Spis treści ISSN X ZASADY ORAZ SPOSOBY WYTWARZANIA I KWALIFIKACJI MATERIAŁU SIEWNEGO W KRAJACH CZŁONKOWSKICH UE... 2

Transkrypt

1 HODOWLA ROŚLIN I NASIENNICTWO NR 3 KWARTALNIK POLSKIEJ IZBY NASIENNEJ Spis treści ZASADY ORAZ SPOSOBY WYTWARZANIA I KWALIFIKACJI MATERIAŁU SIEWNEGO W KRAJACH CZŁONKOWSKICH UE... 2 FRANCUSKI SEKTOR NASIENNY POLSKI RZEPAK ZARYS PRAC BADAWCZYCH I HODOWLANYCH RYS HISTORYCZNY HODOWLI BURAKÓW CUKROWYCH NA ZIEMIACH POLSKICH WPŁYW ZAGĘSZCZENIA ŁANU GROCHU SIEWNEGO (PISUM SATIVUM L.) ORAZ LAT I ODMIAN NA MASĘ 1000 NASION I ICH DORODNOŚĆ ZESPOŁOWE WSTĘPNE DOŚWIADCZENIA POLOWE ŹRÓDŁEM POSTĘPU W HODOWLI NOWYCH ZBÓŻ W POLSCE STRES SUSZY Redaguje zespół: Karol Duczmal - redaktor naczelny Eugeniusz Piątek Andrzej Szymański Adres redakcji: Poznań ul. Kochanowskiego 7/603 tel/fax (061) pin.poznan@interia.pl Skład i druk: PRODRUK Poznań, ul. Błażeja 3 tel. (061) Zasady zgłaszania artykułów: Artykuły prosimy nadsyłać do sekretariatu Redakcji w jednym egzemplarzu wraz z dyskietką, z podaniem imienia, nazwiska autora, dokładnego adresu i nr telefonu. Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych i zastrzega sobie prawo skrótów tekstów, ograniczenia liczby rysunków, tabel i wykresów w ramach opracowania redakcyjnego. Przedruk w całości lub w części dozwolony tylko za zgodą redakcji. GŁOWNIA GUZOWATA KUKURYDZY (USTILAGO MAYDIS) ODMIANA ROŚLINY UPRAWNEJ I JEJ TWÓRCA Z ŻYCIA PIN Za treść artykułów odpowiedzialni są autorzy. Poglądy przez nich wyrażone nie muszą być zgodne z poglądami Redakcji. Czasopismo jest dofinansowane przez Ministra Edukacji i Nauki Decyzją nr 409/DWB/R/2006 z dnia 28 kwietnia 2006 r. Tytuł indeksowany przez AGRO - LIBREX Nakład 400 szt. ISSN X Zamówienia na prenumeratę prosimy kierować do biura Redakcji w formie pisemnej lub przekazu pieniężnego załączonego w numerze albo do placówek RUCH". Foto na okładce: Obchody 120-lecia Polskiej Hodowli Buraka Cukrowego w KHBC Sp. z o.o. Cena 1 numeru: 15 zł (w tym 0% VAT)

2 Edward S. Gacek Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych w Słupi Wielkiej ZASADY ORAZ SPOSOBY WYTWARZANIA I KWALIFIKACJI MATERIAŁU SIEWNEGO W KRAJACH CZŁONKOWSKICH UE 1. Założenia Prawodawstwo nasienne, zarówno na poziomie międzynarodowym, jak i na poziomie wspólnotowym, implementowanym w poszczególnych krajach członkowskich UE, ma na celu zapewnienie wysokiej jakości materiału siewnego stosowanego w uprawie roślin. Międzynarodowe prawodawstwo, organizacje (FIS, ASSINSEL i in.) i procedury nasienne powstały już w latach pięćdziesiątych (schematy OECD) oraz sześćdziesiątych (Konwencja UPOV) ubiegłego stulecia. Natomiast międzynarodowe metodyki oceny nasion pojawiły się znacznie wcześniej (ISTA). Z kolei harmonizacja wspólnotowych przepisów nasiennych nastąpiła w 1966 r. z chwilą uchwalenia pierwszych dyrektyw marketingowych w nasiennictwie. Wprowadzone przepisy, zasady i procedury wytwarzania i oceny materiału siewnego miały na celu ułatwienie międzynarodowego handlu nasionami. Schematy nasienne OECD Schematy nasienne OECD, będące pierwowzorem wspólnotowego systemu nasiennego, są zestawem procedur, metod i technik opracowanych do monitorowania jakości wytwarzanego materiału siewnego i zagwarantowania zachowania tożsamości i czystości odmianowej. W poszczególnych etapach produkcji materiału siewnego przeprowadza się rozmaite kontrole jego jakości w celu uniknięcia obniżenia jego wartości m. in. z powodu: zamieszek mechanicznych, mutacji, przepyleń, etc.). Podczas monitorowania jakości materiału siewnego uwzględnia się właściwości roślin ich cechy morfologiczno-fizjologiczne, które pozwalają na odróżnienie jednych odmian od drugich. Zasadą jest, aby właściwości roślin na plantacjach, a następnie uzyskanych z nich partii nasion były zgodne z właściwościami znajdującymi się w urzędowym opisie odmiany (sporządzonym na podstawie badań OWT) przed rejestracją odmiany w krajowym rejestrze KR. Właściwości roślin stosowane podczas monitorowania plantacji nasiennych muszą być przydatne do stosowania w warunkach polowych (a więc są to cechy morfologiczno-fizjologiczne, podlegające wizualnej ocenie w całym sezonie wegetacji). U niektórych gatunków dodatkowe zastosowanie mają niektóre właściwości odnoszące się do nasion. Monitorowane w warunkach polowych właściwości morfologiczno-fizjologiczne stosuje się zarówno do potwierdzenia tożsamości odmiany, jak również do oceny czystości odmianowej. Badanie tożsamości i czystości odmianowej ma kluczowe znaczenie dla utrzymania wysokiego poziomu jakości materiału siewnego. Hodowcy i/lub producenci nasion muszą zapewnić warunki, aby zarówno w trakcie zachowania odmiany, jak i we wszystkich etapach wytwarzania jej materiału siewnego (plantacje nasienne, 2

3 zbiór, przetwarzanie, pakowanie, znakowanie i jego dystrybucja) nie wystąpiły zdarzenia mające wpływ na utrzymanie tożsamości i czystości odmianowej oraz ujemny wpływ na jego jakość. 2. Wytyczne ISTA (urzędowe metodyki oceny nasion), 3. Wspólnotowe ustawodawstwo nasienne, 4. Konwencja UPOV (Akty z 1962, 1972, 1978 i 1991). Kraje członkowskie UE są zobligowane do transpozycji w/w przepisów międzynarodowych i unijnych w krajowych ustawodawstwach, tak aby w pełni utrzymać standardy i normy wspólnotowego reżimu nasiennego. Implementacja schematów nasiennych OECD, jak i wywodzących się z nich wspólnotowych systemów nasiennych, pozostaje w gestii Państw Członkowskich, które organizują działalność kontrolną w nasiennictwie (począwszy od rejestracji odmian do etapu wprowadzenia materiału siewnego do obrotu). Warunkiem jest, że działalność ta ma być prowadzona w sposób urzędowy i zgodnie z przyjętymi i uznanymi schematami i systemami nasiennymi. Wykonywane czynności kontrolne mają być prowadzone w sposób wiarygodny przez oficjalnie wyznaczone urzędy rejestrowe typu COBORU w zakresie badań urzędowych i rejestracji odmian) i PIORiN (w obszarze kontroli wytwarzania, oceny jakości materiału siewnego oraz kontroli obrotu materiałem siewnym). Relacje pomiędzy istniejącymi systemami nasiennymi można zobrazować w postaci trójkąta: Schematy Nasienne OECD Metodyki ISTA Wspólnotowy i Krajowe Systemy Nasienne Wspólnotowy system nasienny Wspólnotowy system nasienny wywodzi się i jest oparty na przepisach, standardach i procedurach znanych w Schematach Nasiennych OECD (w zakresie wytwarzania, certyfikacji oraz kontroli tożsamości i czystości odmianowej) oraz na wytycznych ISTA (w zakresie urzędowych metodyk oceny nasion). Wspólnotowe przepisy nasienne (w formie: dyrektyw, decyzji, rozporządzeń i in.) ustanawiają jednolite systemy rejestracji i certyfikacji materiału siewnego na obszarze Wspólnoty, a w szczególności w zakresie: - badań urzędowych odmian, - rejestracji odmian w krajach członkowskich i na poziomie wspólnotowym, - sporządzania urzędowych opisów odmian, - utrzymywania prób nasion wzorca odmiany, - obowiązku zachowywania odmian, - wytwarzania materiału siewnego, - kwalifikacji materiału siewnego, - swobodnego obrotu materiału siewnego w UE, - kontroli jakości materiału siewnego znajdującego się w obrocie, - współpracy pomiędzy krajami członkowskimi w zakresie działań urzędowych w nasiennictwie, - wspólnotowego systemu ochrony prawnej odmian. Podstawy prawne: 1. Schematy nasienne OECD (oceny polowe, tożsamość i czystość odmian), Metody stosowane w urzędowej działalności w nasiennictwie Metody stosowane w działalności urzędowej w nasiennictwie muszą być międzynarodowo uznane, wystarczająco precyzyjne i wiarygodne oraz gwarantujące jednoznaczne i powtarzalne wyniki. Na podstawie prowadzonych działań urzędowych, zarówno w COBORU, jak i w PIORiN podejmowane są decyzje administracyjne. 3

4 Metodyki do badań i rejestracji odmian oraz oceny jakości materiału siewnego, w tym tożsamości i czystości odmianowej są następujące: - protokoły techniczne CPVO (Technical Protocols) i wytyczne UPOV (Technical Guidelines) do badań OWT i sporządzania urzędowych opisów odmian, - wytyczne OECD do prowadzenia poletek kontrolnych i inspekcji polowej plantacji nasiennych, - wytyczne ISTA do urzędowych metodyk oceny nasion, - schematy nasienne OECD i wytyczne ISTA do wytwarzania i prowadzenia certyfikacji materiału siewnego dla utrzymania wysokiego poziomu jego wartości. Wymienione metodyki mają na celu kontrolę utrzymania wysokiej jakości materiału siewnego w całym cyklu jego wytwarzania i opierają się na właściwościach morfologiczno-fizjologicznych roślin, obserwowanych i monitorowanych w całym okresie wegetacji roślin na poletkach kontrolnych oraz będących przedmiotem lustracji podczas inspekcji na plantacjach nasiennych. Uzupełnieniem technik poletkowych do badań tożsamości i czystości odmianowej opierających się na właściwościach morfologiczno-fizjologicznych roślin są również testy laboratoryjne, w których w celu identyfikacji odmian stosuje się właściwości ich nasion. Pewne znaczenie w tym względzie mają też elektroforeza i inne techniki chemotaksonomiczne. Międzynarodowe organizacje z obszaru nasiennictwa (UPOV, CPVO, OECD, ISF) uznają, że wymienione techniki laboratoryjne, w tym metody chemotaksonomiczne mogą być stosowane w określonych przypadkach i zakresie, każda w odniesieniu do ograniczonej liczby gatunków roślin, z uwagi na ich niewystarczającą precyzję, wiarygodność i powtarzalność. OECD, w swoich Schematach nasiennych, nie określa i nie zaleca żadnej techniki uzupełniającej, tj. testów laboratoryjnych i/lub metod chemotaksonomicznych. O możliwości ich ewentualnego zastosowania jako metod uzupełniających wspomina się jedynie w wytycznych (Guidelines OECD) do prowadzenia kontroli poletkowej i polowych inspekcji nasiennych. Wprowadzane zmiany metodyczne i merytoryczne w urzędowej działalności w nasiennictwie Schemat Zasady i tryb dokonywania zmian metodyczno-merytorycznych w urzędowej działalności nasiennej Schemat Zasady i tryb dokonywania zmian metodyczno-merytorycznych w urz dowej dzia alno ci nasiennej Poziom mi dzynarodowy (UPOV, OECD) Inicjatywy krajów cz onkowskich (UPOV i OECD) propozycje zmian Grupy robocze UPOV/OECD 1. TWA 2. TWV 3. TWO 4. BMT + DNA 5. Nazewnictwa 6. Biometrii DYSKUSJE Komitety 1. Techniczny 2. Edytorialny 3. Prawny i Administracyjny 4. Konsultacyjny DYSKUSJE Rada UPOV (akceptacja) TG UPOV Do realizacji w krajach cz onkowskich UPOV, OECD, ISF i UE Poziom wspólnotowy (CPVO) Inicjatywy krajów cz onkowskich UE propozycje zmian KOMISJE UE CPVO 1. Technical Unit 2. Legal Unit 3. Sta e komitety DYSKUSJE CPVO Rada Administracyjna (akceptacja) TP (Techniczne Protoko y via Komisja UE (np. 2003/90/EC 2003/91/EC) Do realizacji w krajach cz onkowskich UE 4

5 Możliwe przypadki w zakresie wytwarzania certyfikacji i obrotu materiałem siewnym w UE Przypadek/sytuacja Działania Kwalifikacja materiału siewnego Obrót materiałem siewnym kraj rejestracji odmiany wytwarzanie materiału siewnego I A/C A A A i UE II A/C A B A, B i UE III A/C B B A, B i UE IV A/C poza UE A A i UE V A/C poza UE poza UE A i UE VI nie ma A A poza UE VII dowolny dowolny dowolny dowolny A, B kraj członkowski UE, UE pozostałe kraje członkowskie, poza UE Kraje Trzecie przebiegają na podstawie wieloletnich dyskusji w gremiach międzynarodowych nad inicjatywami merytorycznymi zgłaszanymi przez organizacje nasienne, bądź poszczególne kraje. Na poniższym schemacie zobrazowano zasady i tryb dokonywania zmian w urzędowych metodykach i/lub procedurach badawczych w nasiennictwie. 2. Sposoby wytwarzania, kwalifikacji i obrotu materiałem siewnym w UE Obecnie hodowcy i producenci nasion we wszystkich Państwach Członkowskich UE mają możliwość wytwarzania i kwalifikacji materiału siewnego na obszarze całej Wspólnoty. Wspólnotowy system nasienny zakłada, że materiał siewny może być wytwarzany, podlegać ocenie i kwalifikacji w różnych krajach członkowskich, a następnie być wprowadzany bez ograniczeń do obrotu w pozostałych krajach. Wymusza to potrzebę prowadzenia wzmożonej kontroli jego jakości, a zwłaszcza zwiększonej skuteczności działań urzędowych w zakresie kwalifikacji nasion w instytucjach odpowiedzialnych za monitorowanie porządku na rynku nasiennym. Wymienione sytuacje wynikają z miejsca wytwarzania i kwalifikacji materiału siewnego i prowadzenia urzędowych działań w tym zakresie na obszarze Wspólnoty. W praktyce kraje członkowskie UE przyjęły różne rozwiązania administracyjne w zakresie wdrażania wspólnotowego prawa nasiennego, stąd hodowcy i producenci nasion mogą spotkać się z różnymi procedurami urzędowymi związanymi z kwalifikacją i obrotem materiałem siewnym. W pierwszym, najczęściej występującym, przypadku produkcja materiału siewnego obejmująca wszystkie etapy, począwszy od rejestracji odmiany, wytwarzania i kwalifikacji materiału siewnego ma miejsce w tym samym kraju członkowskim, a jego obrót może być prowadzony na obszarze całej Wspólnoty. Z uwagi na zróżnicowane procedury administracyjne w różnych krajach członkowskich w obszarze nasiennictwa i brak harmonizujących regulacji wspólnotowych w tym zakresie, hodowcy i producenci nasion muszą liczyć się z pewnymi utrudnieniami w tym zakresie i dostosować się do odmiennych procedur administracyjnych. W drugim przypadku (II) odmiana jest zarejestrowana w kraju A, a kwalifikacja jej materiału siewnego też wytworzonego w kraju A jest prowadzona w innym kraju członkowskim (kraj B). Dla ułatwienia przewozu wytwarzanego materiału siewnego tej odmiany do kraju kwalifikacji B, przepisy UE przewidują stosowanie tzw. etykiet szarych dla nasion niezakwalifikowanych ostatecznie. Trzeci przypadek (III) odnosi się do sytuacji, w której wytwarzanie materiału siewnego i jego kwalifikacja ma miejsce w innym kraju (kraj B), niż kraj rejestracji odmiany (kraj A). Stąd wniosek o przeprowadzenie działań urzędowych w zakresie kwalifikacji jej materiału siewnego składa się w kraju B. 5

6 Wnioskodawca jest zobowiązany dodatkowo dostarczyć do kompetentnego tam urzędu kwalifikacyjnego: - urzędowy opis odmiany (w celu przeprowadzenia oceny polowej plantacji oraz badań tożsamości i czystości odmianowej, - dostarczyć próbę nasion wzorca odmiany do badań tożsamości i czystości odmianowej w tzw. następczej kontroli poletkowej (ang. post-control), ponieważ urząd kwalifikacyjny w kraju B (w którym odmiana nie jest zarejestrowana), nie posiada żadnej urzędowej informacji o niej, jak i wzorcowej próby nasion takiej odmiany. W przypadkach IV i V mamy do czynienia z sytuacjami, gdzie materiał siewny odmiany zarejestrowany w określonym kraju członkowskim (kraj A) jest wytwarzany i/lub wytwarzany oraz kwalifikowany poza UE, w tzw. Państwach Trzecich. W takich przypadkach decydującym warunkiem kwalifikacji jest fakt przystąpienia kraju spoza UE do odpowiedniego schematu nasiennego OECD. Daje to gwarancję zapewnienia odpowiedniego poziomu działań urzędowych w procesie kwalifikacji materiału siewnego w celu zapewnienia jego odpowiedniej jakości, aby mógł on docelowo znaleźć się w obrocie na obszarze UE. Dodatkowo, w tych przypadkach wymogiem jest spełnienie tzw. Kryterium ekwiwalentności w odniesieniu do materiału siewnego wytwarzanego poza granicami UE. Urząd kwalifikacyjny w kraju trzecim odpowiada za przestrzeganie przepisów i procedur OECD w zakresie oceny polowej, oceny laboratoryjnej, oceny tożsamości i czystości odmianowej, a następnie za właściwe opakowanie i etykietowanie przed wwiezieniem materiału siewnego na obszar UE. W przypadku VI, mamy do czynienia z sytuacjami, gdy odmiana nie jest zarejestrowana w żadnym kraju UE, ale jej materiał siewny będzie wytwarzany i kwalifikowany w kraju członkowskim, lecz nie może być wprowadzony do obrotu, zarówno na obszarze tego kraju, jak i pozostałych krajów UE. Taki materiał siewny może znajdować się w obrocie wyłącznie poza granicami UE. Siódmy przypadek (VII) odnosi się do możliwości wprowadzania do obrotu materiału siewnego w celu przeprowadzenia testów i doświadczeń, zgodnie z Decyzją Komisji Nr 2004/842/WE 3. Wprowadzenie do obrotu materiału siewnego odmian roślin rolniczych i warzywnych zgłoszonych do krajowych rejestrów w celu przeprowadzenia testów i doświadczeń Zgodnie z Decyzją Komisji Nr 2004/842/ WE, z dnia 1 grudnia 2004 (O.J.L. 362, z dnia ), Państwa Członkowskie UE mogą zezwolić na wprowadzenie do obrotu (z przeznaczeniem do testów lub doświadczeń polowych) materiał siewny odmian, dla których złożono wnioski o wpisanie ich do krajowych rejestrów (katalogów), odpowiednio odmian roślin rolniczych lub roślin warzywnych. Decyzja ustanawia przepisy, na mocy których Państwa Członkowskie mogą zezwolić na wprowadzenie do obrotu wyłącznie z przeznaczeniem do przeprowadzenia testów lub doświadczeń polowych materiał siewny odmian roślin rolniczych zgłaszanych do krajowych rejestrów w poszczególnych Państwach Członkowskich, zgodnie z art. 1 ust. 2 dyrektywy 2002/53/WE i/lub materiał siewny odmian roślin warzywnych zgłoszonych do krajowego rejestru w co najmniej jednym z Państw Członkowskich, zgodnie z art. 3, ust. 3, dyrektywy 2002/55/WE. Wymienione dyrektywy wspólnotowe są implementowane w krajowym ustawodawstwie. O zezwolenie może wystąpić osoba, która należycie złożyła wniosek o wpisanie danej odmiany do krajowego rejestru w danym państwie Członkowskim. Wnioskodawca przedstawia we wniosku następujące informacje: - zakres przewidywanych testów i doświadczeń polowych, - nazwa Państwa Członkowskiego/(Państw Członkowskich), w którym przeprowadzone będą powyższe testy i doświadczenia, - opis odmiany, - o zachowaniu odmiany. Zezwolenia na wprowadzenie materiału siewnego do obrotu mogą być przyznane wyłącznie na jego jednorazowe zastosowanie do przeprowadzenia limitowanych testów i doświadczeń polowych w warunkach produkcyjnych, w celu zebrania informacji dotyczących uprawy i wy- 6

7 korzystania odmian, z zachowaniem warunków określonych w tym zezwoleniu. Zezwolenia na wprowadzanie do testów i doświadczeń materiału siewnego odmian roślin rolniczych W przypadku gatunków roślin rolniczych, objętych dyrektywami 66/401/EWG; 66/402/EWG; 2002/54/WE; 2002/56/WE i 2002/57/WE (implementowani w krajowych ustawodawstwach) Państwa Członkowskie wydają przedmiotowe zezwolenia, o ile spełnione są postanowienia odnośnie do: - warunków technicznych wytwarzania materiału siewnego zawarte w Anexach I-II wymienionych dyrektyw, - przeprowadzania oceny wytwarzania i kwalifikacji materiału siewnego (urzędowe kontrole, oceny pod urzędowym nadzorem) oraz czynności kwalifikacyjne, - dozwolonych ilości materiału siewnego z przeznaczeniem do przeprowadzenia testów i doświadczeń, a mianowicie: a) w przypadku pszenicy durum: 0.05%, b) w przypadku grochu siewnego, fasoli, owsa, jęczmienia i pszenicy zwyczajnej: 0.3%, c) we wszystkich innych gatunkach: 0.1%. Wartości procentowe odnoszą się do globalnych ilości materiału siewnego stosowanego w danym Państwie Członkowskim w danym gatunku rośliny uprawnej. Materiał siewny będący przedmiotem zezwolenia może być wprowadzony do obrotu w zamkniętych opakowaniach lub kontenerach posiadających plomby. Opakowania oraz kontenery są zamykane urzędowo lub pod urzędowym nadzorem. W celu zabezpieczenia, system plombujący powinien być zaopatrzony przynajmniej w urzędową etykietę lub plombę. Opakowania materiału siewnego przeznaczonego do testów i doświadczeń opatrzone są w urzędową etykietę, która powinna zawierać następujące informacje: - urząd kwalifikacyjny i nazwa Państwa Członkowskiego, - numer referencyjny partii, - miesiąc i rok zaplombowania, - gatunek, - nazwa odmiany, pod którą materiał siewny będzie wprowadzony do testów i doświadczeń (nazwa odmiany może być w formie: oznaczenia hodowcy, proponowanej nazwy lub nazwy zatwierdzonej) oraz numer oficjalnego wniosku o wpisanie odmiany, jeżeli taki występuje, - informacja odmiana jeszcze nie wpisana do krajowego rejestru, - informacja tylko do testów i doświadczeń, - wskazanie, jeżeli ma to zastosowanie, odmiana genetycznie zmodyfikowana, - rozmiar (jedynie w przypadku sadzeniaków ziemniaka), - deklarowana masa netto lub brutto, - informacje o traktowaniu chemicznym (zaprawianiu). Urzędowe etykiety powinny być koloru pomarańczowego. Wszelkie przeprowadzone zabiegi chemiczne odnotowywane są bądź na etykiecie urzędowej, bądź na opakowaniu. Zezwolenia wydawane są jednorazowo na okres jednego roku z możliwością odnowienia na okres kolejnego cyklu testów i doświadczeń. Do wniosków o kolejne zezwolenie załącza się następujące dokumenty: - odniesienie do oryginalnego zezwolenia, - wszelkie dostępne informacje uzupełniające, dostarczone już dane odnośnie do opisu odmiany, zachowania odmiany i/lub wartości gospodarczej odmiany, przedstawione w dokumentacji do pierwotnego zezwolenia, - potwierdzenie, że odmiana nadal znajduje się w urzędowej procedurze rejestrowej. Zezwolenia tracą ważność, jeżeli wniosek o wpisanie odmiany do krajowego rejestru jest wycofany bądź odrzucony lub jeśli odmianę wpisano w międzyczasie do krajowego rejestru. Państwa Członkowskie mogą zabronić stosowania materiału siewnego danej odmiany do testów i doświadczeń na części, bądź całym swoim terytorium, jeżeli: - stwierdzono, że uprawa takiej odmiany może być szkodliwa z punktu zdrowotnego dla uprawy innych odmian lub gatunków lub: - wyniki badań urzędowych przeprowadzone w Państwie Członkowskim (wnioskującym o zakaz wprowadzania jej na swoje terytorium) 7

8 wykazują, że odmiana ta w żadnej części terytorium tego Państwa nie daje rezultatów odpowiadających tym, jakie uzyskuje się z porównywalnych odmian zarejestrowanych już na terytorium tego Państwa Członkowskiego lub jeżeli ogólnie wiadomo, że odmiana z przeznaczeniem do testów i doświadczeń nie nadaje się do uprawy w żadnym rejonie ze względu na okres jej dojrzewania lub - jeżeli istnieją uzasadnione powody do przypuszczeń, że dana odmiana stwarza zagrożenie dla zdrowia ludzi lub środowiska naturalnego. Państwo Członkowskie, które wydało zezwolenie, może wymagać, aby upoważniona osoba składała sprawozdania dotyczące: - wyników przeprowadzonych testów i doświadczeń w przedsiębiorstwach rolnych w celu zebrania informacji odnośnie do uprawy i użytkowania odmiany, - ilości materiału siewnego wprowadzonego do obrotu podczas ważności zezwolenia oraz Państwa Członkowskiego, do którego materiał ten był przewidywany do testów i doświadczeń. Informacje powyższe mają charakter poufny. Państwo Członkowskie udzielające zezwolenia może przeprowadzić kontrolę zachowania odmiany, której materiał siewny ma być wprowadzony do testów i doświadczeń. Jeżeli zachowanie odmiany ma miejsce w Państwie Członkowskim innym niż Państwo udzielające zezwolenie, Państwa Członkowskie służą sobie pomocą administracyjną w zakresie przeprowadzonych kontroli zachowania odmiany. Państwo Członkowskie może zgodzić się na zachowanie odmiany w Państwie Trzecim, pod warunkiem, że państwo to przystąpiło do Schematów Nasiennych OECD i przeprowadzone w tym Państwie kontrole praktyk stosowanych przy zachowaniu odmian, są takie same jak w Państwach Członkowskich (zgodnie z art. 22, ust. 1, lit. b dyrektywy 2002/53/WE. Państwa Członkowskie informują siebie nawzajem i Komisję Europejską o: - wniosku, zaraz po jego otrzymaniu, lub o odrzuceniu wniosku o zezwolenie oraz - przyznaniu, przedłużeniu, cofnięciu lub wycofaniu zezwolenia. Państwa Członkowskie używają komputerowych systemów wymiany informacji w celu ułatwienia wymiany informacji w zakresie wniosków o włączenie odmiany do krajowych rejestrów (katalogów) oraz zezwoleń na materiał siewny odmian jeszcze nie wpisanych do krajowych rejestrów z przeznaczeniem go do przeprowadzenia testów i doświadczeń. Zezwolenia na wprowadzanie do testów i doświadczeń materiału siewnego odmian roślin warzywnych W przypadku gatunków warzyw, objętych dyrektywą 2002/55/WE, Państwa Członkowskie mogą zezwolić hodowcom, mającym siedzibę na ich terytorium, na wprowadzenie do obrotu materiału siewnego należącego do odmian zgłoszonych do krajowego rejestru, w co najmniej jednym Państwie Członkowskim. O zezwolenie może wystąpić upoważniona osoba, która należycie złożyła wniosek o wpisanie odmiany w krajowym rejestrze, w co najmniej jednym z Państw Członkowskich. Wniosek powinien zawierać następujące informacje: - opis odmiany, - zachowanie odmiany. Materiał siewny odmian warzyw objętych zezwoleniem powinien odpowiadać warunkom technicznym określonym w załączniku II do dyrektywy 2002/55/WE. Materiał siewny odmian warzyw poddawany jest urzędowej kontroli następnej (post-control) do weryfikacji tożsamości i czystości odmianowej z wykorzystaniem opisu odmiany dostarczonego przez hodowcę lub tymczasowego opisu odmiany opierającego się na wynikach badań OWT. Osoby odpowiedzialne za umieszczanie etykiet, nadruków lub pieczęci na opakowaniach: - informują Państwa Członkowskie o datach rozpoczęcia i zakończenia swojej działalności, - prowadzą rejestr wszystkich partii materiału siewnego i przez okres nie krótszy niż 3 lata udostępniają je Państwom Członkowskim, - pobierają próbki z każdej partii przeznaczonej do testów i doświadczeń i udostępniają je Państwom Członkowskim przez okres nie krótszy niż 2 lata. 8

9 Działania powyższe podlegają wyrywkowym urzędowym kontrolom. Materiał siewny może być wprowadzony do obrotu jedynie w zamkniętych opakowaniach posiadających plomby. Etykieta na opakowaniu zawiera następujące informacje: - numer referencyjny partii, - miesiąc i rok zaplombowania, - gatunek, - nazwa odmiany, pod którą materiał siewny jest wprowadzony do obrotu (oznaczenie hodowcy, proponowana bądź ostateczna nazwa) oraz numer wniosku zgłoszeniowego, - wskazanie odmiana jeszcze nie wpisana urzędowo, - wskazanie, jeżeli ma zastosowanie, odmiana genetycznie zmodyfikowana, - deklarowana masa netto lub brutto, - informacje o przeprowadzonym zaprawianiu nasion. Etykieta na materiale siewnym odmian warzywnych z przeznaczeniem do testów i doświadczeń jest koloru pomarańczowego. Zezwolenia przedłużane są maksymalnie dwukrotnie na okres nieprzekraczający jednego sezonu wprowadzania do testów i doświadczeń. Przedłużenia ważności zezwoleń przebiegają podobnie jak w przypadku odmian roślin rolniczych. Państwa Członkowskie mogą zabronić stosowania danej odmiany na części lub całości swojego terytorium zgodnie z procedurą podaną w części dotyczącej odmian roślin rolniczych. Państwo Członkowskie, które wydało zezwolenie może wymagać, aby upoważniona osoba składała sprawozdanie dotyczące: - praktycznej wiedzy zdobytej podczas uprawy odmiany, - ilości materiału siewnego wprowadzonego do obrotu podczas dozwolonego okresu oraz Państwa Członkowskiego, dla którego materiał siewny był przeznaczony. Informacje powyższe mają charakter poufny. Państwo Członkowskie udzielające zezwolenia może przeprowadzać kontrolę zachowania odmiany. Państwa Członkowskie wspomagają się wzajemnie w zakresie kontroli zachowania odmiany. Zachowanie odmiany może być prowadzone w Państwach Trzecich pod warunkiem spełnienia określonych warunków zachowania jakości materiału siewnego. W Polsce, zgodnie z art. 48a ustawy o nasiennictwie z dnia 26 czerwca (Dz.U. Nr 137, 2003, poz z późn. zmianami), decyzję w sprawie wyrażenia zgody na wprowadzenie materiału siewnego odmian roślin rolniczych zgłoszonych i przyjętych do krajowego rejestru wydaje Dyrektor COBORU na wniosek zainteresowanego hodowcy lub upoważnionej przez niego osoby, która będzie wprowadzała materiał siewny tych odmian do testów lub doświadczeń polowych na obszarze RP lub innych krajów członkowskich. Wzory formularzy wniosków znajdują się na stronie internetowej COBORU: Decyzje w sprawie wyrażenia zgody na wprowadzenie materiału siewnego odmian roślin warzywnych zgłoszonych i przyjętych do krajowego rejestru wydaje Dyrektor COBORU na wniosek zainteresowanego hodowcy lub upoważnionej przez niego osoby, która będzie wprowadzała MS tych odmian do testów lub doświadczeń polowych na obszarze RP lub innych krajów członkowskich. Decyzje powyższe wydaje się jednorazowo, na okres jednego roku, z możliwością prolongaty o następny rok. Dyrektor COBORU informuje Kraje Europejskie oraz właściwe urzędy państw członkowskich o przyjętych wnioskach o wprowadzenie MS do testów i doświadczeń. 4. Kontrola jakości materiału siewnego będącego w obrocie nasiennym Zgodnie ze wspólnotowymi przepisami nasiennymi kontroli jakości materiału siewnego, w tym tożsamości i czystości odmianowej, powinien podlegać również materiał już znajdujący się w obrocie (wytworzony na terenie danego kraju i/lub przywieziony z innego kraju członkowskiego). Kraje członkowskie są zobligowane do wykonywania losowej/wyrywkowej kontroli partii nasion będących w obrocie w takim zakresie, aby istniało duże prawdopodobieństwo ujawniania nieprawidłowości i wad materiału siewnego w obrocie nasiennym w danym kraju. 9

10 Tomasz W. Bralewski Katedra Nasiennictwa Ogrodniczego AR w Poznaniu FRANCUSKI SEKTOR NASIENNY WSTĘP Globalny rynek nasienny szacowany jest na około 50 mld USD, z czego 30 mld USD przypada na komercyjny obrót nasionami. Jednym z krajów należących do światowej czołówki jest Francja. Pojemność jej krajowego rynku nasiennego w 2003 r. wynosiła mln USD i była o 7,2% większa niż w 1997 r. Rynek ten zajmuje pod względem wielkości 4 miejsce na świecie po USA, Chinach i Japonii oraz 1 miejsce w Europie i stanowi 6,4% rynku globalnego. Francja należy do światowych importerów i eksporterów nasion. Pod względem importu, który wyniósł w 2003 r. 391 mln USD, zajmowała 3 miejsce na świecie, po USA i Meksyku i 1 miejsce w Europie. Natomiast eksport o wartości 679 mln USD dał jej, po Holandii i USA, 3 miejsce na świecie oraz 2 w Europie (po Holandii). Duży udział w francuskim eksporcie mają nasiona roślin rolniczych, w 2003 r. stanowiły one 74,1% całej wartości sprzedanego za granicę materiału siewnego. W tym sektorze rynku Francja zajmowała 2 miejsce na świecie (po USA). Dobrze rozwinięty eksport daje temu krajowi dodatni bilans handlowy. W 2003 r. wyniósł on 288 mln USD i był drugim co do wielkości na świecie (po Holandii). Ryc. 1. Trzy poziomy legislacji nasiennej we Francji (objaśnienia skrótów w tekście) USTAWODASTWO NASIENNE WE FRANCJI PRAWO PRYWATNE Ochrona nowych odmian Zasady handlu mi dzynarodowego PRAWO PUBLICZNE Ochrona u ytkownika ko cowego MI DZYNARO- DOWE UPOV (konwencje) FIS-IFS (przepisy) ISTA (przepisy) OECD (przepisy) UNIA EUROPEJSKA Prawo hodowcy do odmiany Zasady Katalogu Europejskiego Katalog Odmian UE Przepisy dotycz ce marketingu nasion Przepisy fitosanitarne Przepisy dotycz ce organizmów genetycznie zmodyfikowanych Prawo do odmiany w danym kraju Przepisy i standardy przy rejestracji w Katalogu UE FRANCJA Wy czne prawo do odmiany OWT WGO Rejestracja odmiany na Li cie Krajowej Produkcja Marketing Urz dowe przepisy kwalifikacji polowej i standardy nasienne Zasady marketingowe 10

11 Ryc. 2. Organizacja francuskiego sektora nasiennego MINISTERSTWO ROLNICTWA, RYBO ÓWSTWA I YWNO CI MINISTERSTWO GOSPODARKI, FINANSÓW I BUD ETU CTPS (Mi dzynarodowy Zwi zek Ochrony Nowych Odmian Ro lin) SNES (Laboratorium Oceny Nasion) INRA (Krajowy Instytut Bada Rolniczych) GEVES (Grupa ds. Oceny i Kontroli Odmian) GNIS (Krajowa Interprofesjonalna Grupa ds. Nasion i Ro lin) SOC (S u ba Urz dowej Kontroli i Kwalifikacji) FIRMY HODOWLANE SPÓ DZIELCZE I PRYWATNE REJESTRACJA W KATALOGU UE PLANTATORZY NASION (PRYWATNI I SPÓ DZIELCY) KWALIFIKACJA URZ DOWA DYSTRYBUCJA: - SPÓ DZIELNIE - HANDLOWCY U YTKOWNICY KO COWI Na silną pozycję francuskiego nasiennictwa ma wpływ kilka czynników. Do najważniejszych z nich należą: produkcja rolnicza na wysokim poziomie, warunki klimatyczne i glebowe, korzystne dla upraw nasiennych większości gatunków roślin uprawnych, sprawny system nasienny oraz wykwalifikowana kadra pracująca w tym sektorze. Nie bez znaczenia jest także długa i bogata tradycja francuskiego sektora nasiennego, z którego wywodzą się najstarsze firmy nasienne na świecie. REGULACJE PRAWNE I ORGANIZACJA SEKTORA NASIENNEGO We Francji można wyróżnić trzy, wzajemnie ze sobą powiązane, poziomy regulacji prawnych sektora nasiennego: międzynarodowy, unijny oraz krajowy (ryc. 1). Wszystkie te poziomy mają wpływ na prawo prywatne, czyli ochronę nowych odmian oraz prawo publiczne, czyli zasady handlu oraz ochronę końcowego użytkownika - nabywcy nasion. Na poziomie międzynarodowym francuski sektor nasienny opiera się na konwencjach UPOV (Union Internationale pour la Protection des Obtention Végétales Związek Ochrony Nowych Odmian Roślin), przepisach ISF (International Seed Federation - Międzynarodowy Związek ds. Handlu Nasionami) i ISTA (International Seed Testing Association Międzynarodowy Związek Oceny Nasion) oraz wytycznych OECD (Organisation for European Economic Co-operation - Organizacja Europejska Współpracy Gospodarczej i Rozwoju). Na poziomie Unii Europejskiej ustalane są takie zagadnienia jak: regulacje dotyczące prawa hodowcy do odmiany, wytyczne Katalogu Europejskiego, przepisy dotyczące marketingu nasion, przepisy fitosanitarne oraz dotyczące wprowadzania do uprawy organizmów genetycznie zmodyfikowanych. Poziom krajowy regulacji prawnych francuskiego sektora nasiennego obejmuje: wyłączne prawo do odmiany, urzędowe przepisy i normy dotyczące rejestracji odmian w Katalogu Krajowym oraz urzędowe przepisy i normy dotyczące lustracji i kwalifikacji polowej, a także wytyczne marketingowe. OD HODOWLI DO KOMERCJALIZACJI ODMIANY Na proces rejestracji i wprowadzania nowych odmian na rynek ma wpływ kilka organizacji ze sobą powiązanych i uzupełniających się wzajemnie (ryc. 2). Hodowla nowych odmian. Zajmują się nią hodowcy pracujący w firmach hodowlanych lub hodowlano-nasiennych. W swojej pracy wykorzystują oni tradycyjne techniki hodowli roślin lub biotechnologię. W zakresie badań podstawowych hodowcy współpracują z INRA (Institut National 11

12 Tab. 1. Udział francuskich odmian roślin rolniczych w Katalogu Wspólnotowym wg stanu z grudnia 2005 r. Liczba odmian Udział odmian francuskich Gatunek* ogółem francuskich w Katalogu (%) Pszenica zwyczajna ,0 Pszenica twarda ,1 Jęczmień ,6 Owies ,1 Pszenżyto ,4 Ryż ,9 Żyto ,7 Kukurydza ,5 Sorgo ,2 Rzepak ,2 Gorczyca biała ,9 Słonecznik ,1 Soja ,0 Len ,1 Bawełna Kupkówka pospolita ,7 Kostrzewa łąkowa ,0 Kostrzewa trzcinowa ,6 Kostrzewa owcza ,8 Kostrzewa czerwona ,5 Wiechlina łąkowa ,6 Życica trwała ,7 Życica mieszańcowa ,5 Życica wielokwiatowa ,8 Groch ,4 Bobik ,4 Lucerna ,5 Koniczyna biała ,9 Koniczyna czerwona ,1 Wyka siewna ,7 Ziemniak ,5 Burak ,7 - odmiany pastewne ,7 - odmiany cukrowe ,9 Łącznie ,3 Pozostałe ,3 Razem ,9 * Uwzględniono gatunki, w których do Katalogu Wspólnotowego wpisanych było minimum 100 odmian de la Recherche Agronimique Krajowy Instytut Badań Rolniczych). Do podstawowych kierunków prac hodowlanych należą: uzyskiwanie odmian odpornych na choroby i szkodniki, dobrze przystosowanych do warunków glebowych i klimatycznych, jednocześnie wykazujących się wysoką plennością oraz dobrymi cechami użytkowymi, zwłaszcza dotyczy to odmian przeznaczonych dla przemysłu. Wpisanie odmiany do Katalogu. Zgłoszone do rejestracji w Katalogu Krajowym odmiany są uprawiane w kilku stacjach na terenie Francji i porównywane z odmianami już znajdujących się w obrocie handlowym. Testowanie zgłoszonych do rejestracji odmian polega na badaniach OWT, a w przypadku gatunków rolniczych również WGO. Aby odmiana została wpisana do Katalogu musi spełniać wymogi OWT, a także gwarantować postęp w którymś z parametrów wchodzących w skład WGO w stosunku do odmian aktualnie uprawianych. Ocenę nowych odmian umożliwia kolekcja licząca tysięcy odmian znajdujących się w obrocie rynkowym 120 gatunków roślin uprawnych. Do oceny odmian w skali całego kraju wykorzystywane jest około poletek doświadczalnych. Poza oceną polową odmiany zgłoszone do rejestracji poddawane są ocenom laboratoryjnym mającym na celu określenie ich walorów technologicznych jako surowca do produkcji i przetwórstwa. Corocznie do badań zgłaszanych jest ponad 800 nowych kreacji hodowlanych, jednak tylko 30% z nich spełnia wymogi zarejestro- 12

13 Tab. 2. Udział francuskich odmian roślin ogrodniczych w Katalogu Wspólnotowym wg stanu z grudnia 2005 r. Liczba odmian Udział odmian francuskich Gatunek* ogółem francuskich w Katalogu (%) Oberżyna ,1 Burak ćwikłowy ,3 Brokuł ,5 Marchew ,9 Seler ,1 Endywia ,6 Cykoria ,1 Kapusta głowiasta biała ,8 Kapusta pekińska Kapusta brukselska ,2 Kapusta włoska ,5 Kapusta głowiasta czerwona ,3 Kalafior ,7 Kalarepa ,2 Ogórek ,3 Dynia zwyczajna ,5 Szpinak ,7 Bób ,4 Fasola zwykła ,8 Sałata ,8 Melon ,3 Arbuz ,5 Rzepa jadalna ,7 Cebula zwyczajna ,6 Pietruszka liściowa ,1 Papryka ,6 Por ,8 Groch ,1 Rzodkiewka ,5 Pomidor ,3 Łącznie ,9 Pozostałe ,4 Razem ,3 * Uwzględniono gatunki, w których do Katalogu Wspólnotowego wpisanych było minimum 100 odmian wania ich jako nowych odmian. Oceną nowych odmian zajmuje się GEVES (Groupe d`étude et de Contrôle des Variétés et des Semences - Grupa ds. Kontroli Odmian i Nasion). Wyniki oceny są przekazywane do CTPS (Comité Technique Permanent de la Sélection Stały Komitet Techniczny ds. Selekcji), który po ich przestudiowaniu przedkłada propozycję zarejestrowania odmiany Ministrowi Rolnictwa. GEVES we współpracy z CTPS (Comité Technique Permanent de la Sélection Stały Komitet Techniczny ds. Selekcji), opracowuje również procedury dotyczące kwalifikacji i oceny nasion w SNES (Station Nationale d`essais de Semences Krajowa Stacja Oceny Nasion) umożliwiające wprowadzanie ich do obrotu. CTPS współuczestniczy również w opracowywaniu zaleceń technicznych i wymogów przy produkcji nasiennej. Odmiany wpisane do francuskiego Katalogu Krajowego automatycznie wpisywane są do Katalogu Wspólnotowego (Europejskiego). W 2005 r. w Katalogu Wspólnotowym było zarejestrowanych łącznie odmian roślin rolniczych i warzyw, w tym (13,8%) odmian francuskich (tab. 1 i 2). Odmiany francuskie stanowiły 14,9% zarejestrowanych w Katalogu odmian roślin rolniczych. Największy udział miały one w odmianach następujących gatunków (posiadających ponad 100 zarejestrowanych w Katalogu odmian): kostrzewy trzcinowej (31,6%), życicy mieszańcowej (29,5%), pszenżyta (20,4%), kukurydzy (21,5%), wyki siewnej (19,7%), sorgo (18,2%), lnu (18,1%), słonecznika (17,1%), kupkówki pospolitej, życicy trwałej i buraków (po 16,7%) (tab. 2). W odmianach roślin warzywnych udział Francji wynosił 12,3% i największy był w liczbie odmian następujących gatunków (posiadających ponad

14 Tab. 3. Przedsiębiorstwa hodowlane, nasienne i plantatorzy nasion we Francji w 2004 r. Liczba Gatunki i grupy roślin przedsiębiorstw przedsiębiorstw hodowlanych nasiennych plantatorów Zboża Strączkowe grubonasienne brak danych brak danych Kukurydza i sorgo Pastewne Burak Ziemniak Len i konopie Oleiste Warzywa i kwiaty Razem zarejestrowanych w Katalogu odmian): endywii (33,6%), melona (30,3%), cykorii (24,1%), kalafiora (15,7%), dyni zwyczajnej (22,5%), sałaty (18,8%), fasoli zwykłej (16,8%), groch i oberżyny (po 14,1%) (tab. 1). Produkcja nasion. W procesie wprowadzania odmiany na rynek uczestniczą podmioty zajmujące się produkcją materiałów wyjściowych oraz plantatorzy, którzy na podstawie kontraktów dokonują dalszych rozmnożeń nasion. Produkcja materiałów wyjściowych jest prowadzona w firmach hodujących odmiany lub w przedsiębiorstwach z nimi współpracujących. Nad realizacją kontraktów pomiędzy firmami i plantatorami czuwa GNIS. Plantacje nasienne prowadzone przez plantatorów podlegają przepisom prawnym regulującym warunki ich prowadzenia, zwłaszcza w zakresie dotyczącym izolacji przestrzennej, występowania chorób i szkodników oraz zachwaszczenia. W procesie produkcji nasion uczestniczą wyspecjalizowani kwalifikatorzy, a jakość wyprodukowanego materiału siewnego podlega kontroli laboratoryjnej. Kwalifikacja polowa. W produkcji nasion kwalifikowanych prowadzone są lustracje polowe plantacji nasiennych, mające na celu przestrzeganie czystości odmianowej reprodukowanego materiału oraz innych przepisów dotyczących jego produkcji. Instytucją upoważnioną do tych kontroli jest SOC (Service Officiel de Côntrole et de Certification Służba Urzędowej Kontroli i Kwalifikacji), będący serwisem technicznym GNIS. SOC poza kontrolą ma również za zadanie proponowanie CTPS wymogów technicznych dotyczących produkcji, kontroli i kwalifikacji nasion, które są zatwierdzane przez Ministra Rolnictwa. SOC jest gwarantem jakości nasion kwalifikowanych produkowanych we Francji. Laboratoryjna ocena jakości nasion obejmuje swym zakresem określenie ich zdolności kiełkowania oraz czystości. Jest ona przeprowadzana przez autoryzowane laboratoria firm nasiennych lub przez SNES. Nasiona nie spełniające wymogów stawianych im przez przepisy nie są kwalifikowane do obrotu. Zakwalifikowanie nasion do obrotu stanowi certyfikat ich jakości i gwarantuje spełnianie przez nie obowiązujących norm jakościowych. Kwalifikacja urzędowa produkcji nasion jest wymagana w stosunku do najważniejszych gatunków roślin rolniczych, natomiast nasiona warzyw mogą być wprowadzane na rynek jako nasiona kwalifikowane ( certyfikowane ) lub w kategorii Standard. Francja jest krajem, który jako pierwszy umożliwił wprowadzanie na rynek nasion warzyw w kategorii Standard i obecnie szacuje się, że stanowią one 90% sprzedawanych nasion. Ryc. 3. Ewolucja powierzchni upraw nasiennych we Francji w latach Powierzchnia (ha) ZBO A KUKURYDZA PASTEWNE W ÓKNISTE I OLEISTE STR CZKOWE GRUBONAS. ZIEMNIAK WZRZYWA I KWIATY BURAK 14

15 Tab. 4. Powierzchnia upraw nasiennych roślin rolniczych we Francji w 2004 r. Gatunki i grupy roślin Powierzchnia upraw (ha) BURAK I CYKORIA Cykoria korzeniowa 52 - Burak cukrowy Burak pastewny 64 KUKURYDZA I SORGO Kukurydza Sorgo 291 LEN I KONOPIE Len uprawiany na włókno Len uprawiany na olej Konopie 792 ROŚLINY OLEISTE Rzepak uprawiany na nasiona Rzepak uprawiany na paszę Gorczyca biała Rzepik 56 - Słonecznik Soja ZBOŻA Pszenica zwyczajna Pszenica twarda Jęczmień Owies Żyto Pszenżyto Ryż Gryka zwyczajna Pszenica orkisz 57 ROŚLIN PASTEWNE Trawy Kupkówka pospolita Kostrzewa trzcinowa Kostrzewa łąkowa 53 - Życica trwała Życica mieszańcowa Życica wielokwiatowa Stokłosa Kostrzewa owcza Kostrzewa czerwona Wiechlina łąkowa 6 - Mietlica pospolita 7 Strączkowe drobnonasienne Lucerna siewna Esparceta 22 - Koniczyna krwistoczerwona Koniczyna biała Koniczyna czerwona Strączkowe grubonasienne Bobik Łubin biały Groch polny (peluszka) Groch siewny Wyka siewna Inne rośliny pastewne Kapusta pastewna 42 - Rzodkiew zwyczajna 84 ZIEMNIAK ŁĄCZNIE We Francji, podobnie jak w innych krajach o dobrze rozwiniętym rolnictwie, normy jakościowe, dotyczące nasion, spełniają głównie zadanie określenia granicy minimum dla poszczególnych parametrów jakościowych. Natomiast rzeczywiste wymogi stawia sam rynek. Komercjalizacja odmiany. Nasiona zarejestrowanych odmian zakwalifikowane do obrotu są sprzedawane odbiorcom. Do nabywców nasion należą: rolnicy/ogrodnicy, pośrednicy zajmujący się handlem nasiennym oraz zakłady przetwórcze kupujące nasiona dla swoich producentów dostarczających surowiec. Jednym z aspektów komercjalizacji nasion są badania jej przebiegu. Opierają się one na pracy pracowników firm wprowadzających nasiona do obrotu. Zdobywają oni informacje przeprowadzając sondaże wśród dystrybutorów (hurtowników) nasion (zwykle za pomocą ankiet). Uzyskane przez nich dane umożliwią kształtowanie polityki marketingowej przez firmy zajmujące się obrotem nasionami i dostosowanie się do wymagań rynku. Rozbudowany system kontroli nad rynkiem nasiennym sprawia, ze znajduje się pod ścisłym nadzorem. Wszelkie odmiany i ich nasiona, aby móc uczestniczyć w obrocie rynkowym, muszą podlegać kontroli systemu, na którego działanie składają się 3 organizacje CTPS, GEVES i GNIS, w tym również SOC, stanowiący serwis techniczny. Przykładem kontroli rynku na etapie komercjalizacji może być działalność SOC, który jest uprawniony do badania jakości nasion znajdujących się już w obrocie handlowym. Monitoring jakości nasion warzyw kategorii Standard wykazał na przykład, że w latach odpowiednio: 4,4%, 6,7%, 7,4% i 7,5% badanych prób nasion, znajdujących się na rynku, nie spełniało normy dotyczącej zdolności kiełkowania. PRODUKCJA NASIENNA Na sektor hodowli i produkcji materiału rozmnożeniowego we Francji składa się działalność trzech grup podmiotów: firm hodowlanych i nasiennych oraz plantatorów nasion. Przedsiębiorstwa hodowlane zwykle zajmują się tylko hodowlą i wytwarzaniem materiałów wyjściowych, praktycznie podejmując się dalszych rozmnożeń Tab. 5. Powierzchnia upraw nasiennych roślin ogrodniczych we Francji w 2004 r. Gatunki i grupy roślin Powierzchnia upraw (ha) PLANTACJE KWALIFIKOWANE Czosnek i szalotka Truskawka (sadzonki) Soczewica 594 PLANTACJE `STANDARD` Fasola zwykła Groch siewny (ogrodowy) Pozostałe ŁĄCZNIE

16 Ryc. 4. Wartość materiału siewnego sprzedanego na rynku krajowym oraz zagranicznym przez francuski sektor nasienny w sezonach 1993/ /04 mln euro Rynek francuski nasion. Do tej grupy podmiotów w 2004 r. zaliczyło się 85 przedsiębiorstw. Dalszą produkcją i przerobem nasion zajmują się wyspecjalizowane firmy nasienne (w 2004 r. 241). Zarówno przedsiębiorstwa hodowlane jak i nasienne rozmnażanie nasion zlecają zwykle plantatorom (w 2004 r ) na podstawie zawartych z nimi kontraktów. Następnie nasiona wprowadzane są do dalszego obrotu handlowego za pośrednictwem dystrybutorów (w 2004 r ). W 2004 r. największa liczba przedsiębiorstw hodowlanych zajmowała się hodowlą: warzyw i kwiatów (28), roślin oleistych (26), roślin pastewnych (24), kukurydzy i sorgo (23) oraz zbóż (21). Natomiast najwięcej firm nasiennych prowadziło produkcję i przerób materiału rozmnożeniowego zbóż (103), roślin pastewnych (97), warzyw i kwiatów (72), roślin oleistych (54) oraz ziemniaków (47). Wśród plantatorów najliczniejsi byli uprawiający nasiona zbóż (8.620), roślin pastewnych (4.750), kukurydzy i sorgo (4.150) oraz warzyw i kwiatów (2.770). Podsumowując, w 2004 r. we Francji największa liczba podmiotów była zaangażowana w hodowlę nowych odmian i produkcję materiału siewnego zbóż (8.744), roślin pastewnych (4.871), kukurydzy i sorgo (4.199), warzyw i kwiatów (2.870) oraz roślin oleistych (1.970) (tab. 3). Powierzchnia upraw nasiennych we Francji w 2004 r. wynosiła ha, w tym roślin rolniczych Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2006) Rynek zagraniczny ha i ogrodniczych ha. Spośród roślin rolniczych na największych powierzchniach produkowano nasiona zbóż ha (w tym pszenicy zwyczajnej ha), roślin pastewnych ha oraz kukurydzy i sorgo ha (w tym kukurydzy na ha) (tab. 4). Z ha upraw materiału rozmnożeniowego warzyw tylko ha (11,6%) stanowiły plantacje kwalifikowane. Największy w nich udział miała produkcja cebul czosnku i szalotki 743 ha. W powierzchni plantacji Standard wynoszącej ha największy udział miały uprawy nasion grochu ha (tab. 5). Powierzchnia upraw nasiennych zbóż wynosząca w 2004 r ha zatrzymała spadek powierzchni plantacji trwający od 1999 r., kiedy to miały one prawie ha (w tym okresie wyjątek stanowił 2002 r., kiedy to zanotowano wzrost o około ha). Od 1999 r. nastąpił wzrost powierzchni plantacji kukurydzy z około ha do ha w 2004 r. (w latach oscylowała ona na poziomie około ha). Od 2002 r. nastąpił wzrost powierzchni upraw roślin pastewnych (wyłączając gatunki strączkowe grubonasienne) z około ha do ha w 2004 r., po uprzednim spadku trwającym od 1999 r. (około ha). W 2004 r. nastąpił dalszy wzrost powierzchni plantacji nasiennych roślin włóknistych i oleistych ( ha), trwający nieprzerwanie od 1999 r. (około ha). Ryc. 5. Bilans handlowy francuskiego rynku nasiennego w sezonach 1993/ /04 Warto w mln euro Przywóz Wywóz bilans 16

17 Tab. 6. Dystrybutorzy (hurtownicy) nasion poszczególnych gatunków i grup roślin na rynku francuskim w sezonie 2003/04 Gatunki i grupy roślin Liczba dystrybutorów (hurtowników) Zboża Kukurydza i sorgo Pastewne Buraki Ziemniaki Len i konopie 816 Oleiste Warzywa i kwiaty Razem Uprawy nasion roślin strączkowych grubonasiennych, po wahaniach w latach ubiegłych, w 2004 r. osiągnęły poziom zbliżony do poziomu z 1999 r. (około ha). Powierzchnia upraw sadzeniaków ziemniaka w 2004 r. utrzymała się nadal na stabilnym poziomie około ha trwającym od 1999 r. Na stabilnym poziomie w tym okresie utrzymywała się również powierzchnia upraw nasiennych buraka (około ha). Również w 2004 r. ( ha) plantacje nasienne warzyw i kwiatów kontynuowały tendencję wzrostową trwającą od 2001 r. (ryc. 3). Produkcja materiału siewnego we Francji jest zlokalizowana w kilku głównych rejonach. Plantacje nasienne zbóż są głównie na północy kraju, ziemniaka na północy i północnym zachodzie, kukurydzy i sorgo na południowym zachodzie, roślin strączkowych grubonasiennych, drobnonasiennych i traw w centralnej części, na zachodzie i północy, buraka i cykorii na południowym zachodzie, roślin oleistych w centralnej części i na południu, roślin włóknistych na północy, a warzyw na południu i w rejonie środkowo-zachodnim. OBRÓT HANDLOWY NASIONAMI W sezonie handlowym 2003/2004 we Francji było dużych firm, zajmujących się obrotem nasiennym (hurtowników), pośredniczących w sprzedaży nasion pomiędzy firmami hodowlanymi i nasiennymi a nabywcami nasion (rolnikami, ogrodnikami i zakładami przetwórczymi). Największa liczba hurtowników zajmowała się obrotem nasionami warzyw i kwiatów (17.840), roślin pastewnych (15.550) oraz sadzeniakami ziemniaków (14.860) (tab. 6). W sezonie 2003/2004 we Francji sprzedano następujące ilości materiału rozmnożeniowego roślin rolniczych: 498 jednostek nasion buraka i 8.520,5 tys. dt nasion pozostałych gatunków roślin rolniczych (w tym najwięcej nasion pszenicy Tab. 7. Sprzedaż materiału rozmnożeniowego poszczególnych gatunków i grup roślin rolniczych we Francji w sezonie 2003/2004 Gatunki i grupy gatunków Ilość sprzedanego materiału rozmnożeniowego (dt) Zboża Pszenica zwyczajna Pszenica twarda Jęczmień Strączkowe grubonasienne: Bobik Łubin Groch Kukurydza i sorgo Kukurydza Sorgo Pastewne i trawy: Trawy pastewne Trawy gazonowe Strączkowe drobno nasienne Rośliny oleiste: Rzepak (na nasiona i paszę) Słonecznik Soja Roslin włókniste: Len (na włókno) Ziemniak t Burak: j.s. - Burak cukrowy j.s. - Burak pastewny j.s. Objaśnienie: j.s. = jednostki siewne po nasion Tab. 8. Udział poszczególnych gatunków grup roślin w wartości sprzedanego na rynku francuskim materiału siewnego w sezonie 2003/2004 Gatunki i grupy roślin Udział w wartości sprzedanego materiału siewnego (%) Zboża 13 Kukurydza i sorgo 34 Pastewne 10 Burak 7 Ziemniak 7 Włókniste i oleiste 7 Warzywa i kwiaty 22 Razem 100 zwyczajnej, jęczmienia i kukurydzy) oraz 313 tys. ton sadzeniaków ziemniaka (tab. 5). Pod względem wartości sprzedaży, największy udział w francuskim rynku materiału siewnego w sezonie 2003/2004 miały nasiona kukurydzy i sorgo (w tym przede wszystkim kukurydzy) oraz warzyw i kwiatów (tab. 8). 17

18 Tab. 9. Udział poszczególnych gatunków grup roślin w wartości francuskiego przywozu i wywozu materiału siewnego w sezonie 2003/2004 Udział w wartości Gatunki i grupy roślin przywozu wywozu materiału siewnego (%) Zboża 1 1 Kukurydza i sorgo Pastewne 13 4 Buraki i cykorie Ziemniak 5 5 Włókniste i oleiste 4 6 Warzywa i kwiaty Inne gatunki - 2 Razem Tab. 10. Francuski handel zagraniczny nasionami kukurydzy (średnia za okres ) Kraj Przywóz Wywóz Wartość w mln EUR Austria 4 10 Belgia - 17 Grecja - 7 Hiszpania 5 19 Holandia 8 19 Niemcy 5 70 Polska - 7 Portugalia - 6 Węgry 18 5 Wielka Brytania - 5 Włochy - 27 Razem W sezonie 2003/2004 wartość sprzedanego we Francji oraz za granicę materiału siewnego wyniosła mln euro (w tym eksport mln euro), natomiast przywóz miał wartość 372 mln euro. Wartość sprzedaży w okresie od sezonu 1993/1994 do 2003/2004 wykazywała tendencję wzrostową, wynikającą przede wszystkim ze wzrostu wartości eksportu. Przyrost wartości sprzedaży od sezonu 1993/1994 do 2003/2004 wyniósł około 30% (ryc. 4). Największy udział w przywozie i wywozie materiału siewnego miały nasiona kukurydzy i sorgo (33% i 46%, w tym przede wszystkim kukurydzy), warzyw i kwiatów (28% i 26%) oraz buraka i cykorii (16% i 10%, w tym przede wszystkim buraka). Natomiast produkcja nasiona zbóż praktycznie w całości zaspokajała popyt rynku krajowego (jej udział w wartości przywozu i wywozu wynosił tylko 1%) (tab. 9). W sezonie 2003/2004 francuski bilans handlu nasionami wyniósł 228 mln euro. Od sezonu 1993/94 bilans ten wykazuje tendencję wzrostową wynikającą z szybszego wzrostu wartości wywozu nad przywozem. W okresie 1993/ /2004 wzrost bilansu handlowego wyniósł około 200% (ryc. 5). Na stan wywozu francuskiego materiału siewnego największy wpływ ma sprzedaż nasion kukurydzy. W sezonie 2003/2004 stanowiły one około 45% wartości wywozu nasion tego kraju. W ciągu ostatnich 15 lat eksport ten zwiększył się 2,5 razy i obecnie Francja zajmuje pierwsze miejsce na świecie w sprzedaży zagranicznej nasion kukurydzy. Głównymi jej odbiorcami są: Niemcy (70%), Włochy (27%), Hiszpania i Holandia (po 19%) i Belgia (17%) (tab. 10). Kukurydzą we Francji zajmuje się 40 centrów doświadczalnych, a badania prowadzone są w 400 stacjach doświadczalnych. Doświadczenia z odmianami kukurydzy prowadzone są również w krajach, do których eksportuje się nasiona tego gatunku. Testy polowe umożliwiają sprawdzenie przydatności odmian do warunków klimatycznych oraz technologii uprawy stosowanych w danym kraju. Na jakość nasion wpływ ma również system kontroli jakości nasion. Nasiona kwalifikowane muszą posiadać czystość wynoszącą co najmniej 99,1% i zdolności kiełkowania co najmniej 96% (w Polsce odpowiednio: 98% i 90%). Warunki klimatyczne Francji, korzystne dla kukurydzy oraz wysoki poziom technologiczny reprodukcji nasion spowodowały, że kraj ten stał się miejscem produkcji nasiennej tego gatunku dla wielu firm zagranicznych, co wpłynęło na pozycję tego kraju jako potentata w eksporcie nasion kukurydzy. PODSUMOWANIE Francja przez wiele lat na pewno zachowa swoje miejsce w czołówce krajów mających wpływ na globalny rynek nasienny. Obecność francuskich nasion na rynku polskim jest widoczna od kilku lat. Dotyczy to zarówno gatunków rolniczych, jak i ogrodniczych, a w nich sektora nasion dla profesjonalistów oraz amatorów. Po wejściu Polski do Unii należy liczyć się z większą obecnością firm francuskich na naszym rynku krajowym. Patrząc szerzej, miejsce może mieć również ścieranie się wzajemnych interesów Francji i Polski, jako dużych producentów rolnych w ramach Unii Europejskiej. Z drugie strony francuski sektor nasienny może być przykładem do naśladowania dla polskiej branży nasiennej, szczególnie z powodu jego dobrej organizacji (w tym sprawnego systemu opłat licencyjnych) oraz marketingu (w sektorze nasion 18

19 Edward Arseniuk, Tadeusz Oleksiak Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie POLSKI RZEPAK ZARYS PRAC BADAWCZYCH I HODOWLANYCH W Europie Środkowej, w tym także w Polsce, rzepak, jako roślina uprawna, pojawił się około XVI wieku. Prawdopodobnie powstał z przekrzyżowania się kapusty z rzepikiem. Pierwsze dane statystyczne dokumentujące uprawę rzepaku pochodzą z 1811 r. Z materiałów tych dowiadujemy się, że rzepak był już wtedy uprawiany w wielu gospodarstwach w Kaliskiem, Warszawskiem, na Kujawach, w Sandomierskiem, Poznańskiem, Płockiem, Lubelskiem, Siedleckiem, Łomżyńskiem, Bydgoskiem i Krakowskiem. Tendencje wzrostowe w produkcji trwały do lat 60. XIX w. Uzyskiwane w tym czasie plony wahały się od 5 do 11 dt/ha. Uprawiano również rzepik, sporadycznie podejmowano też próby uprawy rzepaku jarego. Zastępowanie oleju rzepakowego, przez oleje mineralne, gaz i import tanich olejów roślinnych z Dalekiego Wschodu, spowodowało stagnację, a potem znaczny regres w ich uprawie w Europie. Materiały statystyczne, zwłaszcza z okresu, gdy Polska nie istniała jako państwo, są bardzo fragmentaryczne i dotyczą różnych zaborów; stąd trudne są do interpretacji. Można jednak stwierdzić, że w Polsce spadki wielkości produkcji były znacznie mniejsze niż w innych rejonach uprawy. Według danych Rocznika Statystycznego GUS średnia powierzchnia uprawy rzepaku i rzepiku w Polsce w okresie wynosiła 30 tys. ha. Najmniejsza udokumentowana powierzchnia zasiewów rzepaku, w 1921 r., wyniosła niespełna 17 tys. ha, a w latach uprawiano w Polsce, w jej obecnych granicach, około 34 tys. ha rzepaku i rzepiku. Od tego okresu poprawia się koniunktura i wzrost zainteresowania uprawą w końcu lat powierzchnia uprawy rzepaku przekroczyła 60 tys. ha. Hodowla rzepaku, w okresie międzywojennym stawiała dopiero pierwsze kroki. W produkcji znajdowały się głównie miejscowe i zagraniczne odmiany rzepaku. Trudno o jednoznaczne wskazanie daty, którą można by przyjąć jako początek zorganizowanej hodowli tej rośliny w Polsce. Pierwsze liczące się osiągnięcie w tym zakresie wiążą się z założoną w 1891 r. firmą hodowlaną A. Stieglera w Sobótce, gdzie powstała pierwsza krajowa odmiana rzepaku, dominująca w produkcji w okresie międzywojennym i uprawiana także po wojnie, Sobótka, znana też jako rzepak Sobótkowski. W okresie międzywojennym uprawiano również szereg odmian zagranicznych. Popularne i dobrze plonujące w polskich warunkach były niemieckie odmiany rzepaku: Lembkego i Janetzkego. O przydatności do uprawy w warunkach Polski często decydowała zimotrwałość. Pod tym względem wyróżniały się polskie odmiany miejscowe: Wołyński Nadwiślański, Bydgoski i rzepik Łęcki. Podejmowano próby wprowadzenia do uprawy rzepaku jarego, szczególnie w latach, kiedy ostre zimy niszczyły plantacje rzepaków ozimych. W okresie powojennym nastąpił dalszy wzrost zainteresowania uprawą roślin oleistych w świecie. Malejąca podaż olejów w tradycyjnych dotychczas regionach uprawy, czyli w krajach Dalekiego Wschodu, przyczyniła się do wzrostu produkcji w wielu innych państwach europejskich. Znaczny wzrost produkcji odnotowano we Francji, w Niemczech, Szwecji i w państwach Europy środkowej, w tym także w Polsce. Do rozwoju uprawy rzepaku przyczyniło się wprowadzenie środków 19

20 ,9 18,4 18,7 20,6 25,3 20,1 20,1 24, dt/ha ,1 9,0 9,3 7,3 8,4 11,6 14, tys.ha Plony Powierzchnia zasiewów Rys. 1. Powierzchnia uprawy i plony rzepaku w Polsce od 1909 r. chemicznych do walki ze słodyszkiem, który w niektórych latach szczególnie sprzyjających jego rozwojowi potrafił zniszczyć do 80% plonu. Już w 1950 r. łączna powierzchnia zbiorów roślin oleistych wynosiła 130 tys. ha, z czego rzepak i rzepik stanowił około 100 tys. ha. Po ulepszeniu, w wyniku prac hodowlanych, zimotrwałości rzepaku ozimego i dopracowaniu technologii uprawy, plonujący o 30% niżej rzepik ozimy został wyeliminowany z uprawy, podobnie jak i nisko plonujący rzepak jary. Udział rzepaku w powierzchni zasiewów roślin rolniczych do końca lat nie przekraczał 1%, dopiero po 1960 r. jego udział znacznie wzrósł (Rys. 1). Mimo pewnych wahań, wynikających głównie z anomalii klimatycznych (lata 1970, 1979, 1982), tendencja wzrostowa w produkcji rzepaku trwała do 1989 r. Wówczas udział rzepaku w strukturze zasiewów wyniósł 4.0%, a powierzchnia zasiewów 570 tys. ha. W latach zbiory wynosiły tys. ton i w pełni zaspokajały zapotrzebowanie krajowego przemysłu tłuszczowego. Od początku lat zaznaczył się bardzo wyraźny regres w produkcji; zmniejszyła się powierzchnia uprawy, pogorszył poziom agrotechniki, zmniejszyły plony, zbiory oraz opłacalność uprawy. W 1993 r. plony spadły do poziomu 1983 r. W ostatnich latach XX w. powierzchnia zasiewów rzepaku z roku na rok ulegała znacznym zmianom, w zależności od zmieniającej się koniunktury, wahając się od 300 do 600 tys. ha. Tendencję wzrostową, zarówno w areale uprawy, jak i plonach zanotowano ponownie w ostatnich latach. Mimo wieloletnich prac hodowlanych rzepak pozostaje rośliną silnie reagującą na zmienne warunki pogodowe, stąd wynikają znaczne wahania plonów między kolejnymi latami. Dynamiczny rozwój uprawy rzepaku w Polsce i w innych krajach spowodowany był w znacznej mierze olbrzymim postępem, jaki dokonał się w dziedzinie hodowli. Początki hodowli oparte były na selekcji ze znajdujących się w uprawie odmian miejscowych. Wspomnieć w tym miejscu należy stację selekcyjną, założoną przez firmę hodowlaną K. Buszczyński w Górce Narodowej pod Krakowem, skąd wywodzi się odmiana Górczański. Odmiana ta przez blisko 30 lat (od lat do 1980.) dominowała w uprawie rzepaku ozimego, wyparta dopiero wraz z wprowadzeniem do uprawy odmian ulepszonych. Prace badawcze, służące hodowli roślin oleistych, prowadzono głównie w Zakładzie Roślin Oleistych Poznańskiego Oddziału IHAR od 1962 r. kierowanym przez prof. dr hab. J. Krzymańskiego. Hodowla koncentrowała się głównie w ZDHiAR w Borowie, Bąkowie i Małyszynie. Lata i początek lat w pracach Zakładu Roślin Oleistych to okres, w którym wypracowano i opanowano metody badawcze i hodowlane m. in. dotyczące poprawy zimotrwałości, możliwości wykorzystania krzyżowania międzygatunkowego w rodzaju Brassica w hodowli rzepaku i opracowano metody oznaczania składu kwasów tłuszczowych. Liczne doświadczenia żywieniowe przeprowadzane na zwierzętach wykazały, że znajdujące się w uprawie odmiany rzepaku zawierające 50% kwasów erukowych w oleju miały niewłaściwy, z punktu żywienia ludzi i zwierząt, skład chemiczny. Stwierdzono, że kwas erukowy w pożywieniu jest przyczyną gorszego przyswajania pokarmów, zahamowania przyrostów wagowych oraz powoduje uszkodzenia mięśnia sercowego, nerek i wątroby. Z kolei, śruta starych odmian rzepaku, zawierają- 20