RECENZJE I PRZEGLĄDY 127

Transkrypt

1 RECENZJE I PRZEGLĄDY 127 zdania. Także lakoniczne stwierdzenia, że Mykeńczycy i Minojczycy mówili tym samym językiem (s. 14) oraz że pismo cypryjskie powstało na wzór pisma linearnego B (s. 24), mogą wprowadzić w błąd. Mykeńczycy używali archaicznej formy greki, a inskrypcje minojskie do dziś nie zostały odczytane, ale obecny stan wiedzy pozwala wykluczyć, że zawierają język grecki. Natomiast pismo cypryjskie i linearne B rozwinęły się niezależnie od siebie, mając jedynie najprawdopodobniej wspólnego przodka, który stał się nie tylko ich pierwowzorem, lecz także pisma linearnego A na Krecie i pisma cyprominojskiego, z którego przekształcenia powstało samo pismo cypryjskie. Mimo powyższych uwag książka Andrzeja Dróżdża stanowi ważny głos w rodzimej dyskusji nad początkami pisma w przestrzeni prywatnej starożytnych Greków i jest z pewnością ciekawą pozycją dla wszystkich, którzy chcieliby zapoznać się z tą problematyką. Książka stanowi przyjemne w lekturze wprowadzenie do dziedziny nauki, którą można by określić mianem antropologii pisma. Wspomniana już skrótowość książki i wstępne naszkicowanie pewnych wątków z pewnością zachęcą czytelnika do podjęcia dalszych studiów w tym zakresie, nie przytłaczając go jednocześnie nadmiarem danych i szczegółów. Także ze względu na podejmowaną tematykę, interdyscyplinarne podejście do tematu oraz próbę stworzenia wspólnej płaszczyzny zrozumienia początków pisma alfabetycznego w Grecji jest to cenna i ciekawa książka na rynku wydawniczym. Pozostaje mieć nadzieję, że stanie się ona pretekstem do ożywienia ważnej i potrzebnej dyskusji naukowej nad wczesnym zastosowaniem pisma alfabetycznego, które odegrało przecież niebagatelną rolę w ukształtowaniu całej cywilizacji europejskiej. Małgorzata Zadka Biblioteka Sapiehów z Krasiczyna w Zamku Królewskim na Wawelu, tom I. Katalog starych druków. Polonica z wieków XVI XVIII. Opracowanie i redakcja naukowa Stanisław Siess-Krzyszkowski, Kaja Stompór-Lesiecka, Alina Baran, Kraków: Zamek Królewski na Wawelu Collegium Columbinum 2013, 392 s. ISBN ; ISBN * Księgozbiory zgromadzone niegdyś na rozległym terytorium Rzeczypospolitej Obojga Narodów nadal stanowią ogromny obszar badawczy i zapewne jeszcze przez długie dziesięciolecia będziemy poznawać zawartość kolejnych bibliotek klasztornych, kościelnych, szlacheckich i magnackich, zarówno w postaci rekonstrukcji dokonywanych na podstawie zachowanych rejestrów z epoki, jak i w formie katalogów dokumentujących tę część zbiorów historycznych, która dotrwała do naszych czasów. Przywoływane przez Jerzego Petrusa przykłady rozproszenia, relokacji lub zniszczenia bibliotek znajdujących się na terenach obecnej Litwy czy Ukrainy (s. VII 1 ) nie są oczywiście przypadkami odosob- * Recenzja powstała w związku z badaniami proweniencyjnymi stanowiącymi część projektu badawczego Chronologia i kalendarze w kulturze umysłowej Europy Środkowo-Wschodniej ( ): komputystyka, spory o reformę kalendarza, dyskusje na temat chronologii biblijnej i ich rola w życiu społecznym. Badania zostały sfinansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki

2 128 RECENZJE I PRZEGLĄDY nionymi. Wystarczy wspomnieć przecież warszawskie biblioteki magnackie Bibliotekę Ordynacji Krasińskich i Bibliotekę Ordynacji Zamojskich, które wyrosły ze zbiorów rodzinnych, ale miały charakter instytucji publicznych i z których pierwsza uległa niemal całkowitemu 2, a druga znacznemu zniszczeniu 3. Fortuna bywała jednak łaskawa dla niektórych księgozbiorów, a jednym z nich jest ten zgromadzony przez magnacki ród Sapiehów w podprzemyskim Krasiczynie. Biblioteka ta 4 była w XIX wieku dziełem Leona Sapiehy oraz jego syna Adama, wyrastała z sięgających jeszcze końca XVII stulecia rodzinnych tradycji kolekcjonowania książek i pierwotnie była związana z majątkiem rodowym Sapiehów w Kodniu znajdującym się dzisiaj na granicy polsko-białoruskiej (s. IX). Na księgozbiór złożyły się także zbiory biblioteki Jabłonowskich z Teofilpola, jednak jak podaje redaktor katalogu Stanisław Siess- -Krzyszkowski na skutek braku źródeł niemożliwa jest dokładna rekonstrukcja dziejów i rozwoju tych księgozbiorów oraz procesu ich zlewania się w jeden krasiczyński korpus (s. IX X). Śladami tego wieloletniego nawarstwiania się zbiorów i wędrówek tworzących go tomów są zapisy proweniencyjne, które można odnaleźć w większości opisanych w katalogu druków i które odsyłają badaczy do kilkudziesięciu postaci historycznych oraz instytucji (por. indeks proweniencji na s ), a także sygnatury z niezidentyfikowanych jak dotąd księgozbiorów (por. s. XI). Księgozbiór krasiczyński przetrwał szczęśliwie okres II wojny światowej i pierwsze lata powojenne w pałacu arcybiskupim w Krakowie, pod okiem bpa Adama Stefana Sapiehy aż do momentu, gdy w roku 1953, w ramach działań wymierzonych w Kościół katolicki, został przejęty i włączony w skład Państwowych Zbiorów Sztuki (s. VII, XI). Po konserwacji i inwentaryzacji zbiory trafiły w roku 1973 do zamku w Pieskowej Skale. Na Wawel powróciły dzięki wsparciu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, które zostało udzielone w roku 2013 (s. VIII). Opublikowany w ramach współpracy między Zamkiem Królewskim na Wawelu, krakowską oficyną Collegium Columbinum oraz Centrum Badawczym Bibliografii Polskiej Estreicherów Wydziału Polonistyki UJ katalog krasiczyńskich poloników jest pierwszym tomem szerzej zakrojonego przedsięwzięcia o charakterze dokumentacyjnym, które docelowo ma objąć także katalog druków obcych XVI XVIII wieku oraz wydawnictwa późniejsze z XIX, a nawet XX stulecia (s. VIII). Katalog zbiorów krasiczyńskich nie jest jednak pierwszą tego rodzaju publikacją związaną z rodem Sapiehów. Otóż kilka lat temu ukazał się katalog księgozbioru Sapiehów znajdującego się obecnie w zbiorach Biblioteki przyznanych w ramach finansowania stażu po uzyskaniu stopnia naukowego doktora na podstawie decyzji numer DEC-2013/08/S/HS3/ Dziękuję prof. Piotrowi Wilczkowi i dr. hab. Jakubowi Niedźwiedziowi za lekturę wstępnej wersji recenzji i komentarze. 1 W nawiasach podaję albo numery stron w katalogu albo numery pozycji (z odpowiednimi oznaczeniami s. lub poz.). 2 Zob. Biblioteka Ordynacji Krasińskich w zbiorach i publikacjach Biblioteki Narodowej. Oprac. Halina Tchórzewska-Kabata, Wojciech Buksowicz, Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2004, CD-ROM, PDF: [dostęp: 16 II 2014]. 3 Zob. Biblioteka Ordynacji Zamojskiej. Katalog wystawy. Red. Tomasz Makowski, Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2005, CD-ROM. 4 Ze względu na ekonomię wywodu w dalszej części tekstu do księgozbioru krasiczyńskiego odnoszę się za pomocą skrótu BSKras.

3 RECENZJE I PRZEGLĄDY 129 Uniwersytetu Wileńskiego 5, która to instytucja odziedziczyła je po Akademii Wileńskiej, do której trzy tysiące woluminów przekazał Kazimierz Leon Sapieha ( ), podkanclerzy litewski. Wprawdzie jest to korpus związany z drugą, starszą linią rodu (tzw. czerejską lub siewierską; Sapiehowie z Krasiczyna to linia kodeńska), jednak zarówno w wypadku wydawnictwa wileńskiego, jak i publikacji krakowskich badaczy mamy do czynienia z próbą udostępnienia szerszemu gronu badaczy informacji na temat określonego, zamkniętego i ocalałego z różnych zawirowań dziejowych historycznego księgozbioru. Na przykładzie tych dwóch wydawnictw można też zobaczyć dwie różne strategie udostępniania tego rodzaju informacji: w litewskim katalogu mamy dwujęzyczny, obszerny wstęp o charakterze historycznym, bogato ilustrowany katalog ze szczegółowymi opisami bibliograficznymi, a całe wydanie ma charakter albumowy. Publikacja krakowska, choć obszerna, jest dosyć skromna w formie nie chodzi tutaj o brak kredowego papieru czy twardej oprawy, lecz o rozmiary wstępu i jego zawartość (do czego jeszcze powrócę w dalszej części recenzji) oraz o brak choćby kilku przykładowych reprodukcji opraw czy wpisów proweniencyjnych, które pozwoliłyby uzyskać wyobrażenie o stanie zachowania tomów oraz ich formie. Bibliotheca Sapiehana jest drukiem ekskluzywnym i na dłuższą metę nieporęcznym w regularnym użytkowaniu, chociażby ze względu na wagę woluminu, z kolei krakowskiemu katalogowi zabrakło, moim zdaniem, kilku elementów i narzędzi, które mogłyby z niego uczynić narzędzie idealne. Nie oznacza to bynajmniej, że przedsięwzięcie krakowskich bibliografów zasługuje na naganę wręcz przeciwnie. Tego rodzaju opracowania ukazują się nadal zbyt rzadko, a stanowią bezcenną pomoc w prowadzonych przez historyków książki poszukiwaniach, niekoniecznie nawet związanych z księgozbiorem, którego katalog jest akurat ogłaszany drukiem. Opracowanie jednego księgozbioru historycznego może uruchomić dalszy łańcuch działań badawczych, wydobycie na światło dzienne druków w ogóle nienotowanych w bibliografiach bądź wydawnictw rzadko spotykanych zwiększa naszą wiedzę o wczesnonowożytnym rynku wydawniczym i otwiera drogę do edycji krytycznych nieznanych wcześniej tekstów 6. Natomiast odnotowanie przez bibliografów zapisów własnościowych występujących w tomach z danej biblioteki stanowi bezcenną pomoc dla badaczy tropiących inne księgozbiory historyczne, które miały mniej szczęścia od takich bibliotek jak BSKras., zwłaszcza gdy kartoteki proweniencyjne poszczególnych bibliotek są dostępne wyłącznie w formie katalogów kartkowych udostępnianych w ich siedzibach, a droga do stworzenia systematycznego elektronicznego katalogu proweniencji wydaje się bardzo długa 7. Tego rodzaju prace bibliograficzne jak katalog BSKras. wymagają ogromnej ilości czasu, wykwalifikowanych historyków książki, którzy będą w stanie z należną pieczołowitością dokonać opisu zbiorów. Warunki te czas, kwalifikacje, cierpliwość zo- 5 Bibliotheca Sapiehana: Vilniaus universiteto bibliotekos rinkinys. Katalogas, sudarė Aušra RINKŪNAITĖ, Vilnius: Lietuvių literatūros ir tautosakos institutas Z całą pewnością badacze dziejów reformacji w Rzeczypospolitej powinni oczekiwać krytycznej edycji dwóch polemicznych pisemek Jonasza Szlichtynga i Mikołaja Cichowskiego SJ, które do tej pory znane były jedynie z niedokładnego opisu w Bibliografii Estreicherów, a które odnalazły się w zbiorach BSKras. (poz. 713). 7 Por. Izabela WIENCEK, Stare druki o potrzebie portalu informacyjnego i ogólnopolskiej bazy proweniencji, Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi (6) 2012, s

4 130 RECENZJE I PRZEGLĄDY stały spełnione w wypadku omawianej tutaj publikacji. Opisy wszystkich 810 pozycji zostały sporządzone z należną starannością. Tytuły pozycji zostały podane w transliteracji, z zachowaniem ortografii oryginału, lecz bez dokładnego odzwierciedlania układu typograficznego kart tytułowych. Jest to uzasadnione faktem, że przeważająca większość druków wymienionych w katalogu jest znana historykom książki i była notowana czy to w Bibliografii Estreicherów, czy to w opracowaniach poloników ze zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej 8 lub zestawieniach druków oficyn Rodeckiego i Sternackiego 9 bądź Cezarego 10. Dokładny opis bibliologiczny, uwzględniający sygnatury arkuszy, układ tekstu, zastosowane kroje czcionek, jest zatem w ich wypadku zbędny, choć i do tego rozwiązania można, jak mi się wydaje, zgłosić pewne zastrzeżenia, o czym dalej. Z ogromną pieczołowitością autorzy opracowania odnotowali także wszystkie cechy poszczególnych tomów, które mogą udzielić współczesnym badaczom informacji na temat ich losów i kolejnych właścicieli. Część zapisek proweniencyjnych podana została w transkrypcji, niektóre, mniej skomplikowane jedynie w trybie sprawozdawczym. Podano również sygnatury księgozbioru krasiczyńskiego oraz sygnatury pozostawione na oprawach tomów, a mające swoje źródło we wcześniejszych księgozbiorach, z których trafiły ostatecznie do sapieżyńskiej librarii. Jest zatem tom I krasiczyńsko-wawelskiego katalogu świadectwem bibliograficznej akrybii i jako taki będzie bardzo pomocny dla historyków książki i z całą pewnością powinien znaleźć się we wszystkich księgozbiorach podręcznych w czytelniach zbiorów specjalnych. Użyteczność katalogu zwiększają trzy indeksy: nazwisk (autorów i osób występujących w tytułach i opisach książek), drukarzy i drukarni, proweniencji oraz nazwisk występujących w zapisach niemających charakteru własnościowego, sam zaś katalog ma układ osobowy i tylko w wypadku Rady Miejskiej Gdańska i gdańskiego Gimnazjum Akademickiego i druków związanych z tymi instytucjami stworzono odrębne hasła przedmiotowe, które zostały włączone w ciąg haseł autorskich. Z tymi dwiema gdańskimi instytucjami wiąże się także wiele drobnych odkryć bibliograficznych. Oto bowiem w liczącym przeszło 40 pozycji klocku introligatorskim o współczesnej sygnaturze F 1000 znajduje się kilkanaście druków gdańskich, których historycy książki nie odnajdą w Bibliografii Estreicherów. Są to druki pochodzące z XVIII wieku, które zawierają katalogi wykładów z lat 1750, oraz 1764 (poz ), wydane nakładem Tomasza Jana Schreibera, a także między innymi zbiór praw gdańskiego Ateneum, wydany u tegoż Schreibera w roku 1786 (poz. 216) oraz wiele edyktów Rady Miejskiej Gdańska z lat (poz ). Pojawienie się tego klocka w zbiorach krasiczyńskich jest o tyle zagadkowe, że druki w nim zawarte wydają się mieć zarówno określony profil wyznaniowy, jak i geograficzny, związany z miastem nad Motławą i słynną, choć nieodgrywającą żadnej roli w dziejach rodu Sapiehów instytucją edukacyjną. Wyglądają więc one w tym zbiorze cokolwiek egzotycznie, może nawet 8 Katalog poloników XVI wieku Biblioteki Jagiellońskiej. Red. Marian Malicki, Ewa Zwinogrodzka. T. I III, Kraków: Uniwersytet Jagielloński (Varia; 166, 339, 350). 9 Alodia KAWECKA-GRYCZOWA, Ariańskie oficyny wydawnicze Rodeckiego i Sternackiego, Wrocław: Wydaw. Zakł. Narodowego im. Ossolińskich Marian MALICKI, Repertuar wydawniczy drukarni Franciszka Cezarego starszego Cz. I. Bibliografia druków Franciszka Cezarego starszego , Kraków: Księgarnia Akademicka 2010 (Bibliotheca Iagellonica. Fontes et Studia 17).

5 RECENZJE I PRZEGLĄDY 131 bardziej egzotycznie niż wydany w XVIII stuleciu polski przekład Historyczno-geograficznego opisania miasta Pekinu Johanna-Gotthilfa von Strittera (poz. 694). W odniesieniu do gdańskich druków konieczne jest jednak jedno zastrzeżenie natury bibliograficznej. W związku z tym, że Gdańsk z tego okresu funkcjonuje do pewnego stopnia jako przestrzeń wspólna historiografii (w tym historiografii książki) polskiej i niemieckiej, nie można traktować opracowania Estreicherów jako ostatecznej instancji, bo dla stojącego na zewnątrz obserwatora może to wyglądać jak próba przeciągania protestanckiego, znajdującego się w większym stopniu w kręgu oddziaływania niemieckiej kultury umysłowej Gdańska na stronę polską, czego ślady można odnaleźć chociażby w polskiej powojennej historiografii 11. Tymczasem zarówno dzieje Gdańska, jak i jego instytucji stanowią wspólne dziedzictwo historyczne i powinny być i rzeczywiście w wielu wypadkach są przedmiotem zainteresowania historyków z obu stron Odry. Przykładem tego może być chociażby fakt, że w ramach realizowanego przez Bibliotekę Uniwersytecką w Halle, na razie w postaci pilotażowej, projektu bibliograficznego VD18 12, stanowiącego naturalne przedłużenie projektów bibliograficznych dokumentujących wydawnictwa XVI- i XVII- -wieczne 13, uwzględniane są druki gdańskie z XVIII stulecia 14. Faktem jest, że żadnego z druków opisanych w katalogu krasiczyńskim w VD18 nie odnotowano, a jedynym drukiem zbliżonym do serii trzech gdańskich druków oznaczonych numerami jest broszura z roku , nie występują one także w sieciowych katalogach starych druków (KVK, CERL, USTC). Weryfikacja unikatowości, o której pisze Siess-Krzyszkowski we wstępie (por. s. XII), musi zatem mieć nieco mocniejsze podstawy niż jedno opracowanie bibliograficzne. Tak jak w wypadku druków ariańskich sięgali autorzy katalogu do opracowania Kaweckiej-Gryczowej, a w wypadku druków wydanych przez Franciszka Cezarego odwoływali się równolegle do opracowania Mariana Malickiego, tak w wypadku druków gdańskich lub takich tytułów, jak Des beruechtigten Banguerouters Gottfrieda Lengnicha (Gotthilfa Wernicka) nie wystarczy odwołanie do Estreicherów, ale także do 11 Por. m.in. Bronisław NADOLSKI, Życie i działalność naukowa uczonego gdańskiego Bartłomieja Keckermanna. Studium z dziejów Odrodzenia na Pomorzu, Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu 1961 (Prace Wydziału Filologiczno-Filozoficznego X, z. 1). 12 Verzeichnis der im deutschen Sprachraum erschienenen Drucke des 18. Jahrhunderts (VD18), Universitäts- und Landesbibliothek Sachsen-Anhalt, Halle; [dostęp: 16 II 2014]. 13 Zob. Verzeichnis der im deutschen Sprachbereich erschienenen Drucke des 16. Jahrhunderts (VD16), Bayerische Staatsbibliothek, München, Verzeichnisses der im deutschen Sprachraum erschienenen Drucke des 17. Jahrhunderts (VD17), Staatsbibliothek zu Berlin, Bayerische Staatsbibliothek München, Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel, vd17.de [dostęp: 16 II 2014]. 14 Przykładowo, według stanu na dzień 16 lutego 2014 katalog VD18 na hasła wyszukiwawcze Dantzig, Gedani, Dantisci wykazuje odpowiednio 81, 369 i 7 różnych rekordów bibliograficznych. 15 VD : Ordnung, Wie und von weme und was Sachen der halbe hunderste Pfenning, laut sämtlicher Ordnungen dieser Stadt Beliebung und Schluß soll gegeben und empfangen werden, Dantzig: Johann Zacharias Stollen, 1715.

6 132 RECENZJE I PRZEGLĄDY ustaleń bibliografów niemieckich 16. Autorzy katalogu nie są zresztą odosobnieni w takim właśnie Estreicherocentrycznym podejściu do druków ukazujących się w okresie nowożytnym na terenach znajdujących się na styku oddziaływania dwóch kultur. W podobny sposób odnotowywał brak wzmianek w Bibliografii Estreicherów Jerzy Sekulski, opracowując w latach 80. ubiegłego wieku katalog druków z oficyn działających w nowożytnym Elblągu 17, pozostając całkowicie niewrażliwym na fakt funkcjonowania tego miasta na pograniczu dwóch kultur. To jednak, co jeszcze w okresie przed 1989 rokiem mogło być do pewnego stopnia uzasadniane względami politycznymi, nie powinno już mieć miejsca w czasach obecnych. Drugi zarzut, jaki można sformułować pod adresem autorów katalogu, wiąże się z ogromną dysproporcją między tym, jak potraktowane zostały zapiski proweniencyjne, a jak wygląda charakterystyka pozostałych właściwości tomów, które także mogą być cenne dla innych badaczy, planujących chociażby kwerendy w ramach korpusu biblioteki krasiczyńskiej. Autorzy, jak już wspomniałem, bardzo skrupulatnie odnotowują wszystkie sygnatury, pieczątki, charakteryzują też oprawy, jednak w zasadzie w ogóle nie poświęcają uwagi temu, czy nowożytni czytelnicy, czy to członkowie rodziny Sapiehów, czy też wcześniejsi właściciele tomów, pozostawili w tych woluminach jakiekolwiek ślady lektury. Tego rodzaju charakterystyki należą w katalogu do rzadkości (por. poz. 512 chlubny wyjątek!), a ponieważ w nader oszczędnym wprowadzeniu Siessa-Krzyszkowskiego nie pada żadne sformułowanie dotyczące praktyk czytelniczych utrwalonych na kartach tomów krasiczyńskiej biblioteki, równie prawdopodobne wydają się dwie odpowiedzi: (1) wpisy proweniencyjne są jedynymi rękopiśmiennymi ingerencjami, jakie można znaleźć w tomach z BSKras., lub (2) marginalia nie były przedmiotem zainteresowania autorów katalogu BSKras. i dlatego zostały prawie całkowicie pominięte. Brak takiej deklaracji ze strony redaktorów, zwłaszcza w okresie kiedy badania nad historią lektury, metodami gromadzenia informacji i sporządzania notatek stają się coraz bardziej intensywne i coraz częściej dyscyplina określana mianem historii książki jest zastępowana kategorią historii książki i czytelnictwa, wydaje się albo wynikiem świadomego (choć w żaden sposób nieuzasadnionego expressis verbis) pominięcia, wynikającego być może ze zbyt wąskiego i tradycjonalistycznego rozumienia historii książki, albo trudnego do wyjaśnienia przeoczenia. Jeśli ktoś nie spróbuje przeglądać sapieżyńskich zbiorów na własną rękę, nie będzie mieć pewności, czy krasiczyńskie zbiory były biblioteką fasadową, mającą imponować rozmiarem i rozmachem, lecz niekoniecznie przez właścicieli używaną, czy też jednak stanowiły one narzędzie edukacji, pracy i rozrywki Tę pozycję, w BSKras. występującą pod nr. 415 akurat w niemieckiej bibliografii odnajdziemy; por. VD Por. Jerzy SEKULSKI, Bibliografia druków elbląskich , Elbląg: Wydawnictwa MON Dobrym przykładem takich dwóch opozycyjnych modeli funkcjonowania bibliotek magnackich są zbiory Zamoyskich i Schaffgotschów, oba znajdujące się obecnie w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie. O ile w wielu tomach z księgozbioru BOZ odnaleźć można zapiski świadczące o tym, że tomy wchodzące w skład biblioteki były studiowane, o tyle w wypadku przeniesionego po II wojnie światowej z Cieplic (Warmbrunn) na Dolnym Śląsku księgozbioru śląskiego arystokratycznego rodu, o tego rodzaju materialnych dowodach lektury nie może być mowy tomy

7 RECENZJE I PRZEGLĄDY 133 Na koniec warto wreszcie zauważyć, że chociaż katalog starych druków pozostaje katalogiem starych druków, zaskakujący wydaje się fakt, że w publikacji całkowicie pominięta została informacja o istnieniu znacznego korpusu rękopisów, jaki stanowi krasiczyńskie archiwum Sapiehów, które w roku 1910 zostało przekazane Zakładowi Narodowemu im. Ossolińskich we Lwowie, gdzie po II wojnie światowej pozostało i znajduje się obecnie w zbiorach Biblioteki Naukowej im. Stefanyka 19. Tymczasem należałoby zakładać, że zbiory rękopiśmienne Sapiehów stanowiły organiczną całość razem z biblioteką. Autorzy nie wspominają też, że ze zbiorów tych można korzystać na miejscu w Polsce, dzięki projektowi digitalizacji mikrofilmów lwowskiej części zbiorów ZNiO, który zrealizowało wrocławskie Ossolineum 20, i że wśród udostępnianych w ten sposób sapieżyńskich archiwaliów znajduje się między innymi sporządzony w XIX wieku inwentarz krasiczyńskiego księgozbioru 21. Istnienie takiego wprawdzie późno powstałego inwentarza prowadzi nas do kolejnej kwestii, a mianowicie możliwości rekonstrukcji historii księgozbioru krasiczyńskiego oraz problemu, który w zasadzie w ogóle nie został we wprowadzeniu do katalogu poruszony, a który w wypadku kolekcji parokrotnie przenoszonej, a stanowiącej organiczną, rozwijającą się przez kilka stuleci całość, jest istotny przestrzennej organizacji biblioteki Sapiehów. W kontekście polemik dotyczących chociażby kształtu biblioteki Jana Zamoyskiego 22 oraz sposobu przechowywania w niej książek niepodjęcie tej kwestii i zasłonięcie się rzekomym całkowitym brakiem źródeł wydaje się postępowaniem zbyt zachowawczym. Jest to zagadnienie o tyle ważne, że biblioteki, zwłaszcza w wypadku majętnych właścicieli, były traktowane jako potężne narzędzia służące zarówno do budowania splendoru, jak i do szeroko rozumianej pracy intelektualnej związanej chociażby z ich działalnością publiczną, a odpowiedni układ tytułów, aranżacja wnętrza, polityka akcesyjna miały ułatwiać realizację przynajmniej któregoś z tych celów (pomijam tutaj całkowicie kwestię lektury jako formy rozrywki). Refleksja teoretyczna na temat praktyki organizacji wiedzy według uprzednio przyjętego planu, sposobu rozmieszczenia woluminów w zaprojektowanym zwykle do tego pomieszczeniu lub pomieszczeniach, myślenie o bibliotece w sposób systemowy były zjawiskami dosyć powszechnymi we wczesnej nowożytności, zwłaszcza w XVIII wieku, kiedy zbiory krasiczyńskie zaczęły są zwykle bardzo dobrze zachowane i nie noszą oznak użytkowania; na temat BOZ zob. Biblioteka Ordynacji Zamojskiej ; na temat księgozbioru z Cieplic zob. Rafał WERSZLER, Dolnośląska biblioteka Schaffgotschów. Lokalizacja, księgozbiór, wnętrza meble, Perspectiva. Legnickie Studia Teologiczno-Historyczne (9) 2010, nr 2(17), s Lwów, Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. W. Stefanyka, Fond 104, Działy I XII. 20 Por. [dostęp: 15 II 2014]. 21 Lwów, Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. W. Stefanyka, Fond 104, Dział VII, Teka 542 (wersja cyfrowa: CD/PDF nr DE-17642; [dostęp: 16 II 2014]). 22 Zob. Mieczysław ZLAT, Najstarsze pomieszczenia biblioteczne polskich rezydencji magnackich ( ), [w:] Książka zawsze obecna. Prace ofiarowane Profesorowi Krzysztofowi Migoniowi. Red. Marta Skalska-Zlat, Wrocław: Wydaw. Uniwersytetu Wrocławskiego 2010, s ; oraz podejmujący polemikę z tezami Zlata artykuł: Tomasz MAKOWSKI, Siedziba i organizacja biblioteki Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, Rocznik Biblioteki Narodowej (43) 2012, s ; zob. również R. WERSZLER, op. cit.

8 134 RECENZJE I PRZEGLĄDY nabierać pełniejszych rozmiarów. Wielka szkoda zatem, że autorzy nie podjęli się próby rekonstrukcji, tym bardziej że, jak mi się wydaje, jedno z narzędzi służących takiemu przedsięwzięciu mieli podane na tacy: oto przecież zachowane są stare sygnatury zbiorów BSKras., na podstawie których możliwe jest częściowe (i obarczone pewnym marginesem błędu) odtworzenie takich cech księgozbioru, jak: kolejność włączania tomów, rekonstrukcja działów stworzonych w ramach biblioteki, praktyki związane z włączaniem i łączeniem księgozbiorów, kryterium tworzenia ciągów tematycznych. Wydawać się to może na pierwszy rzut oka czczą rozrywką, jednak z punktu widzenia badań obejmujących historię książki, czytelnictwa, bibliotek, informacji nie są to bynajmniej zagadnienia błahe i jak wskazuje uboga bibliografia na temat krasiczyńskich zbiorów nie były one do tej pory podejmowane. Taką rekonstrukcję samodzielnemu czytelnikowi ułatwiłaby konkordancja sygnatur BSKras. z nowymi, powojennymi sygnaturami oraz numerami pozycji w katalogu; pomocy tej jednak w tomie zabrakło. Redaktorzy nie zamieścili w nim objaśnienia dotyczącego systemu sygnatur oraz informacji na temat tego, czy i do jakiego stopnia nowe, wprowadzone po II wojnie światowej, sygnatury podążają za oryginalnym układem sygnatur, czym się kierowano przy ich nadawaniu oraz czy księgozbiór z Krasiczyna w ramach kolekcji PZS jest rozproszony w ramach większej kolekcji! Zamiast tych informacji, szalenie ważnych dla zrozumienia, czym BSKras. była i jest jako całość, otrzymujemy jedynie szczątkowy zarys. Analogiczne zastrzeżenie można również sformułować w odniesieniu do układu druków oprawionych razem w klocki introligatorskie. Liczący przeszło 40 pozycji przywoływany wyżej klocek gdański czy też mniej obszerny klocek wileński zawierający z kolei druki Melecjusza Smotryckiego (poz ) i dyzunity św. Leoncjusza Karpowicza (poz ), można by przedstawić także w formie aneksów, w których odzwierciedlony zostałby oryginalny układ zawartości, co ułatwiłoby poszukiwania poszczególnych pozycji po całym katalogu. Należy ufać, że narzędzie ułatwiające tego rodzaju poszukiwania znajdzie się w wersji elektronicznej katalogu. We wstępie Siess-Krzyszkowski zapowiada w odniesieniu do niezidentyfikowanych sygnatur, że będzie można je uzupełniać i identyfikować dzięki przeniesieniu całej bazy do sieci (s. XIII). Istotnie, miejsce dla krasiczyńskiej biblioteki zostało już przewidziane na stronie z bazami realizowanymi przez pracownię 23 i wydaje się, że dynamiczna struktura elektronicznej bazy danych może lepiej zaspokoić niektóre wyrażone wcześniej postulaty niż katalog drukowany. Jesteśmy jednak wciąż na bardzo wczesnym etapie tworzenia tego rodzaju cyfrowych narzędzi i formułowania kryteriów, jakie miałyby służyć weryfikacji tego, co jest dobrym cyfrowym projektem badawczym w humanistyce. Przeniesienie katalogu BSKras. do sieci może stanowić pole do eksperymentów w tworzeniu cyfrowych narzędzi badawczych. Wydaje mi się to o tyle ważne, że interfejs i sposób działania baz, nad którymi pieczę sprawuje krakowska pracownia, wymaga już od dawna odświeżenia, a także otwarcia na rosnące z każdym dniem zasoby zdigitalizowanych zbiorów specjalnych. Raz jeszcze przykładem mogą być tutaj sieciowe bibliografie niemieckie, których twórcom udaje się godzić bibliograficzną misję z upowszechnianiem dostępu do źródeł opublikowanych już w domenie publicznej przez różne niemieckie biblioteki. 23 Zob. [dostęp: 16 II 2014].

9 RECENZJE I PRZEGLĄDY 135 Natomiast w odniesieniu do druków unikatowych lub rzadkich odczuwalny jest brak ich szczegółowej charakterystyki bibliologicznej i tak jak w wypadku klocków introligatorskich należących do BSKras., również w odniesieniu do tej kategorii druków piszący te słowa pozwoliłby sobie na odstępstwo i dodanie aneksu zawierającego ich pełny wykaz. Za przyjęciem takiego rozwiązania przemawia chociażby sygnalizowana już nieobecność niektórych tytułów nie tylko w Bibliografii Estreicherów, lecz także w opracowaniach zagranicznych i dostępnych katalogach zbiorów specjalnych i dopóki nie ujrzą światła dziennego inne ich egzemplarze, mogą cieszyć się statusem unikatów. W aparacie towarzyszącym katalogowi brakuje również zestawień dotyczących miejsca ukazania się druków (indeks drukarzy i drukarni nie jest tutaj wystarczająco poręczny i czytelny). Zagadnienie to jest ważne z tego względu, że wiąże się do pewnego stopnia z kryterium etnicznym i wyznaniowym, a nałożenie takich zestawień na kryterium proweniencyjne mogłoby dać interesujące rezultaty poznawcze, pokazujące politykę akcesyjną poszczególnych właścicieli, znaczenie produkcji poszczególnych ośrodków drukarskich dla właścicieli BSKras. (i właścicieli księgozbiorów na BKras. się składających) i w poszczególnych okresach historycznych. Są to dane potencjalnie istotne chociażby z punktu widzenia naszej wciąż zbyt małej, choć sukcesywnie powiększającej się, wiedzy na temat nowożytnego rynku książki. Krótki, liczący ledwie pięć stron, wstęp Od Bibliografa nie jest w stanie udźwignąć takiego ładunku informacji. Całość korpusu poloników krasiczyńskich rysuje się w dużym stopniu jako biblioteczka religijno-historyczna, opierająca się w znacznej mierze na drukach zawierających teksty pobożne i teologiczne oraz traktujące o przeszłości, z drobnymi elementami należącymi do innych dziedzin. Poloników, które są kategorią tyleż pomocną i funkcjonalną, co w moim przekonaniu anachroniczną i obcą samym twórcom historycznych księgozbiorów, a w dodatku wysoce nieprecyzyjną, nie można jednak traktować jako reprezentatywnego elementu składowego całego księgozbioru, i to nawet w wypadku BSKras. Starodruki obejmują około 10% całości księgozbioru liczącego 130 tys. tomów, a w ramach starych druków polonika stanowią połowę (s. XII). Na ocenę profilu całości księgozbioru oraz jego części starodrucznej przyjdzie jeszcze poczekać do publikacji pozostałych planowanych tomów katalogu, jednak już teraz można zaryzykować tezę, że księgozbiór miał mocny profil wyznaniowy (katolicki) i że nie była to biblioteka uczona, tworzona z ambicją odzwierciedlenia całego układu wiedzy. Znowu jednak zawodzi pod tym względem wstęp, którego autor nie pokusił się o wstępne chociażby próby podsumowania materiału, a należałoby tego oczekiwać choćby ze względu na to, że bibliografowie mają lepszy wgląd w strukturę zbiorów niż czytelnicy katalogu BSKras. Pierwszy tom katalogu krasiczyńskiej biblioteki stanowi ważną pozycję w polskiej nauce o książce i istotny krok w badaniach nad księgozbiorami historycznymi, jednak każe też zastanowić się nad założeniami i celami, jakie przyświecają tego rodzaju bibliograficznym przedsięwzięciom. Jakie kryteria należy stosować, kwalifikując jakiś druk do grupy poloników? Czy należy brać za punkt odniesienia zagraniczne bibliografie starych druków? Czy należy katalogować druki w oderwaniu od ich historycznego, pierwotnego układu, czy też może trzeba podejmować próbę rekonstrukcji i korelacji dawnego i nowego porządku? Jakie informacje powinny być umieszczane w katalogach konkretnych historycznych bibliotek? Jak się wydaje, niektórych z tych pytań autorzy katalogu BSKras. w ogóle nie próbowali za-

10 136 RECENZJE I PRZEGLĄDY dać. Niektóre informacje można będzie z pewnością uzupełnić w przyszłości (konkordancja numerów katalogowych, starych sygnatur krasiczyńskich oraz nowych sygnatur wawelskich może być wykonana dla całości korpusu druków z okresu XVI XVIII wieku), niektóre mogą stać się przedmiotem dalszych studiów, do których katalog trojga bibliografów jest niewątpliwie zachętą i zaproszeniem 24. Już teraz jednak mogą stać się w przekonaniu piszącego te słowa podstawą do refleksji na temat metod i ograniczeń związanych z opracowywaniem historycznych księgozbiorów w kontekście ewolucji, która dokonała się w ramach dyscypliny wiedzy, jaką jest historia książki. Michał Choptiany 24 Oprócz przywoływanych już opracowań istnieją także inne wzorce tego rodzaju rzetelnych prac rekonstrukcyjnych, zob. np. The catalogue of the book collection of the Jesuit College in Braniewo held in the University Library in Uppsala * Katalog księgozbioru Kolegium Jezuitów w Braniewie zachowanego w Bibliotece Uniwersyteckiej w Uppsali. Red. Józef Trypućko, Michał Spandowski, Sławomir Szyller, Warszawa-Uppsala: Biblioteka Narodowa-Universitetsbibliotek 2007, Vol. 1 3 (Acta Universitatis Upsaliensis. Acta Bibliothecae R. Universitatis Upsaliensis 41). Bibliotekarstwo. Red. Anna Tokarska, Warszawa: Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich 2013, 727 s. (Seria: Nauka Dydaktyka Praktyka 144). ISBN W 2013 roku, w serii Wydawnictwa Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich Nauka Dydaktyka Praktyka ukazał się długo oczekiwany nowoczesny podręcznik pt. Bibliotekarstwo, będący pracą zbiorową pod redakcją Anny Tokarskiej. Recenzentami opracowania byli prof. dr hab. Elżbieta Barbara Zybert (Instytut Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych Uniwersytetu Warszawskiego) i dr hab. Remigiusz Sapa (Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego). Publikacja została dofinansowana przez Uniwersytet Śląski w Katowicach oraz Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego we współpracy z Instytutem Książki. Ta obszerna praca liczy 727 stron i jest niemal pełnym kompendium zagadnień bibliotekarstwa. Opracowanie pod redakcją dr hab. Anny Tokarskiej, kierownika Zakładu Bibliotekoznawstwa Instytutu Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Śląskiego (IBiIN UŚ) zostało przygotowane w znaczącym stopniu przez pracowników tego Instytutu. Na 34 autorów poszczególnych rozdziałów 22 (65%) reprezentuje środowisko UŚ. Pozostali pracują w instytutach bibliotekoznawstwa i bibliotekach naukowych Uniwersytetu Warszawskiego (2 osoby), Uniwersytetu Jagiellońskiego (2 osoby), Uniwersytetu Wrocławskiego, Uniwersytetu w Białymstoku, Uniwersytetu A. Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Bibliotece Ossolineum, Bibliotece Śląskiej, Bibliotece PAN w Gdańsku, Fundacji Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego. Idea opracowania publikacji przez IBiIN UŚ nawiązuje do wcześniejszych opracowań podobnego podręcznika, jaki został przygotowany także przez zespół pracowników tego Uniwersytetu. Było to Bibliotekarstwo, pod red. prof. Zbigniewa Żmigrodzkiego, które ukazało się w 1994 roku (2. wyd. poprawione, uzupełnione i rozszerzone w 1998 roku).