskiej (Frindt, 1996). Obecnie jenoty występują na terenie całego kraju, najliczniej w północno-wschodnich województwach. Sporadycznie można je spotkać także w Belgii, Holandii, Francji, Szwajcarii i we Włoszech. Zwierzęta najchętniej zamieszkują tereny podmokłe, zarośnięte brzegi jezior i rzek na skraju lasów mieszanych. Jenot europejski (Nyctereutes procyonoides Gray), zwany również jenotem usuryjskim, chińskim, a ostatnio jenotem fińskim, choć należy do rodziny psowatych, różni się od nich specyficznymi cechami (fot. 3, 4). Jest zwierzęciem stosunkowo dużym, o mocnej i krępej budowie ciała, krótkich nogach i małej głowie z zaokrąglonymi uszami. Po bokach głowy, na policzkach występują długie włosy twarzowe, tworząc charakterystyczne bokobrody. Długość tułowia dochodzi do cm, a ogona do 20 cm. Umaszczenie okrywy włosowej waha się od prawie czarnego, srebrzystoszarego, poprzez różne odcienie brązu, aż do jasnopopielatego. Masa ciała jenota jest w znacznym stopniu uzależniona od pory roku: latem wynosi przeciętnie 5 6 kg, a w okresie zimowym 10 kg i więcej. Powodem takiego zróżnicowania jest zdolność do gromadzenia zapasów tłuszczu, służącego mu w zimie za podstawowe źródło energii. Jest jedynym przedstawicielem rodziny psowatych zapadającym w lekki sen zimowy, będący raczej formą drzemki lub letargu. Jenot jako jeden z nielicznych gatunków tej rodziny uważany jest za zwierzę wszystkożerne. Świadczy o tym budowa przewodu pokarmowego, który jest 6 razy dłuższy od długości tułowia oraz uzębienie niewielkie siekacze, a także stosunkowo krótkie i grube kły. W okresie letnio-jesiennym zwierzęta

12 12 M. Piórkowska odżywiają się obficie pokarmem pochodzenia zwierzęcego, chętnie pobierają także pokarm roślinny: jagody oraz młode pędy traw. Dlatego też w żywieniu jenotów hodowlanych tylko 50 60% dawki pokarmowej stanowią pasze pochodzenia zwierzęcego (Viro i Mikkola, 1981). Pasze roślinne i zawarte w nich składniki, takie jak: białko roślinne, skrobia, cukry i włókno, są stosunkowo dobrze przyswajane Domestykacja zwierząt futerkowych Domestykacja, czyli udomowienie to proces przekształcania się cech morfologicznych, fizjologicznych i psychicznych potomstwa dzikich zwierząt pod wpływem długotrwałego oddziaływania człowieka oraz zmian czynników genetycznych i środowiskowych, który doprowadził do wytworzenia wielu ras i odmian hodowlanych, a nawet określonych typów użytkowych w ramach tej samej rasy. Pierwszą naukową definicję tego procesu zaproponował w 1868 r. Karol Darwin, opisując zmiany morfologiczne zwierząt udomowionych. Obecnie uważa się, że o udomowieniu można mówić dopiero wtedy, gdy po wielu pokoleniach oswojenia i rozrodu w niewoli oraz pod kontrolą człowieka pojawiają się u zwierząt nowe cechy, które są dziedziczone. Według Lasoty- Moskalewskiej (2005), jedynym sposobem powstawania nowych cech jest selekcja. Maciejowski (1988) stwierdził, że ocena skuteczności selekcji nie jest łatwa, gdyż na fenotyp zwierzęcia wpływają nie tylko założenia genetyczne osobnika, odziedziczone po rodzicach, lecz także warunki środowiskowe, w których zwierzę żyło i rozwijało się. Początki użytkowania zwierząt sięgają epoki kamiennej, kiedy prawdopodobnie człowiek dostrzegł i próbował czerpać korzyści ze zwierząt, zanim je oswoił i udomowił. Pierwszym etapem domestykacji było oswajanie zwierząt, które rozpoczęto w celu lepszego wykorzystywania dzikich dotąd gatunków na potrzeby człowieka oraz zapewnienie sobie łatwiejszego i nieograniczonego czynnikami zewnętrznymi dostępu do nich. Trzymane w pobliżu osad były pewniejszym niż zwierzęta dzikie źródłem pożywienia oraz surowców do produkcji odzieży i różnych przedmiotów (ozdób, narzędzi, elementów broni). Proces domestykacji poszczególnych gatunków zwierząt postępował łatwiej i szybciej w przypadku osobników żyjących stadnie, gdzie rolę przewodnika przejął człowiek. Zwierzęta żyjące samotnie nawet po udomowieniu zachowywały pewną niezależność. Znajomość przebiegu procesu domestykacji zwierząt nie decyduje o powodzeniu w ich hodowli, jednak porównanie budowy i funkcji obecnie utrzymywanych osobników i ich dzikich protoplastów budzi podziw dla zmienności organizmów i pracy hodowlanej człowieka. Udomowione gatunki dzikich zwierząt posiadały określone cechy, które odpowiadały potrzebom człowieka, podlegając procesom doskonalenia na przestrzeni lat. Należą do nich przede wszystkim funkcjonalne cechy użytkowe zaspokajające potrzeby

13 Cechy funkcjonalne i wady okrywy włosowej wybranych gatunków Canidae 13 populacji ludzi w zakresie: odżywiania (mięso, mleko, jaja), surowców (wełna, skóry), ochrony przed czynnikami atmosferycznymi (skóry, odzież, namioty), czy pomocy w pracy (siła pociągowa) Udomowienie lisa pospolitego Historia udomowienia zwierząt futerkowych jest stosunkowo krótka. Pierwotnie lisy pospolite hodowane były tylko w Ameryce Północnej. Dzikim przodkiem lisa pospolitego był podgatunek zamieszkujący wschodnią Kanadę Vulpes vulpes fulva Desmarest. W populacji tych dziko żyjących zwierzat spotykało się osobniki o szczególnie cennym ubarwieniu okrywy włosowej futrze o barwie czarnej lub srebrzystej. Najczęściej, tak umaszczone osobniki można było w drugiej połowie XIX w. spotkać na Wyspie Księcia Edwarda, gdzie bez powodzenia próbowano odławiać i hodować te zwierzęta. Dopiero kanadyjskim myśliwym: Charlesowi Daltonowi i Robertowi Oultonowi, dzięki wytrwałości, wiedzy oraz szczęściu, udało się przełamać wcześniejsze nieudane próby chowu (Forester i Forester, 1982). W latach podjęli oni pierwsze próby hodowli lisów. W 1872 r. Dalton nabył parę schwytanych na wolności dzikich lisów czarnych o zabarwieniu okrywy włosowej określanej mianem medium silver (półsrebrzyste). Lisy te udało się rozmnożyć, jednak uzyskany przychówek stanowiły wyłącznie niezbyt wówczas cenne krzyżaki. Kolejny nabytek czarno umaszczony samiec po skrzyżowaniu go z rudą samicą dał natomiast Daltonowi tylko rudo ubarwione szczenięta. Dopiero, zakupiona w 1883 r. dwuletnia para lisów o ciemnosrebrzystym umaszczeniu okrywy włosowej dała w kolejnych latach dwa mioty czarnych szczeniąt, które były pierwszymi lisami tej barwy urodzonymi w warunkach fermowych i zapoczątkowały ich hodowlę na Wyspie Księcia Edwarda. Po kilku latach posiadane lisy przestały się rozmnażać, co przypisano nieodpowiednim, prymitywnym warunkom, w których zwierzęta były trzymane oraz niepokojeniu ich przez ludzi. Dlatego, Dalton postanowił przenieść zwierzęta w spokojne miejsce, do specjalnie zbudowanego rancza, w którym lisy pozostawałyby w warunkach zbliżonych do naturalnych. W tym celu, w 1894 r. przystąpił do spółki z Oultonem, właścicielem małej wysepki Cherry-Island, o powierzchni około 200 akrów (81 ha), położonej w zatoce Cascumpeque, w pobliżu osady Alberton na północnym wybrzeżu wyspy (Forester i Forester, 1982). Ferma została zlokalizowana w niewielkim lasku pośrodku wyspy, gdzie zastosowano osiatkowane, obszerne zagrody dla lisów o powierzchni około 45 m 2 każda oraz domki wydrążone we fragmentach pni sosnowych. Jako wkład w uruchomienie wspólnego interesu Dalton dostarczył parę zarodowych lisów srebrzystych o cennym w owym czasie ubarwieniu futra. Zajmował się także administracją i zaopatrzeniem fermy oraz sprzedażą skór. Oulton, oprócz udostępnienia swojego gruntu pod obiekty fermy, jako doskonały znawca zwierząt wykonywał wszelkie prace związane z ich hodowlą. Zajmował się: żywieniem, rozmnażaniem, pielęgnowaniem i odchowem szczeniąt oraz

14 14 M. Piórkowska ubojem i skórowaniem. Jego spokojne podejście, w połączeniu z troskliwą opieką nad lisami były według Daltona istotnym czynnikiem w aklimatyzacji tych dzikich zwierząt do życia w warunkach fermowych. W ciągu pierwszych 18 lat istnienia ferma, będąca w istocie pierwszą fermą lisów srebrzystych, zarówno w Kanadzie jak i na świecie, prosperowała bez większych przeszkód. Według Daltona, było to zasługą w pierwszej kolejności utrzymania lisów w praktycznie naturalnych warunkach, gdzie rozmnażały się i dawały duże mioty zdrowych szczeniąt oraz braku strat zwierząt z powodu chorób czy pasożytów (Forester i Forester, 1982). Szczytowym osiągnięciem ich pracy było uzyskanie na wielkiej aukcji futrzarskiej w Londynie w 1904 r. czterokrotnie wyższej ceny za skórę lisa utrzymywanego w systemie klatkowym od ceny za najlepsze skóry pochodzące z odłowu (Trybulski, 1930). Autor również podaje, że na londyńskim przetargu futer w 1910 r. Kanadyjczycy uzyskali za 25 dostarczonych skór około 35 tys. dolarów, średnio 1386 dolarów za sztukę, a najpiękniejsza skóra osiągnęła cenę 2624 dolary. Za zasługi w rozwoju hodowli zwierząt futerkowych, która przyniosła Kanadzie tak duże korzyści, król angielski przyznał Charlesowi Daltonowi tytuł szlachecki. Osiągnięty sukces spowodował wzrost zainteresowania chowem lisów i powstanie wielu nowych ferm. W 1929 r. doliczono się ponad 5 tys. ferm lisów srebrzystych o obsadzie przekraczającej 120 tys. sztuk. W tym samym czasie w Europie zarejestrowanych było około 10 tys. zwierząt (Trybulski, 1930). W okresie wojny, z powodu zamknięcia europejskich rynków futrzarskich, hodowla przeżywała kryzys, nastąpił spadek cen na skóry lisów srebrzystych. Po zakończeniu działań wojennych chów lisów rozprzestrzenił się w Europie. Początki chowu i hodowli zwierząt futerkowych w Polsce sięgają lat międzywojennych, kiedy to powstały pierwsze fermy lisów srebrzystych w 1924 r. na terenie Śląska i około 1927 r. w okolicy Gdańska (Piórkowska, 2013). Do wybuchu II wojny światowej pogłowie hodowanych zwierząt osiągnęło wielkość 2000 sztuk. Po wojnie, do 1950 r. zainteresowanie zwierzętami futerkowymi było małe, a pogłowie nieliczne i o niskiej jakości futra. W następnych latach moda na lisy polarne spowodowała, że zaczęły one wypierać z rynku lisy srebrzyste. W latach 60. XX w. Polska weszła ze swymi skórami na światowy rynek futrzarski. W latach 90. światowa produkcja skór lisów wynosiła ogółem 4,4 mln szt., z czego Polska wyprodukowała 950 tys. skór (Piórkowska, 2013) Udomowienie jenota Równocześnie z masowym zasiedlaniem niektórych obszarów europejskiej części Związku Radzieckiego jenotem, odłowionym na Dalekim Wchodzie, rozpoczęto w Rosji pierwsze próby jego hodowli klatkowej. Miało to miejsce w 1929 r. Początkowo, niewielkie stadka jenotów były utrzymywane przy fermach króliczych lub lisich. W pierwszym przypadku zwierzęta żywiono

15 Cechy funkcjonalne i wady okrywy włosowej wybranych gatunków Canidae 15 w oparciu o mięso padłych lub wybrakowanych królików. Hodowla ta została wkrótce zaniechana ze względu na niską rentowność (Kowalska i Bielański, 2011). W drugim przypadku jenoty, utrzymywane m.in. w siedmiu, dobrze funkcjonujących w tym czasie fermach lisich (Woroneżskiej, Czerepanowskiej, Puszkinskiej, Sidimi, Gamowie, Razbojszczinie i Ilinskiej), dawały duże mioty, mimo braku wiedzy i znajomości specyficznych wymagań żywieniowych i hodowlanych tego gatunku (Barabasz, 2007). W pierwszym okresie adaptacji tych zwierząt do nowych warunków stwierdzono wysoki procent upadków. W latach z wysłanych na fermę Czerepanowską 683 osobników dorosłych przeżyło tylko 107 (Barabasz, 2007). W tym samym czasie, na innych fermach procent upadków wahał się od 8,4% do 54% przywiezionych zwierząt. Stopniowo opanowano technologię chowu tego gatunku, wprowadzono pasze roślinne, rozszerzono poligamię do 1:6 i zaczęto uzyskiwać lepsze wskaźniki rozrodu samic, kocących się po raz trzeci i czwarty. Wielkość miotów wynosiła od 1 do 14 sztuk (Barabasz, 2007). Do wybuchu drugiej wojny światowej w Związku Radzieckim funkcjonowało 15 ferm jenotów, usytuowanych głównie na Ukrainie oraz w Orenburgu (miasto w zachodniej Rosji, położone nad rzeką Ural, na granicy dwóch kontynentów). Wojna przerwała akcję zasiedleń oraz rozwoju ferm, a przed wkroczeniem wojsk niemieckich wiele z nich wypuściło na wolność wszystkie zwierzęta (kilka tysięcy jenotów hodowanych). Po wojnie wznowiono akcję introdukcji tych zwierząt. W ciągu ćwierćwiecza, do 1955 r. przesiedlono około 9 10 tys. jenotów do 76 rejonów europejskiej części Rosji (Barabasz, 2007). Brak naturalnych wrogów na nowych, zasiedlonych terenach pozwolił jenotom rozprzestrzenić się po całej niemal Europie. Ekspansja poszła w kierunku północno-wschodniej Rosji i krajów nadbałtyckich. Sprzyjały temu duże zdolności adaptacyjne, obfitość pokarmu, korzystniejszy klimat i ukształtowanie zajmowanych terenów (obszary zadrzewione z licznymi jeziorami). Pierwsze stada jenotów na terenie Finlandii utworzono ze zwierząt żyjących na wolności. W 1971 r. uzyskano pierwszy miot urodzony w niewoli (Mäkelä i Kiiskinen, 1978). Reprodukcja, uzyskana z pierwszego stada hodowlanego, nie była zbyt dobra, lecz poprawiała się z każdym rokiem, a wraz z nią postępowała domestykacja tych zwierząt. Z Europy importowano również jenoty do USA i Kanady, uciekały one jednak z ferm, dlatego zaniechano ich hodowli. Zainteresowanie futrami o długim włosie spowodowało rozwój hodowli jenotów w kilku krajach Europy. Jednym z nich była Polska. W latach 50. ubiegłego wieku sprowadzono te zwierzęta do celów badawczych do Zakładu Doświadczalnego Instytutu Zootechniki w Chorzelowie, gdzie pod kierunkiem prof. Jadwigi Ocetkiewicz prowadzono pierwsze w kraju badania nad użytkowością rozpłodową i futerkową jenotów. Brak podstawowych wiadomości na temat gatunku i warunków jego utrzymania, przy niskich cenach skór, wpłynął początkowo niekorzystnie na rozwój tej gałęzi produkcji. Zmiana trendów mody i wzrost zapotrzebowania na futra z długim włosem przyczyniły się do ponow-

16 16 M. Piórkowska nego zainteresowania hodowlą jenotów i sprowadzeniem z końcem lat 70. zwierząt fińskich. Pogłowie jenotów było w tym czasie niewielkie i wynosiło około 250 samic. Druga faza rozwoju nastąpiła w latach dziewięćdziesiątych, przy liczebności około 3000 sztuk samic Cechy układu powłokowego (okrywa włosowa i tkanka skórna) Skóry futrzarskie są surowcem naturalnego pochodzenia, stąd ich jakość zależy przede wszystkim od naturalnych, biologicznych cech. Okrywa włosowa i tkanka skórna, wchodzące w skład układu powłokowego zwierząt futerkowych, zmieniają się pod wpływem różnych czynników, oddziaływujących na nie od chwili urodzenia aż do śmierci. Zmienność okrywy włosowej i tkanki skórnej dzikich i hodowlanych zwierząt futerkowych zależy od warunków ich życia, regionu geograficznego, pory roku, płci, wieku, jak również od indywidualnych, osobniczych cech. Blomstedt (1987; 1992) i Lyngs (1991) uważają, że osiągnięcie wysokiej jakości produkcji futrzarskiej jest możliwe poprzez zrozumienie i poznanie prawidłowego rozwoju włosów, budowy skóry i właściwego momentu skórowania. Gotową skórę futrzarską charakteryzuje wiele różnorodnych właściwości, cech użytkowych, które zachowały się ze skóry surowej lub zostały jej nadane w trakcie wyprawy i uszlachetnienia. Z fizycznych cech skór futerkowych największe znaczenie przy określaniu ich jakości mają: właściwości skóry futrzarskiej jako całości, tj.: powierzchnia, masa oraz trwałość w użytkowaniu, właściwości tkanki skórnej, jak: grubość, wytrzymałość na rozciąganie, barwa mizdry, właściwości okrywy włosowej, a zwłaszcza: barwa i jej odcień, połysk, wysokość, gęstość i stosunek włosów pokrywowych do puchowych, grubość, miękkość, sprężystość i zdolność do spilśniania oraz zgniatalność okrywy Właściwości skóry futrzarskiej Wielkość skóry futrzarskiej, tj. jej powierzchnia, zależy od wielu czynników, przede wszystkim: od gatunku zwierzęcia, wieku, płci, rejonu występowania i warunków życia oraz odżywiania. Powszechnie wiadomo, że skóry zwierząt młodych są mniejsze od pochodzących od osobników dorosłych, a skóry samców większe niż samic, co jest związane z występującym u zwierząt dymorfizmem płciowym. Syrnikov i in. (1977) podają, że dymorfizm płciowy u lisów zaznacza się od 3. miesiąca życia. Lisy rude, żyjące na północy kontynentu w mroźnym klimacie, są większe od lisów rudych żyjących na południu. Także zbyt długie przetrzymywanie szczeniąt przy matkach wpływa ujemnie na tempo wzrostu i ostateczną masę ciała młodych, co z kolei rzutuje na wielkość

17 Cechy funkcjonalne i wady okrywy włosowej wybranych gatunków Canidae 17 skór (Frindt, 1985). Ponadto, parametr ten zależy od sposobu obróbki wstępnej, konserwacji i zastosowanego prawidła (Duda, 1992; Skinpolex, 1992; Tveter, 2003). Jednym z ważniejszych czynników, decydujących o wielkości skór jest żywienie. Badania wielu naukowców (Berg i Hillemann, 1995; Gugołek i in., 2002; Kjœr i Sønderup, 1989; Lorek i in., 2001; Nurominen i Sepponen, 1996) koncentrowały się na określeniu zależności miedzy zastosowaną paszą, przyrostem masy ciała a wielkością i długością skór. Kokorina i in. (2012) badali wpływ różnych dawek kwasu bursztynowego na powierzchnię i jakość skór młodych zwierząt futerkowych. Autorzy stwierdzili pozytywny wpływ kwasu bursztynowego na wzrost jakości skór lisów pospolitych i norek przy nieznacznym spadku jakości skór u lisów polarnych. Wysokie dawki preparatu pozwoliły uzyskać największą skórę kosztem obniżenia jej jakości. Według badaczy, optymalna ilość kwasu bursztynowego w dawce dla lisów i norek powinna wynosić 5 mg/kg żywej wagi. Na masę skóry futrzarskiej składa się masa okrywy włosowej i tkanki skórnej, dlatego od stopnia ich rozwoju zależy ostateczna wartość tej cechy. Innymi czynnikami, wpływającymi na masę skóry, są: sposób konserwacji, wilgotność i temperatura (Kuźniecow i Lebengarc, cyt. za Dudą, 1992). Skóry konserwowane metodą solenia są cięższe od suszonych. Ważny jest również sposób ich przechowywania, bowiem skóry surowe posiadają właściwości higroskopijne. Trwałość futra jest określana jako stopień odporności okrywy włosowej i tkanki skórnej na niszczące działanie czynników zewnętrznych, występujących podczas jego użytkowania. Uwarunkowana jest w znacznym stopniu budową histologiczną włosów, stopniem ich osadzenia w skórze oraz stosunkiem ilościowym włosów pokrywowych do puchowych. Futra, uzyskiwane w okresie dojrzałości okrywy zimowej, są trwalsze niż z okresu letniego. Należy pamiętać, że wszelkie zabiegi uszlachetniające mają istotny wpływ na ich trwałość. Proces garbowania skór wzmacnia osadzenie włosa w skórze, natomiast uszlachetnienie skór, polegające na barwieniu, zmniejsza wytrzymałość włosa nawet o około 50% (Duda, 1974, 1980). Uważa się, że skóry o słabym i cienkim włosie, z małą ilością włosa pokrywowego lub pozbawione go, są mniej trwałe w użytkowaniu w przeciwieństwie do skór o zwartej tkance skórnej oraz gęstej i mocnej okrywie włosowej. Trwałość skór futerkowych, pochodzących od różnych gatunków zwierząt, określa się w 100-punktowej skali w porównaniu z naturalną trwałością futra wydry rzecznej (Duda, 1992), której skóra charakteryzuje się najdłuższym okresem użytkowania i zaliczana jest do I grupy trwałości skór futrzarskich. W tym zestawieniu skóry jenocie zajmują pierwsze miejsce w II grupie z punktacją 75, a skóry lisów pospolitych z 40 punktami zaliczane są do III grupy trwałości.

18 18 M. Piórkowska W praktyce, trwałość w użytkowaniu określa się laboratoryjnie, wyznaczając tzw. ścieralność okrywy włosowej (Duda, 1978). Jednak, zużywanie się gotowych wyrobów futrzarskich nie polega na wycieraniu się okrywy czy pojedynczych włosów, tylko na odporności włosa na wielokrotne zginanie, skręcanie i rozciąganie (Duda, 1974). Trwałe w użytkowaniu są wyroby ze skór, odznaczające się zwartą tkanką skórną, gęstą okrywą włosową, dobrze krytą okrywą zewnętrzną, czyli włosami pokrywowymi oraz włosem charakteryzującym się dobrze rozwiniętą warstwą korową Właściwości tkanki skórnej Grubość tkanki skórnej skór futrzarskich odznacza się dużą zmiennością i zależy m.in. od: gatunku, rasy, płci, wieku, pochodzenia, topografii skóry czy terminu uboju (Blomstedt, 1989; Konnerup, 1972; Piórkowska, 1999). Cecha ta ma istotny wpływ na masę i wytrzymałość skóry oraz trwałość futra w użytkowaniu. Ma także istotne znaczenie dla garbarskiej obróbki skór, konfekcjonowania czy użytkowania gotowego wyrobu. Skóry bardzo cienkie wymagają dużych umiejętności i starannej obróbki wstępnej, zwłaszcza podczas zdejmowania i mizdrowania skóry, aby nie dopuścić do jej rozerwania. Grube skóry futrzarskie wymagają natomiast dodatkowych zabiegów w czasie wyprawy, np. miejscowego ścinania skóry. Zabieg ten wykonuje się w celu zmniejszenia masy skóry i gotowego wyrobu poprzez nadanie tkance skórnej większej miękkości i elastyczności. Grubość tkanki skórnej skór wyprawionych i uszlachetnionych waha się od 0,1 do 2 mm. Wyróżnia się: skóry grube o grubości powyżej 1 mm, średniej grubości od 0,5 do 1,0 mm i cienkie poniżej 0,5 mm (Duda, 1992). Tkanka skórna zwierząt młodych jest cieńsza niż starszych, samców grubsza niż samic, ubitych zimą cieńsza niż ubitych latem. Grubość skóry jest zróżnicowana w jej poszczególnych miejscach topograficznych. U większości ssaków tkanka skórna jest najgrubsza na głowie i grzbiecie, cieńsza na bokach, a najcieńsza na podbrzuszu oraz w pachwinach. Dla celów futrzarskich skóra powinna być stosunkowo cienka, lekka, mocna i zdrowa. Trudno jest jednak określić, jaka jej grubość jest najlepsza, bowiem każdy rodzaj surowca futrzarskiego ma właściwe sobie cechy. W wyniku barwienia uzyskuje się skóry grubsze, bardziej zwarte i mniej elastyczne w stosunku do skór nie barwionych (Woźniakiewicz, 1963). Wytrzymałość skóry surowej na rozciąganie określa jej przydatność po wyprawie do produkcji gotowych wyrobów. Cecha ta zależy przede wszystkim od wytrzymałości samej skóry w stanie surowym, stopnia rozwoju poszczególnych jej warstw, zwartości i gęstości włókien kolagenowych, czasu użytkowania, a także grubości, wilgotności oraz składu chemicznego (Blomstedt, 1989). Skóra właściwa składa się z dwóch warstw: termostatycznej (brodawkowej) i siateczkowej; zbudowana jest z włókien kolagenowych (klejodajne) oraz sprężystych. Wytrzymałość skóry jest tym większa, im grubsza jest warstwa

19 Cechy funkcjonalne i wady okrywy włosowej wybranych gatunków Canidae 19 siateczkowa. Na granicy warstw siateczkowej i brodawkowej może dojść do osłabienia wytrzymałości wiązań, co jest później przyczyną pękania lica i jego łuszczenia się. Włókna klejodajne mają układ podłużny w stosunku do osi ciała, wpływają na wytrzymałość i siłę skóry. Są jednak wrażliwe na podwyższoną temperaturę i podgrzewanie, a przy niskiej wilgotności ulegają żelatynizacji, dlatego skóry futerkowe suszone w zbyt wysokiej temperaturze (25 30 o C) stają się sztywne i łamliwe. Z kolei, włókna sprężyste mają układ nieregularny, przebiegając we wszystkich kierunkach, co z jednej strony pozwala na rozciąganie i formowanie mokrej skóry w pożądanym kierunku, z drugiej zaś powoduje jej kurczenie się w czasie wysychania. Z tego względu skóry futerkowe suszy się naciągnięte na prawidło. Wytrzymałość skóry w kierunku jej naturalnego układu włókien kolagenowych jest zawsze większa niż w kierunku poprzecznym. W stosunku do skór surowych wytrzymałość wyrobów gotowych i barwionych jest odpowiednio około 2- i 3-krotnie mniejsza, a wydłużenie po garbowaniu jest większe. Ocena wytrzymałości surowych skór na rozciąganie nie polega tylko na badaniu tkanki skórnej jako całości. Określa się także siłę osadzenia włosa w skórze, wytrzymałość warstwy licowej czy wydłużenie maksymalne, które jest określane jako maksymalne rozciągnięcie badanej skóry do chwili jej rozerwania. Przykładem małej wytrzymałości warstwy licowej jest łatwo oddzielające się lico wraz z włosem (wada określana jako dwojenie). Mają na to wpływ rodzaj surowca oraz niewłaściwie przeprowadzone zabiegi technologiczne. Wygląd i barwa tkanki skórnej decydują o jakości i przydatności skóry, a także świadczą o właściwe dobranym terminie uboju, który w przypadku zwierząt futerkowych wyznacza zimowa dojrzałość okrywy włosowej (Blomstedt, 2004; Zoń, 1991; Zoń i Niedźwiadek, 1991). Zakończenie procesu dojrzewania skóry następuje z chwilą ukończenia wzrostu włosów pokrywowych. Wówczas z korzeni włosów pokrywowych znika barwnik, który przeświecając przez skórę nadaje jej ciemne, sine zabarwienie. Skóra najpóźniej dojrzewa na ogonie, kończynach tylnych i krzyżu; kiedy wszystkie włosy zakończą już swój wzrost, staje się biała na całej powierzchni. Skóra nie w pełni dojrzała odznacza się: sinym zabarwieniem mizdry w kolorze od jasnopopielatego, przez zielonkawy do ciemnobrunatnego, grubą i nadmiernie sztywną skórą oraz nie do końca wyrośniętym włosem Właściwości okrywy włosowej Naturalna barwa okrywy włosowej jest cechą o dużym znaczeniu gospodarczym, gdyż stanowi jeden z podstawowych czynników, decydujących o jakości i atrakcyjności futra (Nes i in., 1988). Zależy ona od rodzaju pigmentu, jego koncentracji i rozmieszczenia w komórkach włosów. Rozróżnia się dwa rodzaje pigmentu: eumelaninę, występującą we włosach w postaci drobnych ziarenek barwy żółtej lub czerwonej oraz feomelaninę o zabarwieniu czarnym lub brunatnym (Karlson, 1965). Według naturalnego zabarwienia okrywy wło-

20 20 M. Piórkowska sowej rozróżniamy skóry: czarne, brązowe, rude, szare i białe. W zależności od rozmieszczenia barwnika we włosach okrywy dzieli się futra na: jednomaściste (równomiernie zabarwione), o umaszczeniu strefowym oraz o umaszczeniu plamistym lub prążkowym. Futra jednomaściste mogą mieć charakter jednolity w poszczególnych partiach topograficznych ciała (norka, wydra) lub niejednolity, np. ciemniejszy na grzbiecie i jaśniejszy na brzuchu (lis, nutria) lub odwrotnie (tchórz, chomik). Umaszczenie strefowe występuje wówczas, gdy rozmieszczenie pigmentu lub jego koncentracja na długości włosa jest niejednolita. Umaszczenie takie występuje u szynszyla i lisa srebrzystego, a także jako tzw. barwa dzika aguti, przeważnie brązowa z żółtymi prążkami, jak u zająca. Umaszczenie plamiste charakteryzuje się występowaniem skupisk włosów, zawierających barwnik lub pozbawionych barwnika, względnie o bardzo niskiej jego koncentracji. Skupiska zabarwionych lub mniej intensywnie zabarwionych włosów mogą występować w postaci nieregularnych lub regularnych plam czy pręg (króliki srokacze i dalmatyńskie, norki plamiaste) (Hansen, 2013). Zabarwienie okrywy może zmieniać się w okresie rozwoju somatycznego zwierzęcia na skutek starzenia lub pod wpływem czynników środowiskowych, takich jak słońce i wilgotność. W pierwszym przypadku dochodzi do zmniejszenia intensywności zabarwienia włosów, czyli siwienia, w drugim następuje płowienie i rudzenie włosów. Diveeva i in. (1976) stwierdzili w swoich badaniach, że wraz ze wzrostem masy ciała zwierząt obniżała się czystość barwy okrywy włosowej. Autorzy ci (1977) wykazali również, że prowadzenie selekcji w kierunku poprawy woalu przyczyniło się do poprawy barwy ogólnej i jakości okrywy włosowej lisów niebieskich (Delia i in., 1977). Szacowaniem współczynnika odziedziczalności barwy i czystości barwy okrywy włosowej u lisów dla cech jakościowych zajmowali się między innymi: Berge i in. (1956), Cholewa i Głuszczak (1980), Diveeva i in. (1978) oraz Narucka i in. (1980). Połysk okrywy powstaje na skutek odbicia promieni świetlnych od powierzchni włosów. Parametr ten zależy przede wszystkim od budowy histologicznej włosów, wchodzących w jej skład. Pożądany jest włos jedwabisty, błyszczący. Najlepszy połysk posiada okrywa zimowa w początkowym okresie dojrzałości, później połysk stopniowo zmniejsza się lub nawet całkowicie zanika. Na połysk włosów natomiast mają wpływ takie czynniki, jak: wielkość, kształt i układ łusek na ich powierzchni, grubość, zawartość tłuszczu, układ włosów, intensywność ich zabarwienia oraz zabrudzenie (Gugołek, 2013 a). Im większy jest udział w okrywie włosów przewodnich i ościstych, o niezbyt grubym rdzeniu i równocześnie ściśle przylegających komórkach oskórka, tym większe jest odbicie promieni świetlnych a połysk intensywniejszy. Włosy ułożone równolegle i intensywnie zabarwione robią wrażenie lepszego połysku. Istotny wpływ na połysk włosa mają również: żywienie, tryb życia i wiek zwierząt. Osobniki lepiej żywione,

21 Cechy funkcjonalne i wady okrywy włosowej wybranych gatunków Canidae 21 wiodące wodny tryb życia odznaczają się większym połyskiem okrywy, jak również zwierzęta starsze w porównaniu z młodymi. U zwierząt chorych, o zaburzonej przemianie materii włosy okrywy mają z reguły wygląd matowy. W praktyce, połysk ocenia się wzrokowo, wyróżniając: jedwabisty najcenniejszy, szklisty, metaliczny i matowy. Połysk włosa w pewnym stopniu można zmienić pod wpływem zabiegów technologicznych. Poprawia się on podczas czyszczenia skór w trocinach, a obniża podczas barwienia. Wysokość okrywy włosowej decyduje o jakości i przeznaczeniu skór futerkowych. Cecha ta zależy od długości włosów, kąta ich nachylenia, falistości i sprężystości. Może być wadą lub zaletą futra w zależności od gatunku zwierzęcia oraz aktualnych norm i trendów mody. W zależności od długości włosów pokrywowych, mierzonych w partii grzbietu, wyróżniamy skóry: długowłose gdy włosy osiągają długość powyżej 40 mm (lis, jenot), średniowłose o długości włosów mm (nutria, tchórz, królik), krótkowłose o długości włosów poniżej 20 mm (norka, szynszyla, królik rex). Wysokość okrywy jest zróżnicowana u rozmaitych gatunków i odmian zwierząt, w poszczególnych częściach topograficznych ciała (grzbiet, bok, brzuch, zad) oraz zależna od wieku, płci, a także warunków środowiskowych. Różnice w długości włosów w poszczególnych partiach ciała są bardziej zaznaczone u zwierząt lądowych (lis, jenot, szynszyla) niż u zwierząt wodnych lub półwodnych (norka, wydra, nutria). Dla celów konfekcyjnych bardziej pożądane są futra o jednakowej, wyrównanej długości włosów na całej powierzchni skóry. Wysokość okrywy włosowej można zmierzyć jako tzw. długość naturalną, czyli wysadność i długość rzeczywistą. Długość naturalna występuje przy zachowaniu naturalnych kształtów trzonu włosa, jego falistości, zgięć, załamań czy karbikowatości. Długość rzeczywista jest podawana po wyprostowaniu włosa i jest tym większa, im bardziej pofalowany lub skręcony był włos. Według Cholewy i Nowickiego (1994), spośród wszystkich cech okrywy włosowej lisów najbardziej podatna na zmiany wraz ze wzrostem masy ciała jest wysokość włosów przejściowych, ościstych i przewodnich. Rozwojem włosów w okrywie lisa, w zależności od wczesnego i późniejszego terminu urodzenia, zajmowała się Blomstedt (1996). Stwierdziła ona, że wyrównanie cyklu wzrostu futra u lisów urodzonych w różnym czasie w danym sezonie rozpłodu można osiągnąć poprzez modyfikację czasu trwania tzw. okresu spoczynku włosów w lecie, na który pośredni wpływ ma hormon szyszynki melatonina. Korzystny wpływ melatoniny na tempo wzrostu okrywy włosowej został potwierdzony w badaniach Dahlmana (2002), Dahlmana i in. (2002 b), Jarosza i Szeleszczuk (1995), Kopczewskiego i in. (2006), Lorka i in. (2002), Wyczlinga (2009).

22 22 M. Piórkowska Gęstość okrywy włosowej decyduje o właściwościach termoizolacyjnych oraz o pięknym wyglądzie i miękkości futra. Cecha ta warunkowana jest ilością włosów, wyrastających na jednostce powierzchni, ich grubością, ale także stopniem rozciągliwości skóry. Zasadniczo przyjmuje się, że skóra jest tym bardziej wartościowa, im gęściejsza jest jej okrywa. Gęstość włosów podlega zmianom i waha się w zależności od: warunków klimatycznych zwierzęta strefy klimatu chłodnego mają gęściejszą okrywę, pory roku okrywa zimowa jest gęściejsza, wieku u zwierząt młodych okrywa pierwszej dojrzałości jest rzadsza niż okrywa drugiej, pełnej dojrzałości, partii topograficznej ciała u zwierząt lądowo-wodnych skóra jest gęściejsza na brzuchu, a u lądowych na grzbiecie. Z uwagi na gęstość okrywy włosowej skóry futrzarskie dzielimy na (Duda, 1992): bardzo gęste, posiadające na grzbiecie ponad 20 tys. włosów/cm 2, a występujące u wydry, bobra i lisa polarnego, gęste, posiadające od 12 do 20 tys. włosów/cm 2, spotykane u norki, piżmaka i sobola, średniej gęstości, posiadające 5 12 tys. włosów/cm 2, charakterystyczne dla królika, tchórza i nutrii, oraz rzadkie i bardzo rzadkie, posiadające odpowiednio od 2 5 tys. włosów/cm 2 i do 2 tys. włosów/cm 2. W okrywie włosowej większości gatunków zwierząt futerkowych można wyróżnić dwa zasadnicze typy włosów: pokrywowe (przewodnie i ościste) i puchowe. Istotne znaczenie posiada stosunek włosów pokrywowych do puchowych, bowiem odpowiednio wykształcone podszycie podtrzymuje włosy pokrywowe, dobrze utrzymuje ciepło, decydując o miękkości i puszystości skóry. Rzadkie podszycie sprawia, że okrywa włosowa jest płaska. Równie ważna jest odpowiednia liczba włosów puchowych przypadająca na 1 włos pokrywowy. Włosy pokrywowe są rusztowaniem dla całej okrywy i zabezpieczają ją przed zbijaniem się i filcowaniem powinny być odpowiednio grube i długie oraz równo kryć podszycie. Ważnym wskaźnikiem wartości okrywy włosowej jest grubość włosa, która wiąże się przede wszystkim z miękkością, sprężystością, wytrzymałością i trwałością w użytkowaniu. Grubość włosów różni się w zależności od rasy, płci, wieku, topografii skóry, sezonu uboju i środowiska. Upały i niska wilgotność powietrza sprzyjają wyrastaniu grubego włosa (owce karakułowe). Samice i sztuki młode mają delikatniejszy i cieńszy włos niż samce i sztuki dorosłe. Okrywa o nadmiernie grubym włosie, szorstka i nieprzyjemna w doty-