Płock w bitwie warszawskiej 1920 roku

Transkrypt

1 15 sierpnia 2014 r. NR 003/2014 Płock w bitwie warszawskiej 1920 roku

2 Autor: Paweł Felczak W 1918 roku zakończyła się I wojna światowa. Jej kres stworzył dogodną sytuację dla odbudowy państwa polskiego. Mocarstwa zaborcze w tym czasie były bardzo osłabione i przeżywały wewnętrzne trudności. W Niemczech wybuchła rewolucja, w Rosji trwała wojna domowa, a Austro- Węgry przestały istnieć. To wszystko sprawiło, że po 123 latach Polska ponownie zaistniała na mapie Europy, ale miejsce to musiała ona sobie wywalczyć zbrojnie, w szeregu starć ze swoimi sąsiadami: Niemcami, Czechosłowacją, Litwą, Ukrainą i Rosją Sowiecką. Najcięższe boje Polska musiała stoczyć na wschodzie, w latach z bolszewikami. Prący na zachód, do objętych rewolucją Niemiec, czerwonoarmiści musieli przejść przez tereny Polski i również tu zaprowadzić porządek komunistyczny. Po roku walk przeważające siły Rosji Sowieckiej stanęły pod Warszawą. Pod znakiem zapytania stanęła wówczas niepodległość państwa polskiego, a pod stolicą kraju miało dojść do rozstrzygającej bitwy, Jednak w swojej pracy nie zajmę się samą obroną Warszawy, bojami o Radzymin, czy kontratakiem polskim znad Wieprza, lecz małym, ale krwawym i bohaterskim epizodem tej bitwy jakim była obrona miasta Płocka. Walki o Płock, a dokładniej o przeprawę przez most w tym mieście odbyły się już w końcowym momencie bitwy warszawskiej, kiedy wszystko właściwie było już przesądzone. Mimo to rozegrał się tu bój, który kosztowała życie wielu żołnierzy i mieszkańców, a miasto utratę wielu zabudowań i zburzenie jego infrastruktury. Swoją pracę podzieliłem na trzy części. W pierwszej przedstawiłem sytuację jaka zaistniała w przededniu obrony miasta w kraju i w samym Płocku, jakie oddziały wojska polskiego oraz organizacje cywilne broniły miasta. W drugiej części skupiłem się na samej obronie miasta, na jego umocnieniach, na walkach jakie prowadziło wojsko i cywile w Płocku i na jego przedpolu oraz działaniach Floty Wiślanej na Wiśle. W trzeciej przedstawiłem osoby, które zginęły w obronie miasta: wojskowych i cywili. Ukazałem również nazwiska osób, które zostały odznaczone za obronę Płocka Krzyżem Walecznych i Krzyżem Virtuti Militar. I W 1920 roku działania wojenne, które rok temu prowadzone były daleko na wschodnich rubieżach państwa, przeniosły się do wnętrza kraju. Wiosną niepokój i strach wywołany przez zbliżający się front ogarnął wszystkich Polaków. Ówczesna sytuacja wojskowa, była dramatyczna. Front gwałtownie się cofał na zachód, morale żołnierzy, schorowanych i niedostatecznie wyposażonych jeszcze szybciej malało. Brak było niezbędnego uzbrojenia, bo zrewoltowane Niemcy

3 nie przepuszczały przez swój teren transportów z Francji. Nie lepsi byli też Czesi i Austriacy, tłumacząc się za to samo szyldem neutralności. Również wrogo nastawione do Polski władze Wolnego Miasta Gdańska i strajk pracowników portowych udaremniał rozładunek statków z uzbrojeniem. Pomocne okazały się tu wojska francuskie i angielskie, które niejednokrotnie same dokonywały rozładunku statków. W tej sytuacji dowództwo polskie próbowało zorganizować jeszcze skuteczny opór na linii Narew- Bug. Jednakże na przełomie lipca i sierpnia 1920 roku polski front północno-wschodni zanotował szereg niepowodzeń. III Korpus Konny Gay-chana przerwał obronę polską na Narwi, zajął twierdzę Ossowiec i posuwał się wzdłuż granicy z Prusami Wschodnimi, grożąc oddziałom polskim okrążeniem od zachodu. Grupa Mozyrska zaś zdobyła twierdzę Brześć. W takiej sytuacji Piłsudski był zmuszony wycofać oddziały polskie na linię Wisły i tu przyjąć decydującą bitwę. Między 6 a 10 VIII 1920 roku po długotrwałych dyskusjach głównodowodzącego siłami sowieckimi towarzysza Kamieniewa z dowódcą frontu północno-zachodniego Michaiłem Tuchaczewskim, dowódcy bolszewiccy zadecydowali, że główne uderzenie ich sił będzie prowadzone na północy 1. Miało ono zniszczyć główne siły polskie, odciąć kraj od morza i pomocy zachodniej, a następnie po sforsowaniu Wisły przez oddziały radzieckie pomiędzy Włocławkiem, a Modlinem zaatakować Warszawę od zachodu i zamknąć w niej całą 1 Armię Polską. Na prawym skrzydle frontu Tuchaczewskiego, czyli oddziałami idącymi wzdłuż granicy z Prusami Wschodnimi, były III Korpus Konny Gay-chana i 4 Armia towarzysza Szuwajewa. W środku dowódca sowiecki dysponował 15 i 3 Armią, a na lewym skrzydle 16 Armią. 10 VIII 1920 r. Tuchaczewski wydał rozkaz, w którym zarządził, aby forsowania Wisły dokonały trzy armie przed 15 VIII, okrążając wojska polskie od północy i północnego-zachodu 2. Były to: 4A z IIIKK, które miały się przeprawić pod Płockiem, 15A pod Wyszogrodem i 3A pod Modlinem. Całe uderzenie sowieckie opierało się na dawnym planie feldmarszałka Iwana Paskiewicza z 1831 r., kiedy to w ten sam sposób głównodowodzący wojskami carskimi okrążył Warszawę i rozbił siły polskie. Tym zamiarom sowieckim Józef Piłsudski przeciwstawił plan bitwy warszawskiej i kontruderzenia znad Wieprza. Z 5 na 6 VIII 1920 r. zaplanowano dokładnie przebieg polskich działań zbrojnych. Uderzenie z nad Wieprza miało przeciąć tyły przeciwnika, skupionego pod Warszawą, osaczyć go i zmusić do odwrotu. Żeby jednak plan mógł być zrealizowany należało w jak najkrótszym czasie i w tajemnicy skupić nad rzeką Wieprz silną grupę uderzeniową. Równocześnie na przedmościu Warszawy siły polskie musiały być na tyle duże, aby powstrzymać wroga, zmylić go, związać walką i powstrzymać go przed sforsowaniem Wisły. 6 VIII rozpoczęto wdrażanie tego 1 S. Biegański, Bitwa warszawska 1920 roku. W 35 rocznicę zwycięstwa polskiego nad Wisłą, Bellona, 1956, z. 1, s Ibidem.

4 zamiaru w życie, Piłsudski wydał wówczas rozkaz, w którym nakazywał utworzenie trzech frontów: północnego, środkowego i południowego 3. Plan sowieckiego natarcia na linię rzeki Wisły w sierpniu 1920 r Źródło: S. Żukowski, Działania 3 Konnego Korpusu Gaja, Warszawa b.r.w. 3 Wojna polsko-sowiecka i jej bohaterowie , pod red. W. Mroczkowski, Warszawa 1936, s. 211.

5 Front północny sięgał od granicy niemieckiej do przedmościa Dęblina i był dowodzony przez gen. Józefa Hallera. Miał on za zadanie nie dopuścić do oskrzydlenia oddziałów polskich od północy i bronić stolicy. Dzielił się on na trzy główne odcinki. Na lewym skrzydle, od granicy z Prusami Wschodnimi, po Serock zajęła pozycję świeżo utworzona 5 Armia gen. Władysława Sikorskiego. Od Serocka do Karczewa na prawym brzegu Wisły, łukiem okalającym Warszawę skupiła się cała 1 Armia gen. Latinika, wzmocniona częścią 4 Armii i oparta o wybudowane, umocnione pozycje przedmościa warszawskiego. Wreszcie od Góry Kalwarii do Dęblina, wzdłuż lewego brzegu Wisły stanowisko obserwacyjne zajęła 2 Armia gen. Raszewskiego. Grupę uderzeniową, która miała zaatakować znad Wieprza na oddziały sowieckie nacierające na polski front północny, tworzyły: 14DP, 16DP, 21DP (były to oddziały należące do 4A), 1 i 3DP Legionów (oddziały 3A) oraz IV Brygada Kawalerii. Bitwa warszawska rozpoczęła się 13 VIII 1920 r. od ataku bolszewików na Radzymin, tego dnia po ciężkich bojach Polacy zostali wypchnięci z miasta. 14 VIII, aby odciążyć 1 Armię na przedmościu warszawskim i powstrzymać pochód 15 Armii sowieckiej za Wisłę, nad rzeką Wkrą działania zaczepne rozpoczęła 5A gen. Sikorskiego. W tej sytuacji, kiedy Sowieci atakowali Warszawę, nie dokończone zostało jeszcze tworzenie grupy uderzeniowej, a 5A rozpoczęła bój nad Wkrą, za jej plecami dalej na zachód znajdowała się 4A sowiecka i III Korpus Konny. Skład tych jednostek przedstawiał się następująco: IIIKK złożony był z 10 i 15 Dywizji Konnej, a 4A z 12, 18, 53 i 54 Dywizji Piechoty. Stan liczebny przypuszczalnie 3-4 tysiące jazdy, tysięcy piechoty 4. Były to dwie najbardziej wysunięte na zachód jednostki sowieckie, które mogły stać się bardzo niebezpiecznymi dla realizacji planu polskiego, gdyby we właściwym czasie uderzyły na tyły 5A. Jednakże oddziały te, nawet gdy 16 VIII 1920 r. ruszyło kontruderzenie polskie znad Wieprza i po jednym dniu walk przestała istnieć Grupa Mozyrska, a 16A bolszewicka była rozbita i wycofywała się w popłochu, kiedy zwycięstwo sowietów przeradzało się w klęskę, dalej działały na tyłach 5A Władysława Sikorskiego, próbując przeprawić się przez Wisłę w rejonie Włocławek- Wyszogród. Czym spowodowane było całe to nieracjonalne zachowanie jednostek sowieckich 4A i IIIKK Gay-chana? Dlaczego nie uderzyły one na tyły 5A polskiej, który to manewr, aż prosiło się wykonać? Odpowiedzią jest dzień 15 VIII 1920 r., wówczas to VIII Brygada Kawalerii z 5A prowadzona przez gen. Karnickiego zajęła o godz Ciechanów, gdzie rozbiła sztab 4A sowieckiej, a przede wszystkim zdobyła jej radiostację, jedyną podstawę łączności frontu z wysuniętymi tak daleko na zachód jednostkami. To właśnie ta sytuacja spowodowała, że zdezorientowane oddziały bolszewickie, w sytuacji kiedy nie miało to już znaczenia, bo Polacy już rozbili główne natarcie radzieckie, dalej kontynuowały planowane oskrzydlenie wojsk polskich i forsowanie Wisły. Miejscem, gdzie ostatecznie dowódcy jednostek sowieckich postanowili przejść rzekę stał się Płock. 4 J. Zając, Bitwa 5-tej armji nad Wkrą, Bellona, 1925, t. 19, z. 2, s. 211.

6 W miarę zbliżania się wroga do linii Wisły i zagrożenia jej ze strony IIIKK i 4A radzieckiej na odcinku Toruń-Wyszogród, dowództwo polskie postanowiło utworzyć dla jej obrony zgrupowanie jednostek wojskowych pod nazwą Grupa dolnej Wisły. Miało ono na celu zabezpieczyć połączenie Warszawy z wybrzeżem morskim, aby zapewnić dostawy materiałów wojennych z Francji. W chwili przygotowywania dolnej Wisły do obrony na terenie tym, w rejonie Włocławek-Płock- Wyszogród, znajdowały się oddziały mające być zalążkami 20DP. Formowanie jej rozpoczęło się w połowie lipca 1920 r., dywizja ta miała oprzeć się głównie na elementach 2 Dywizji Litewsko- Białoruskiej, która została praktycznie rozbita w walkach, ale zachował się jej całkowity sztab ze wszystkimi służbami i oddziałami pomocniczymi. W sytuacji kiedy rejon ten został zagrożony przez jednostki radzieckie, zaprzestano jej dalszego formowania, a oddziały już stworzone przeistoczono w załogi przedmości. Początkowo dowództwo nad odcinkiem Wisły, między miejscowością Wychodź (20 km na zachód od Modlina), a Płockiem sprawował gubernator wojskowy Warszawy. Jednakże zmieniło się to dnia 10 VIII 1920 r., kiedy to Płock znalazł się pod kompetencjami Dowództwa Okręgu Generalnego Łódź. Pod rozkazami tego okręgu znalazł się wówczas odcinek Wisły od miejscowości Wychodź, aż do wsi Wołyszewo (8 km od Ciechocinka). 12 VIII na polecenie Ministerstwa Spraw Wojskowych dowódca Okręgu Generalnego Łódź wydał rozporządzenie na mocy którego odcinek Wisły jemu podległy został podzielony na trzy pododcinki: Pododcinek I od granicy wschodniej całego odcinka (miejscowość Wychdź), do Białobrzegów włącznie. Dowództwo obiął tu z siedzibą w Wyszogrodzie gen ppor. Kostecki. Pododcinek II od Białobrzegów do Dobrzynia włącznie. Siedzibą dowódcy pododcinka mjr Janusza Mościckiego był Płock. Pododcinek III od Dobrzynia do zachodniej granicy całego odcinka (miejscowość Wołyszewo). Tu z Włocławka dowodził płk Gromczyński. Dowódcą nad całością rejonu wyznaczono płk Józefa Lewszeckiego z miejscem postoju w Kutnie 5. Jednakże 13 VIII Ministerstwo Spraw Wojskowych, w celu skoordynowania działań na północnym froncie oraz zabezpieczenia lewego skrzydła 5A i przepraw na Wiśle, przekazało ten odcinek dolnej Wisły do dyspozycji Naczelnemu Dowództwu. To natomiast nakazało, aby dowództwo nad tym rejonem z siedzibą w Kutnie obiął dnia 14 VIII gen ppor. Mikołaj Ignacy Osikowski 6. Jednocześnie zwierzchnictwo nad Grupą dolnej Wisły przekazano dowódcy frontu północnego gen. Józefowi Hallerowi. Następnie na mocy jego rozkazu oddziały operacyjne gen. Osikowskiego zostały podporządkowane dowódcy 5A gen. Władysławowi Sikorskiemu. W ten sposób odcinek Wisły, na którym to znajduje się Płock, znalazł się pod rozporządzeniami dowództwa frontu północnego. 5 Z. Bohusz-Szyszko, Działania wojenne nad dolną Wisłą w 1920 r., Warszawa 1931, s Przejęcie od M. S. Wojsk. odcinka dolnej Wisły. Naczelne Dowództwo. Oddział III z dnia 13 VIII, [w:] Bitwa warszawska VIII 1920 r. Dokumenty operacyjne, pod red. M. Tarczyńskiego, cz. I, Warszawa 1995, s. 31, dok. nr 6.

7 W momencie podporządkowania Grupy dolnej Wisły gen. Mikołaja Osikowskiego dowództwu 5A, tj. 15 VIII, w Płocku znajdowały się następujące oddziały 7 : ofic. bagn. szabel ckm. - baon zap. 6PP Legionów pół baon alarm. 37PP pół baon alarm. 10PP komp. alarm. 31PP komp. alarm. 28PP Tatarski Pułk Ułanów ofic. szer. działa - 5 bat. 15PAC /75 mm - 1 bat. 4DAK /76 mm Jak już wyżej wspominałem dowódcą przedmościa Płocka był mjr Janusz Mościcki, który do czasu przybycia do Płocka gen brygady Mikołaja Osikowskiego (15 VIII), jako dowódca całego wschodniego odcinka dolnej Wisły, samodzielnie wydawał rozkazy i organizował obronę przedmościa. Wszystkie oddziały piechoty, stanowiące załogę miasta, składały się prawie wyłącznie z rekrutów od niedawna wcielonych do wojska lub z doraźnie zebranych żołnierzy różnych rozbitych oddziałów (np. kompania alarmowa 31PP). Oficerowie nie znali swych ludzi w skutek czego mieli na nich bardzo mały wpływ. Wartość bojowa tych oddziałów była bardzo niska. Wyjątek stanowił batalion zapasowy 6PP Legionów pod dowództwem por. Mieczysława Głogowieckiego, posiadający dość liczną i dzielną kadrę oficerską i podoficerską, dobrze wyszkoloną i posiadającą doświadczenie wojenne. Uzbrojenie, wyekwipowanie i umundurowanie były na ogół wystarczające. Wzmocnieniem przedmościa Płocka było przybycie dnia 17 VIII 1920 r. I batalionu Kowieńskiego Pułku Strzelców. Składał się on w połowie ze starych żołnierzy, mających za sobą całą wojnę polsko-bolszewicką, a w wielu wypadkach również I wojnę światową. Była to jednostka zwarta, o zgranym korpusie oficerskim i podoficerskim, dobrze zorganizowana i wyszkolona, posiadająca kompletne uzbrojenie w broń maszynową i dobrze zaopatrzona. Jej stan liczebny to: 13 oficerów, 408 szeregowych i 8 ckm-ów 8. W nocy 18 VIII, czyli już w trakcie ataku sowietów na Płock, przybył do miasta I batalion 102 Pułku Strzelców Podhalańskich. Był to oddział sformowany z rekrutów, ale już nieźle wyszkolony i posiadał całkowite uzbrojenie i zaopatrzenie. Stan liczebny jednostki to: 12 oficerów, 623 szeregowych i 8 ckm-ów 9. 7 Cyt. za Z. Bohusz-Szyszko, op. cit., s Ibidem.

8 Obsada poszczególnych pododcinków przedmościa Płocka Źródło: Z. Bohusz Szyszko, Działania wojenne nad Dolną Wisłą w 1920 r., Warszawa Wartość bojowa Tatarskiego Pułku Ułanów, dowodzonego przez rtm. Rozwatowskiego, podzielonego ze względu na brak koni na część pieszą i konną, składającego się z bardzo niejednolitego materiału ludzkiego, była na ogół duża, gdyż większość oficerów i żołnierzy posiadała znaczne doświadczenie bojowe. Pułk ten pełnił przez cały czas trudną i uciążliwą służbę zwiadowczą na przedpolu Płocka i pomimo bardzo złego stanu koni, wywiązywał się ze swych zadań prawidłowo. Artyleria polowa i ciężka przedstawiały się dobrze. Do dnia 18 VIII, czyli do dnia ataku bolszewików na miasto do Płocka przybyła jeszcze 2 bat. 10PAC jej stan to: 2 oficerów, 84 żołnierzy i 4 działa 155 mm. Poza tym w obronie miasta brały udział 9 kompania telegraficzna pod dowództwem ppor. Zawiszy Brodzińskiego, jej stan to: 1 oficer, 85 żołnierzy oraz pluton żandarmerii polowej por. Czesława Smoczyńskiego, jej stan: 2 oficerów i 80 żandarmów Ibidem. 10 Ibidem.

9 Linia fortyfikacji obronnych przedmościa Płocka Źródło: Z. Bohusz Szyszko, Działania wojenne nad Dolną Wisłą w 1920 r., Warszawa W obronie Płocka brała udział również Flotylla Wiślana, która 14 VIII podporządkowana została dowództwu Grupy dolnej Wisły11. W momencie ataku Sowietów na miasto w jego rejonie działał niekompletny jej 3 dywizjon pod dowództwem por. mar. Stanisława Nahorskiego. Składał się on z trzech okrętów opancerzonych: Wawel, dowódca por. mar. Henryk Sułkowski (2 działa 75 mm i 4 ckm.), Stefan Batory, por. mar. Stefana Kwiatkowskiego (2 działa 75 mm i 5 ckm.) oraz Minister, dowodził na nim Nahorski (2 działa 75 mm i 4 ckm.) 12. Razem z 3 dywizjonem współdziałało 7 motorówek z 4 dywizjonu motorówek pod dowództwem ppor. mar. Karola Taube. Jednakże cztery z nich były uszkodzone i nie nadawały się do walki, sprawne były tylko łodzie nr 3 (2 ckm.), 15 (1 działo 37 mm i 1 ckm.) z dowódcą dywizjonu i 16 (1 ckm.)13. Opancerzone okręty zwane groźnie pancernikami posiadały nikłą tylko osłonę z arkuszy blachy i umocnionych belkami worków z piaskiem. Stanowiły one dużą siłę ognia, lecz były nazbyt widoczne na tafli wodnej. Największą bolączką obrońców był brak sprzętu łączności. Brakowało kabla i aparatów telegraficznych. Mimo to 9 kompania telegraficzna przy pomocy personelu cywilnego poczty 11 Rozkaz operacyjny dowództwa 5 Armii. Oddział III z dnia 13 VIII, op. cit., s. 19, dok. nr 19. T. Chrostowski, T. Krząstek, Z kart oręża płockiego. Obrona Płocka 1920, t. 2, Płock 1990, s W.J. Dyskant, Stefan Batory pod Płockiem, Tygodnik Płocki, 1989, nr 34, s

10 miejskiej ustaliła łączność wszystkich kompanijnych pododcinków obronnych z dowódcą przedmościa oraz z lewym brzegiem rzeki i artylerią. Łączność wewnątrz pododcinków obronnych utrzymywana była przy pomocy własnych skromnych środków technicznych i przez gońców. Zaprowiantowanie oddziałów wykazywało początkowo poważne braki, ale z chwilą przybycia do Płocka urzędu gospodarczego Grupy dolnej Wisły (przedtem 2 Dywizji Litewsko-Białoruskiej), jego położenie znacznie się poprawiło. Obecność w mieście dość dużych magazynów prowiantowych i mundurowych, ewakuowanych podczas odwrotu wojsk polskich, pozwalała na zaspokojenie wszystkich zapotrzebowań załogi. Najlepiej przedstawiała się sytuacja służb sanitarnych. Prócz szpitala polowego nr 203, rozwiniętego we wsi Ciechomice (na lewym brzegu Wisły 6 km na południe od Płocka), na usługach wojska były czynne dwa szpitale miejskie oraz kilka punktów opatrunkowych doraźnie zorganizowanych przez mieszkańców miasta. Jeden z nich stworzony pod kierownictwem Marceliny Rościszewskiej znajdował się w gimnazjum żeńskim im. hetmanowej Reginy Żółkiewskiej 14. Oprócz wojska do obrony miasta szykowali się również jego mieszkańcy. Mężczyźni - pracownicy państwowi, samorządowi i prywatni, alumni Seminarium Duchownego nauczyciele i ich uczniowie, od 8 VII 1920 r. zgłaszali się na komisje poborowe i wstępowali do nowo tworzonych oddziałów 20DP. Czynny udział w obronie Płocka brały również kobiety. One to z powodu braku młodych mężczyzn w mieście wykazały bardzo dużo zapału w pracach fortyfikacyjnych. Kopały okopy, sypały szańce i wznosiły barykady. Duży udział w tych pracach wykazały: Maria Macieszyn, wyżej wspomniana Marcelina Rościszewska, Jadwiga Kosmacińska, Halina Rutska oraz członkinie Stowarzyszenia św. Zyty: Zofia Ceglarska, Bronisława Perzanowska, Eugenia Nowalińska i wiele innych 15. Poza tymi działaniami kobiet w Płocku utworzona została także Ochotnicza Legia Kobieca, na czele której stanęła sierżant Alina Sieradzka i Hanna Żbikowa. 23 VI 1920 r. pod opieką tej ostatniej wyjechało do Warszawy 28 dziewcząt, a tydzień później kolejne 15 kobiet 16. Również najmłodsi obywatele miasta walczyli o wolność swoich domów. Harcerze i uczniowie gimnazjów w wieku od 11 do 18 lat stawali się gońcami roznoszącymi komunikaty między miejscami oporu, roznosili amunicję, a nie rzadko sami stawali na barykadach z bronią w ręku. 10 VIII 1920 r. wprowadzono na Mazowszu, w tym i w Płocku stan oblężenia. Tego dnia wieczorem miasto opuściły jego władze, a rządy przejęła, powołana 2VIII, Straż Obywatelska. Jej komendantem został Ksawery Cygański, dyrektor Banku Handlowego, jego zastępcą inżynier Bronisław Mossdorf, kapelanem ks. Henryk Godlewski, lekarzem dr Aleksander Zaleski, adiutantem Jan Buchowski, dowódcą kompani Piotr Augustyn, dowódcami plutonów Jan Sadziński, Ludwik 14 T. Chrostowski, T. Krząstek, op. cit., s T. Świecki, F. Wybult, Mazowsze płockie w czasach wojny światowej i powstania Państwa Polskiego, Toruń 1932, s Ibidem, s. 329.

11 Szejer, Kazimierz Wiśniewski. Straż liczyła 318 członków 17. Ona to wraz z pozostałymi policjantami i żandarmerią wojskową pilnowała porządku w zagrożonym mieście, a także odegrała dużą rolę w obronie miasta. Na posterunkach swych w momencie ataku bolszewików na Płock trwali więc, zarówno wojskowi, jak i kierownicy organizacji powołanych do obrony państwa prezes Obywatelskiego Komitetu Obrony Państwa Tadeusz Świecki, komendantka Służby Narodowej Kobiet, wchodząca w skład Komitetu Obywatelskiego Marcelina Rościszewska, Komenda Straży Obywatelskiej z Cygańskim, Mossdorfem i Buchowskim na czele. Pozostał także poseł Kazimierz Mierzejewski. II Bitwa o przedmoście płockie rozpoczęła się dnia 18 VIII 1920 r. Pozycje obronne Płocka podzielono na cztery pododcinki: I (prawoskrzydłowy) - znajdował się między Wisłą, a prochownią włącznie, był on pod dowództwem por. Karasińskiego. Załoga to: pół baon alarm. 37PP i komp. 31PP. II od prochowni do szosy bielskiej włącznie, pod dowództwem kpt. Mieczysława Głogowieckiego. Załoga: baon zap. 6PP Legionów. III od szosy bielskiej do drogi polnej biegnącej od cmentarza płockiego do wsi Chełpowo, pod dowództwem rtm. Rychtera. Załoga: szwadron spieszony Tatarskiego Pułku Ułanów. IV - od drogi polnej, do Wisły pod dowództwem por. Hatały. Załoga: komp. alarm. 10PP. Artyleria polska ( 5 bat. 15DAC, 1 bat 4DAK i 2 bat. 10DAC) stała na lewym brzegu Wisły, blisko wsi Radziwie. Szwadron konny Tatarskiego Pułku Ułanów częściowo patrolował lewy brzeg rzeki, częściowo zaś pełnił służbę zwiadowczą na przedpolu Płocka. Komp. alarm. 28PP obsadziła lewy brzeg powyżej miasta 18. Linia fortyfikacji obronnych przedmościa wykonana była przez kpt. Alberta de Bure. Polecenie stworzenia jej otrzymał on 13 VIII od dowódcy przyczółka mostowego mjr Jana Mościckiego. Jak już wspominałem przy tworzeniu fortyfikacji duży udział miały kobiety. Biegły one półkolem w odległości 1 1,5 km od miasta, a ich długość wynosiła 6 km. Prawe skrzydło pozycji zaczynało się nad Wisłą na brzegu wąwozu, który rozpościera się 1 km na wschód od miasta. Następnie okopy przecinały szosę wyszogrodzką, obejmowały prochownię, biegły dalej wzdłuż wzgórza 106,5 przecinały szosę Płock-Bielsk w odległości 1 km od cmentarza żydowskiego, a następniepółnocnymi i zachodnimi stokami płaskowzgórza płockiego skręcały do Wisły równolegle z drugim, krótkim wąwozem, który znajduje się po zachodniej stronie miasta. Umocnienia na południowym-wschodzie składały się z jednej linii okopu z podwójną siecią drutów kolczastych, zaś na północy z pojedynczą. Rowy strzeleckie były niezamaskowane, a w części północno-zachodniej 17 Ibidem, s Z. Bohusz-Szyszko, op. cit., s

12 wykonane tylko do połowy głębokości. Słabą stroną umocnień było to, że nie liczyły się one z warunkami terenowymi i były prawie zupełnie odsłonięte. Za drugą linię obronną uważać można było szereg barykad z zasiekami z drutu kolczastego na skraju miasta, zamykających wyloty ulic i dróg oraz ważniejsze skrzyżowania ulic wewnątrz miasta. Na lewym brzegu Wisły (za mostem) przygotowane były okopy wzdłuż wału ochronnego, biegnącego bezpośrednio przy rzece. Oba wyloty mostu zabezpieczone zostały grubymi wałami ziemnymi. Mostu nie podminowano, a także nie zamierzano niszczyć linii komunikacyjnych. Działania zbrojne w rejonie Płocka poprzedziła misja dyplomatyczna płockiego Obywatelskiego Komitetu Obronny Państwa z Kazimierzem Mierzejewskim na czele. Udała się ona 17 VIII do Lipna, gdzie mieścił się sztab Gay-chana, z propozycją poddania się i złożenia broni przez jego oddział, gdyż był on odcięty od swoich głównych sił. Jednakże misja ta nie przyniosła żadnego rezultatu. Sytuacja wojsk Gay-chana dnia 17 VIII, gdy otrzymał on rozkaz od dowódcy 4A uderzenia na Płock była dość ciężka. Musiał on wraz ze swoim IIIKK wycofać się spod Włocławka, gdzie 16 VIII, wraz z oddziałami 53DP, stoczył bój o przeprawę mostową i przebyć 60 km, aby rozpocząć kolejny bój o przeprawę w Płocku. Do tego otrzymał on rozkaz (17 VIII), aby oddać swój 6 Pułk Kozaków do dyspozycji 53DP, a 86 Pułk Kawalerii skierować na Działdowo do dyspozycji dowódcy 12DP 19. IIIKK, który liczył 3500 ludzi, 88 ckm-ów i 32 działa, w momencie otrzymania rozkazu był silnie zmniejszony z powodu chorób i wspomnianych odkomenderowań 20. Nie przedstawiał on już tak groźnej siły, jaką reprezentował na początku działań w lipcu 1920 r.. Zgodnie z zapowiedzią dowódcy 4A towarzysza Szuwajewa IIIKK w ataku na Płock miał być wspierany przez LIV brygadę 18DP. Na wiadomość o ataku bolszewików na Włocławek dnia 16 VIII 1920 r., Płock opuścił gen. Mikołaj Osikowski, a dowództwo przejął ponownie mjr J. Mościcki. Tego samego dnia wieczorem otrzymał on rozkaz od dowódcy 5A gen. W. Sikorskiego do rozpoczęcia działań na przedpolu Płocka w celu uzyskania wiadomości o przeciwniku 21. Rozpoznanie miało być prowadzone na Bielsk. Sikorski zarządził zwiad z przedmościa Płocka, gdyż miał sprzeczne wiadomości o zamiarach 4A, nie wiedział, czy będzie ona chciała nadal forsować Wisłę i atakować Warszawę od zachodu, czy też zarządzi w rejonie Sierpca odwrót i zaatakuje na tyły 5A polskiej. Działanie to miało posiadać charakter silnego wypadu rozpoznawczego popartego ogniem artylerii z lewego brzegu rzeki. Uderzyć miał baon zap. 6PP Legionów por. Mieczysława Głogowieckiego na Trzepowo-Goślice oraz baon alarm. 37PP por. Karasińskiego na Rogozino. Natarcie ruszyło o godz. 10 dnia 17 VIII. Baon zap. 6PP Legionów posuwał się wzdłuż szosy bielskiej i odrzucił oddziały sowieckie ze wsi Chełpowo i Kostrogaj. Jednak dalsze się jego 19 Cyt. za W. Sikorski, Nad Wisłą i Wkrą. Studium z polsko-rosyjskiej wojny 1920 roku, Lwów 1928, s Wykaz stanu liczebnego oddziałów nieprzyjacielskich frontu zachodniego. Dtwo. Front. Płn. Oddział III z dnia 15 VIII, op. cit., s. 200, dok. nr Rozkaz operacyjny dowództwa 5 Armii. Oddział III z dnia 16 VIII, op. cit., s. 331, dok. nr 219.

13 posuwanie uniemożliwił silny ogień ckm-ów przeciwnika ze wsi i folwarku Trzepowo oraz wzgórza na południe od wsi Brochocin. Natarcie trwało kilka godzin i ostatecznie późnym popołudniem wieś Trzepowo została zdobyta. Natomiast folwark posiadający doskonałe pole ostrzału i murowane zabudowania gospodarcze bronił się wytrwale i pomimo ostrzeliwania go przez artylerię polską do wieczora nie został zdobyty. Natarcie baonów 6 PP Leg. i 37 PP na Trzepowo i Rogozino w dniu 17 VIII 1920 r. Źródło: Z. Bohusz Szyszko, Działania wojenne nad Dolną Wisłą w 1920 r., Warszawa Dwie komp. 37PP wyruszyły jednocześnie z batalionem 6PP Legionów ze swego odcinka i w godz. popołudniowych zajęły Stare i Nowe Boryszewo. Dalsze posuwanie się tu było utrudnione, gdyż wsie Rogozino i Stróżewko były silnie obsadzone przez piechotę i ckm-y nieprzyjaciela. Z zapadnięciem zmroku oddziały polskie przerwały walkę i powróciły na pozycje obronne przedmościa. Straty wyniosły w tym dniu 2 zabitych i 60 rannych, głównie z baon. 6PP Legionów. Na pozostałych odcinkach obronnych 17 VIII panował względny spokój, obie strony ograniczały się tylko do patrolowania przedpola. Gdy więc Gay-chan dowódca IIIKK otrzymał rozkaz ataku na Płock celem ulżenia 15A sowieckiej, na przedmościu miasta prowadzono rozpoznanie przedpola i zupełnie nie spodziewano się natarcia nieprzyjaciela, tym bardziej z kierunku północno-zachodniego. Zwiad prowadzony 16 VIII przez Flotyllę Wiślaną w tym kierunku nie stwierdził żadnych ruchów nieprzyjaciela na Płock. Również gen. W. Sikorski żądając natarcia od Grupy dolnej Wisły w rejonie Płocka, nie liczył się z

14 możliwością poważniejszych działań sowieckich na to miasto. Komunikat Naczelnego Dowództwa i rozkaz 5A z dnia 17 VIII (otrzymany w Płocku 18 VIII o godz. 4.30), mówił o całkowitej klęsce wojsk sowieckich i ich ogólnym odwrocie. Rozkaz gen. W. Sikorskiego nakazywał gen. M. Osikowskiemu utrzymać defensywnie linię Wisły z wyjątkiem Płocka z rejonu którego podjąć należy dnia 18 VIII o świcie energiczną akcje w ogólnym kierunku na Drobin-Bielsk 22. Na mocy tych rozporządzeń, podczas nieobecności gen. M. Osikowskiego, który jeszcze nie powrócił z Włocławka, mjr J. Mościcki postanowił prowadzić nadal natarcie z przedmościa rozszerzając ramy działań i przydzielając oddziałom walczącym artylerię. W natarciu wzięły udział obydwa poprzednie bataliony oraz komp. alarm. 31PP, spieszony szwadron Tatarskiego Pułku Ułanów i 1 bat. 4DAK. Osłonę miasta od północnego-zachodu miała zapewnić komp. alarm. 10PP por. Hałata. Pozostałe pododcinki przedmościa miało osłaniać samo natarcie. W odwodzie mjr J. Mościcki posiadał I baon. Kowieńskiego Pułku Strzelców, który stał w Radziwiu, na lewym brzegu Wisły. Wysłano również rozkaz do I baon. 102 Pułku Strzelców Podhalańskich, aby przyśpieszył swój marsz do Płocka z Dobrzykowa (10 km na południe od miasta). 1 bat. 4DAK podzielono pomiędzy baon. zap. 6PP Legionów, a baon. alarm. 37PP. Z pierwszym szedł pluton dowodzony przez por. Zycha Płodowskiego, a z drugim pluton por. Konstantego Hartingha 23. Natarcie polskie rozpoczęło się 18 VIII o godz. 6.Baon. alarm. 37PP ponownie posuwał się w kierunku wsi Stare i Nowe Boryszewo i łatwo zajął je o godz. 7. Dalsze jednak natarcie na Rogozino tak jak poprzedniego dnia z trudem posuwało się na naprzód w silnym ogniu ckm-ów przeciwnika. Komp. alarm. 31PP mająca osłaniać prawe skrzydło batalionu 37PP, pozostała w tyle i odsłoniła je. Dopiero o godz została zdobyta wieś Rogozino. Dużą zasługę w zdobywaniu jej odegrał pluton artylerii por. K. Hartinngha, gdyż nie posiadający na tym odcinku artylerii nieprzyjaciel musiał wycofać się do wsi Białkowo i Otolin. O godz dowódca plutonu zaobserwował, że w rejonie wsi Kostrogaj operują znaczne oddziały kawalerii sowieckiej, dało się również słyszeć odgłosy ognia artylerii i ckm-ów. Przesunął on więc swój pluton bliżej wsi Rogozino, a w kierunku Kostrogaju wysłał patrol konny. O tych wydarzeniach poinformował również dowódcę batalionu 37PP por. Karasińskiego. Po powrocie patrolu zwiadowczego okazało się, że między wsią Kostrogaj, a miastem znajdowały się duże oddziały kawalerii sowieckiej, poza tym południowy skraj wsi Podolszyc był również w rękach wroga 24. Jak później się okazało była to brygada 10DK z IIIKK Gay-chana. Mając odciętą drogę do miasta por. Karasiński zdecydował przesunąć swój oddział na południe i tam wzdłuż szosy wyszogrodzkiej przedostać się do miasta. Jednak ogień ckm-ów sowieckich ze wsi Podolszyc zmusił go do wycofania się na brzeg Wisły. Dowódca batalionu postanowił poczekać tu do zmroku i wtedy spróbować przedrzeć się do Płocka. Ostatecznie baon. alarm. 37PP powrócił do miasta, dopiero pod wieczór dnia 19 VIII, to jest po zakończeniu walk na 22 Rozkaz operacyjny dowództwa 5 Armii. Oddział III z dnia 17 VIII, op. cit., s. 452, dok. nr R. Juszkiewicz, Obrona Płocka w 1920 roku, Tygodnik Płocki, 1989, nr 16, s.4.

15 przedmościu. Jedynie pluton 1 bat. 4DAK por. K. Hartingha, idąc brzegiem Wisły przedostał się do Płocka rankiem 19 VIII i wziął jeszcze udział w walkach. Baon. zap. 6PP Legionów, wspierany ogniem plutonu 1 bat. 4DAK por. Zycha Płodowskiego, strzelającego ze wschodniego skraju Płocka, z trudem posuwał się na Trzepowo. Stan moralny batalionu po ciężkim natarciu i stratach w dniu 17 VIII, znacznie się obniżył. Żołnierze nie szli już tak ochoczo do walki, a kadra oficerska i podoficerska znacznie uszczuplona (zbici i ranni) z trudem mogła podołać swemu zadaniu, tym bardziej, że nieprzyjaciel od rana dnia 18 VIII wprowadził do walki artylerię 25. O godz batalionowi udało się zdobyć wieś Trzepowo, ale tak jak 17 VIII nie powiodło się natarcie na folwark. Na żądanie por. M. Głogowieckiego, pluton 1 bat. 4DAK i 1 bat. 15DAC o godz skoncentrowały swój ogień na folwark. Jednakże z powodu złych warunków obserwacyjnych udało się tylko lekko uszkodzić kilka budynków. Solidne budowle posiadłości stanowiły nadal skuteczną ochronę dla ckm-ów i piechoty sowieckiej. Mimo to natarcie baon. 6PP Legionów trwało nadal i posuwało się z wolna ku folwarkowi. Tymczasem szwadron Tatarskiego Pułku Ułanów, mający uderzyć na wieś Chełpowo i osłaniać lewe skrzydło batalionu nie wyszedł poza linię okopów komp. alarm. 10PP i pozostawił je odsłonięte. Szwadron ten po dojściu do rogatek dobrzyńskich został ostrzelany ogniem ckm-ów i musiał się wycofać. Po wysłaniu na przedpole dwóch patroli okazało się, że wsie Winiary i Chełpowo są obsadzone przez piechotę sowiecką. Wobec tego szwadron nie rozpoczął natarcia i stał do godz. 13 na lewym skrzydle przedmościa. O godz z zabudowań wsi Maszewo wyłoniły się kolumny sowieckiej kawalerii. Za kawaleria pojawiła się artyleria konna, która po zajęciu stanowisk ogniowych, zaczęła ostrzeliwać artylerię polską znajdującą się na lewym brzegu Wisły i dobrze widoczną z tego rejonu. Były to oddziały III Korpusu Konnego Gay-chana. Dowódca sowiecki dowiedziawszy się o polskim natarciu na Trzepowo i Rogozino, rzucił 15DK na Płock, a 10DK na tyły batalionu 6 PP Legionów. Natarcie 15DK na odcinek obronny komp. alarm. 10PP w pierwszej chwili załamało się, ze względu na silny ogień piechoty polskiej i artylerii oraz okrętu Flotylli Wiślanej. Natomiast 10DK sowieckiej, uderzając niespodziewanie na tyły batalionu 6PP Legionów, zupełnie go zniszczyła. Do miasta zdołało się przedrzeć zaledwie kilkunastu ludzi oraz pułk artylerii konnej. Pod Trzepowem zginął por. M. Głogowiecki. W tym samym czasie jedna z brygad 10DK wyszła przez wieś Chełpowo na szosę bielską i mając przed sobą nieobsadzone okopy przedmościa, wtargnęła do miasta, szerząc panikę i popłoch. W krótkim czasie cała północna część Płocka była w ręku wroga. Spieszony szwadron Tatarskiego Pułku Ułanów i komp. alarm. 10PP, na które nacierała 15DK, słysząc strzały w mieście opuściła swoje odcinki i pośpiesznie wycofały się ku mostowi. Wtargnięcie kawalerii sowieckiej do miasta było zupełnym zaskoczeniem dla Sztabu Grupy dolnej Wisły, jak i dla ludności cywilnej. Sztab pośpiesznie wycofał się na lewy brzeg Wisły do 24 Z. Bohusz-Szyszko, op. cit., s Ibidem.

16 Radziwia. W mieście zapanował popłoch i panika. Wymieszana ludność cywilna z uciekającymi żołnierzami stłoczyła się na moście. W tej sytuacji do Płocka została szybko wysłana 3 komp. I baon Kowieńskiego Pułku Strzelców, a trzy pozostałe obsadziły umocnione pozycje lewego brzegu i wylotu mostu 26. Gen. M. Osikowski, który przybył właśnie z Włocławka, obawiał się, aby nieprzyjaciel nie wkroczył za uciekającymi na most i nie przekroczył rzeki. Atak III Korpusu Konnego na Płock 18 VIII 1920 roku Źródło: W. Wysocki, 10 Pułk Piechoty , Warszawa 1997, s Ibidem, s.121.

17 Organizacja obronna w mieście przestała istnieć. Rozpoczęła się walka uliczna, oparta na osobistej odwadze i inicjatywie poszczególnych jednostek. Pierwszy opór wkraczającym do miasta oddziałom IIIKK stawiły jednostki Flotylli Wiślanej. 18 VIII 1920 r. okręty Flotylli prowadziły zwiad w dwóch kierunkach. Grupa ppor. mar. Henryka Sułkowskiego ( Wawel, Stefan Batory i motorówki 3 i 16 ) popłynęła w kierunku Dobrzynia, a grupa por. mar. Stanisława Nahorskiego ( Minister i motorówka 15 ) do Wyszogrodu 27. O godz. 14 grupa dowódcy 3 dywizjonu rozpoczęła działania zbrojne, ostrzeliwując ok. 3 km poniżej mostu przedzierające się oddziały wroga. Akcję rozpoczęła także motorówka 15 ppor. mar. Karola Taube. Otworzyła ona ogień do nacierającej 15DK sowieckiej, ale została szybko ostrzelana przez baterię artylerii polowej i musiała się wycofać. Z baterią podjął wówczas walkę Minister. Jednak i on został szybko nakryty i musiał odejść na środek rzeki. Spowodował jednak, że bateria sowiecka musiała zmienić stanowisko. To umożliwiło mu rozproszyć zbliżające się od północy oddziały 15DK. Motorówka 15, działała natomiast w rejonie samego mostu, ogniem swojego działa i ckm-ów ostrzeliwała i powstrzymywała sowietów przed wtargnięciem na niego, a oddziałom polskim umożliwiła przedostanie się do miasta. Zwalczała stanowiska bolszewickich ckm-ów, z których ostrzeliwano most (szczególnie dał się we znaki ckm umieszczony w ogrodzie klasztoru mariawickiego). O godz w dole rzeki ukazały się powracające do Płocka jednostki grupy ppor. mar. H. Sułkowskiego 28. Nahorski na ich widok wysłał do nich motorówkę 15 z wiadomością o zaistniałej sytuacji i z rozkazem ostrzału nieprzyjacielskiej baterii. Jednostki grupy Sułkowskiego podjęły próbę przedostania się pod ogniem ckm-ów, umieszczonych na skarpie, do Ministra. Udało się to okrętowi Wawel wraz z motorówką 16. Za nimi ruszyły Stefan Batory i motorówka 3. Jednakże dysponujący mniejszą prędkością okręt zaczął zostawać z tyłu. Samotny został ośmiokrotnie trafiony i musiał kierować się na lewy brzeg Wisły. W wyniku ostrzału zginęli na nim: sternik mar. Michał Jóźwiak, mat Wiktor Nitka, mar. Jan Krówczyński i st. mar. Bronisław Michnowicz, ranni zaś zostali marynarze: Brzękalski, Moseken i Skrzypczak 29. Pod osłoną motorówki 3 udało się dowódcy Stefana Batorego por. mar. Stefanowi Kwiatkowskiemu wysadzić resztę załogi na brzeg, wraz z czterema ciężkimi karabinami maszynowymi i prowadzić ostrzał przeciwnika z lewego brzegu Wisły. Aby 4 uszkodzone motorówki, stojące przy prawym brzegu nie padły łupem wroga, Nahorski rozkazał Sułkowskiemu przeholować je okrętem Wawel i motorówkami 3 i 16 do Wyszogrodu. W nocy sam Minister z motorówką 15, prowadził dalszą walkę z nieprzyjacielem, ochraniał most i przewoził wycofujących się żołnierzy na lewy brzeg do Radziwia. 27 W.J. Dyskant, op. cit., s Ibidem, s Ibidem.

18 Jednakże dowódca 3 dywizjonu, nie mając kontaktu z dowództwem obrony miasta, był zmuszony odwołać motorówkę ppor. mar. K. Taube i wycofać się z nią do Wyszogrodu 30. Poza tym por. mar. S. Nahorskiemu zaczęło na okręcie brakować węgla i bał się, aby jego jednostka nie została unieruchomiony. Flotylla Wiślana brała udział w obronie Płocka przez cały dzień 18 VIII. Ona to pierwsza rozpoczęła walkę z nieprzyjacielem, wkraczającym do miasta, dzięki niej też udało się ewakuować żołnierzy na lewy brzeg. Ludzie z jej okrętów i motorówek walczyli ofiarnie, tracąc okręt Stefan Batory, czterech zbitych i dziewięciu rannych. Jednak z braku węgla i łączności z obrońcami jej jednostki musiały w nocy wycofać się do Wyszogrodu. Natomiast w mieście obrona organizowała się samorzutnie. Przykład dany przez odważniejszych i spokojniejszych oficerów i żołnierzy, został natychmiast podchwycony przez ludność cywilną, nie wyłączając kobiet i dzieci. W wielu przypadkach obrona organizowana była przez osoby cywilne bez udziału wojska 31. Natarcie sowietów oddało w ich ręce całą północną część miasta. Zajęli teren 200 m na wschód od stacji filtrów, 300 m na wschód od Alei Kilińskiego, część miasta od skrzyżowania ulic Misjonarskiej i Kolegialnej, Sienkiewicza z Dominikańską, Sienkiewicza z Tumską, całość ulicy Szerokiej, Niecałej i Grodzkiej oraz zachodnie wyloty ulic Małachowskiego i Piekarskiej 32. Początkowy impet ataku IIIKK w mieście, po rozbiciu batalionu 6PP Legionów, wycofaniu się oddziałów 37 i 10PP, przyjęła tylko garstka ludzi. Z planu barykad zachowanego z 1920 roku wynika, że było ich 34. Jeżeli w Straży Obywatelskiej zapisanych było 318 osób, a V pluton żandarmerii liczył 82 żołnierzy ( to tym jednostkom przypisuje się główną obronę miasta w pierwszych godzinach), to wynika z tego, że na jedną barykadę przypadało nie wiele więcej niż 10 osób 33. Zaopatrzenia obrońców w amunicję dokonywały członkinie Służby Narodowej Kobiet Polskich, harcerze i uczniowie gimnazjów. Każda barykada stanowiła samodzielną zaporę i zdana była na własną inicjatywę, gdyż połączenie ze Sztabem Grupy dolnej Wisły było zerwane. Głównymi punktami oporu w mieście były: wzgórze Tumskie oraz plac Teatralny, gdzie oficerowie por. Feliks Waluszewski adiutant mjr J. Mościckiego, por. Edward Czuruk dowódca oddziału żandarmerii i por. Szander Ahmatowicz dowódca oddziału Tatarskiego Pułku Ułanów, przy pomocy kilku żandarmów i uciekających żołnierzy stawiali zaciekły opór sowietom. Przyłączyła się również do nich grupa cywilów, wśród których odznaczyła się pani Janina Landsberg- Śmieciuszewska, która opatrywała pod ciężkim ostrzałem rannych i donosiła amunicję. Plac Kanoniczny i skrzyżowanie ulic Tumskiej i Kolegialnej, obsadzone przez przybyłą z lewego brzegu 3 komp. Kowieńskiego Pułku Strzelców pod dowództwem por. Hellera. Wyparła ona kawalerię sowiecką z ulicy Tumskiej i Grodzkiej, dalej jednak działanie jej powstrzymał silny ogień 30 Ibidem. 31 Cyt. za Z. Bohusz-Szyszko, op. cit., s Ibidem. 33 T. Chrostowski, T. Krząstek, op. cit., s. 19.

19 ckm-ów i artylerii, otwarty z zajętych przez sowietów barykad. Tu prowizoryczne umocnienia pomagali żołnierzom budować: Antoni Gzowski, Zofia Rozenkowska, Zofia Schodowska, Wanda Rychowska i Janina Dominiakówna. Skrzyżowanie ulic Dominikańskiej z Kolegialną, obsadzone przez żołnierzy 9 kompanii telegraficznej, później przybyli do nich jeszcze obrońcy poczty, również z tej kompanii, którzy wraz z cywilem Piotrem Rogozińskim w czasie przebijania się z okrążenia zdobyli na bolszewikach ckm. Byli to: Witold Kowalski, Tadeusz Hetkowski, Wacław Wysikowski, Stefan Chyczewski. Róg placu Floriańskiego, obsadzony przez grupę żołnierzy z urzędu gospodarczego Grupy dolnej Wisły, kilku żandarmów i Straż Obywatelską. Na barykadzie tej zginęli cywile: Maria Siwanowiczówna (niosła pomoc rannym i roznosiła amunicję), 14-letni harcerz Stefan Zawidzki (walczył z bronią w ręku), oprócz nich pomoc nieśli tu jeszcze: sanitariusz Władysław Konwicki, uczeń Jan Wichrowski i harcerz Władysław Jędrzejewski. Stacja filtrów, bronił jej i dzielnie trzymał oddział z Tatarskiego Pułku Ułanów wraz ze Strażą Obywatelską. Obroną przyczółka mostowego kierował oczywiście mjr J. Mościcki, z pomocą kpt. A. de Bure i podinspektora policji w Płocku Z. Tołpycho. Wszelkie podejmowane w godzinach wieczornych przez sowietów natarcia na most zostały odparte, oddziały polskie poniosły jednak poważne straty. Artyleria polska przez cały ten czas prowadziła walkę z artylerią sowiecką, która nie znając położenia w mieście i obawiając się razić własne oddziały, skupiła swój cały ogień na polskich bateriach. 5 bat. 15DAC, stojąc na otwartej przestrzeni, dostała się łatwo pod celny ogień sowiecki i musiała zmienić swoje stanowisko. W wyniku ostrzału jedno z jej dział zostało rozbite, a drugie uszkodzone. Ponadto stracono kilku ludzi i koni. Baterię pod której ogień dostała się 5 bat. polska zniszczyła 2 bat. 10DAC, która uzyskała łączność ze swoim obserwatorem na prawym brzegu. Komunikacja lewego brzegu z miastem przez most była bardzo trudna. Bolszewicy ustawili po dwa ckm-y w pobliżu tumu i stacji filtrów i krzyżowym ogniem ostrzeliwali most i lewobrzeżne pozycje polskie, zajęte przez 1 i 2 kompanie Kowieńskiego Pułku Strzelców. Ponadto w pobliżu wsi Winiary sowieci umieścili działo, które skutecznym ogniem ostrzeliwało południowy wylot mostu i Radziwie. O godz. 17 na rozkaz mjr J. Mościckiego do miasta została wysłana 4 komp. Kowieńskiego Pułku Strzelców 34. Przejście tej jednostki odbywało się pojedynczo biegiem przez most. Pomimo to straty wyniosły tylko 4 zabitych i 12 rannych. Wspólne natarcie 3 i 4 kopani z tego pułku na Stary Rynek nie powiodło się. Walki uliczne trwały bez przerwy do późnych godzin nocnych.

20 Rozmieszczenie barykad podczas bitwy o Płock VIII 1920 r. Źródło: T. Chrostowski, T. Krząstek, Z kart oręża płockiego. Obrona Płocka 1920, Płock 1990, t Z. Bohusz-Szyszko, op. cit., s. 124.

21 Walki na ulicach miasta Płocka VIII 1920 roku Źródło: Z. Bohusz Szyszko, Działania wojenne nad Dolną Wisłą w 1920 r., Warszawa 1931.

22 O godz przybył do Radziwia I baon. 102 Pułku Strzelców Podhalańskich, został on niezwłocznie przerzucony do miasta 35. Obiął tam część odcinka 4 komp. kowieńskiej oraz barykady na ulicy Kolegialnej. W ślad za nimi do Płocka przerzucono 2 komp. kowieńską, która zajęła barykady na ulicy Misjonarskiej. O świcie rozpoczęło się przeciwnatarcie polskie na całym nowym froncie przedmościa 36. Działania były bardzo utrudnione, gdyż bolszewicy wprowadzili działa w ulice miast i strzelali nimi z bliskich odległości, poza tym na każde uderzenie polskie odpowiadali oni swoim przeciwnatarciem. Mimo to do godziny 7 zostały zdobyte przez oddziały batalionu kowieńskiego i podhalańskiego ulice Bielska i Sienkiewicza. Do godz. 9 zaś odrzucono przeciwnika z ulic Szerokiej i Królewieckiej 37. W tym samym czasie w południowo-wschodniej części miasta nieprzyjaciela atakował oddział Tatarskiego Pułku Ułanów i przywieziona nad ranem z Warszawy autobusami komunikacji miejskiej komp. Słuckiego Pułku Strzelców 38. Duże zasługi oddał tu I pluton 1 bat. 4DAK por. Konstantego Hartingha. Gdy o świcie przedostał się do miasta działa jego plutonu zostały niezwłocznie użyte do burzenia barykad zajętych przez bolszewików na ulicy Misjonarskiej, Alei Kilińskiego i ulicy Dominikańskiej. Po zdobyciu tych barykad przez Polaków, działa przewieziono na plac Floriański i rozbito umocnienia przy poczcie, zmuszając bolszewików do opuszczenia jej gmachu. Wkrótce jedno z dział uległo uszkodzeniu, drugie natomiast walczyło dalej, ostrzeliwując koszary 39. Po godzinie 9.00 opór nieprzyjaciela zaczął słabnąć. Wkrótce potem rozpoczął się pośpieszny odwrót kawalerii sowieckiej z miasta w kierunku północnym i północno-wschodnim. Oddziały polskie posuwając się za wrogiem o godz. 11 zajęły okopy linii obronnej przedmościa. Wówczas to straciły z nim styczność. Tak więc od godzin popołudniowych Płock był już wolny, a IIIKK wycofywał się w kierunku na Sierpc. Jakie były przyczyny, że korpus Gay-chana nie zdobył miasta, którego obrońcy byli zupełnie zaskoczeni atakiem z kierunku północno-wschodniego, a w pierwszych minutach natarcia stracili swoją główną siłę obrony, baon. 6PP Legionów? Dlaczego nie udało się sowietom wkroczyć na most, gdy w początkowych godzinach obronę podjęły właściwie tylko skromne oddziały ludności cywilnej i wojska (V pluton żandarmerii i 9 komp. telegraficzna)? Przyczyny zaistniałej sytuacji można szukać w dyscyplinie i naturze żołnierzy bolszewickich. Oni to zamiast ruszyć od razu na most, wykorzystując moment zaskoczenia i ich przewagę oraz zaistniałą ogólną panikę w mieście, rozpoczęli rabunek miasta. Żołnierze sowieccy po wkroczeniu do północnej części Płocka, wymknęli się spod rozkazów swoich dowódców i rozpoczęli okradanie domów, gwałcenie kobiet, mordowanie niewinnej ludności cywilnej i rannych. Tak właśnie się stało w szpitalu garnizonowym, gdzie sowieci w bestialski sposób wymordowali przeszło 100 osób, znęcając się przy tym nad siostrami zakonnymi 35 T. Świecki, F. Wybult, op. cit., s Z. Bohusz-Szyszko, op. cit., s Ibidem. 38 R. Juszkiewicz, op. cit., s. 9.

23 i pielęgniarkami 40. Innym powodem niepełni udanego natarcia IIIKK, było jego rozproszenie w mieście. Nie mogąc uzyskać w żadnym punkcie oporu wystarczającej przewagi, bolszewicy nie zdołali pokonać walczących desperacko i z pełnym poświęceniem mieszkańców Płocka. Czas zaprzepaszczony przez 15 i 10DK Gay-chana, stał się zbawienny dla Polaków. Zdążyli oni przerzucić do miasta 3 komp. Kowieńskiego Pułku Ułanów i zorganizować samorzutnie przez cywilów i oddziały pozostałe w Płocku obronę. Następnie jak już wiadomo przerzucono do miasta z lewego brzegu Wisły kolejne oddziały, które podjęły równorzędną walkę z wrogiem. Marsz bojowy III Korpusu Konnego od 4 VII do 26 VIII 1920 r Źródło: Г. Д. Гай, На Варшаву! Действия э конного корпуса на эападном фронте и юљ август 1920 г., Москва III Dnia 19 VIII 1920 r., w godzinach popołudniowych mieszkańcy Płocka, których miasto przez prawie całą dobę było miejscem działań zbrojnych, mogli zobaczyć efekt natarcia oddziałów sowieckich. Po ataku wiele budynków w mieście było zniszczonych przez działalność artylerii i ciężkich karabinów maszynowych. Na ulicach leżały powywracane lub połamane słupy telegraficzne i telefoniczne, a ich druty były pocięte kulami. Seminarium Duchowne, Magistrat i wiele mieszkań oraz sklepów zostało doszczętnie zrabowanych. Najgorszy efekt natarcia bolszewików ukazał się 39 Ibidem. 40 Z. Bohusz-Szyszko, op. cit., s.122.

24 jednak Płocczanom w szpitalu garnizonowym, gdzie jak już wspominałem, sowieci wycięli w pień znajdujących się tam chorych i rannych żołnierzy. Podobny los mógł spotkać szpital mieszczący się w gimnazjum żeńskim, jednak ten został ocalony dzięki przytomności umysłu M. Rościszewskiej, która przekonała sowietów, że również ich żołnierze znajdują się tu na leczeniu 41. Na ulicach miasta w trakcie walk działy się najokropniejsze sceny zezwierzęcenia rozbestwionych czerwonoarmistów. Pastwili się oni nad wszystkimi, których napotkali w Płocku: żołnierzami, cywilami, mężczyznami, kobietami czy dziećmi. W szpitalach gwałcono i mordowano siostry zakonne i sanitariuszki, na Starym Rynku zamordowany został szeregowiec ochotnik Adolf Abraham Narwa. Roznoszącego amunicję i pełniącego służbę sanitariusza 14-letniego harcerza Antoniego Gradowskiego, kozacy po wzięciu do niewoli zasiepali szablami 42. Trupy (ofiary walk i mordów) znajdowały się w wielu miejscach: na okopach przedmościa, barykadach, ulicach, w szpitalu. Zwłoki jeńców i zakładników (osób cywilnych) można było również spotkać na drogach, którymi IIIKK prowadził odwrót. Dane dotyczące poległych i rannych w walkach o Płock są bardzo różne i trudno jest określić dokładną ich liczbę. Przekazy podają, że pod Trzepowem zginęło od 200 do 300 żołnierzy, a Polskie Towarzystwo Opieki nad Grobami Bohaterów, po usypaniu kurhanu i poświęceniu na nim krzyża w dniu 4 X 1935 r. podało liczbę 500. Różnice powstały zapewne dlatego, że prawdopodobnie we wspólnej mogile zostali pochowani zarówno żołnierze polscy, jak i sowieccy. Drugim miejscem pochówku zabitych w obronie Płocka jest były cmentarz garnizonowy przy ulicy Norbertańskiej. Relacje o liczbie tam pochowanych już nie różnią się tak bardzo od siebie. Z przemówienia kapelana wojsk płockich ks. Feliksa Słonickiego, wygłoszonego 10 IV 1921 r., podczas wizyty marszałka Józefa Piłsudskiego w Płocku, wynika że zostało tam pochowanych 170 żołnierzy. Natomiast w Przewodniku po Płocku z 1922 r. Marii i Aleksandra Macieszowskich możemy wyczytać, że w dniu 20 VIII 1920 r. pochowano na cmentarzu 164 żołnierzy, 2 ze Straży Obywatelskiej i kilka osób cywilnych 43. Podane liczby są więc do siebie zbliżone, zastanawiające jest tylko to, że ustalono nazwiska zaledwie 25 osób. Nie wiadomo, czy po prostu dane osobowe pozostałych obrońców były nie znane, czy podano tylko dane Płocczan. Mniejsze nekropolie żołnierzy znajdowały się poza granicami Płocka. W Trzepowie usypano dwa groby na cmentarzu parafialnym: w jednym spoczywają dwaj obrońcy Franciszek Świtalski i Józef Stawicki ( baon. 6PP Legionów), a w drugim 13 bezimiennych bohaterów. W Radziwiu na cmentarzu znajduje się zbiorowa mogiła obrońców z 1920 r., bez nazwisk i ilości zwłok. Prawdopodobnie tu zostali złożeni także marynarze Flotylli Wiślanej. 41 T. Świecki, F. Wybult, op. cit., s W. Nekrasz, Harcerze w bojach. Przyczynek do udziału młodzieży polskiej w walkach o niepodległość ojczyzny w latach , Warszawa 1930, s Cyt. za S. Chrzanowski, Bez przepustki do historii, Tygodnik Płocki, 1989, nr 34, s. 4.