TRAKTOWANIE OSÓB POZBAWIONYCH WOLNOŚCI WE WSPÓŁCZESNEJ POLSCE NA TLE STANDARDÓW MIĘDZYNARODOWYCH

Transkrypt

1

2

3 TRAKTOWANIE OSÓB POZBAWIONYCH WOLNOŚCI WE WSPÓŁCZESNEJ POLSCE NA TLE STANDARDÓW MIĘDZYNARODOWYCH Ewa Dawidziuk Warszawa 2013

4 Stan prawny na 31 grudnia 2012 r. Recenzent Prof. dr hab. Teodor Szymanowski Wydawca Magdalena Przek-Ślesicka Redaktor prowadzący Ewa Wysocka Opracowanie redakcyjne Studio Diament Łamanie Wolters Kluwer Polska Układ typograficzny Marta Baranowska Copyright by Wolters Kluwer Polska SA, 2013 ISBN ISSN Wydane przez: Wolters Kluwer Polska SA Redakcja Książek Warszawa, ul. Płocka 5a tel , fax księgarnia internetowa

5 Spis treści Wykaz skrótów / 7 Wprowadzenie / 11 Rozdział I Standardy traktowania osób pozbawionych wolności w świetle przepisów prawa krajowego i międzynarodowego / Standardy traktowania osób pozbawionych wolności w świetle przepisów prawa krajowego / Standardy międzynarodowe dotyczące traktowania osób pozbawionych wolności / System Organizacji Narodów Zjednoczonych / System Rady Europy / 36 Rozdział II Mechanizmy ochrony praw osób pozbawionych wolności / Mechanizm sądowej ochrony praw osób pozbawionych wolności / Mechanizmy pozasądowej ochrony praw osób pozbawionych wolności / Krajowy Mechanizm Prewencji krajowa instytucja prewencyjna / Podkomitet ONZ do Spraw Prewencji międzynarodowa instytucja prewencyjna / Europejski Komitet do Spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu międzynarodowa instytucja prewencyjna / 66 5

6 Spis treści Rozdział III Przestrzeganie w zakładach karnych standardów dotyczących warunków bytowych i higieniczno-sanitarnych / Warunki socjalno-bytowe / Pomieszczenia mieszkalne / Zaludnienie cel mieszkalnych / Warunki sanitarno-higieniczne / 112 Rozdział IV Respektowanie standardów w zakresie środków oddziaływania na więźniów / Zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe / Zatrudnienie / Nauczanie / Utrzymywanie kontaktów z rodziną i światem zewnętrznym / Paczki / Korespondencja / Widzenia / Odbywanie kary blisko miejsca zamieszkania / Przepustki / Kontakt telefoniczny / Środki informacji o świecie zewnętrznym / 255 Podsumowanie / 259 Bibliografia / 263 Netografia / 273 Wykaz orzecznictwa / 281 Wykaz aktów normatywnych wykorzystanych w pracy / 285 Wykaz umów, rezolucji i zaleceń międzynarodowych / 289 Spis tabel / 295

7 Wykaz skrótów Akty prawne d.k.k.w. EKPC ERW (1987) ERW (2006) k.c. ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 13, poz. 98 z późn. zm.) Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) Zalecenie nr R (87) 3 Komitetu Ministrów do państw członkowskich w sprawie Europejskich reguł więziennych, przyjęte przez Komitet Ministrów w dniu 12 lutego 1987 r. (Recommendation No R (87) 3 of the Committee of Ministers to member states on the European Prison Rules, adopted by the Committee of Ministers on 12 February 1987 at the 404th meeting of the Ministers' Deputies) Zalecenie Rec(2006) 2 Komitetu Ministrów do państw członkowskich Rady Europy w sprawie Europejskich reguł więziennych, przyjęte przez Komitet Ministrów w dniu 11 stycznia 2006 r. (Recommendation Rec(2006) 2 of the Committee of Ministers to member states on the European Prison Rules, adopted by the Committee of Ministers on 11 January 2006 at the 952nd meeting of the Ministers' Deputies) ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) 7

8 Wykaz skrótów rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 sierpnia 2003 r. w sprawie regulaminu organiza- cyjno-porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności (Dz. U. Nr 152, poz. 1493) k.k. k.k.w. Konstytucja RP OPCAT r.n.z.k. r.r.w.k. u.s.w. WRM ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) Protokół fakultatywny do Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku dnia 18 grudnia 2002 r. (Dz. U. z 2007 r. Nr 30, poz. 192; ang. Optional Protocol to the Convention against Torture) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 lutego 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu prowadzenia nauczania w zakładach karnych (Dz. U. Nr 37, poz. 337 z późn. zm.) ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Służbie Więziennej (Dz. U. Nr 79, poz. 523 z późn. zm.) Wzorcowe reguły ONZ minimum postępowania z więźniami z 1955 r. (Standard Minimum Rules for the Treatment of Prisoners, adopted by the First United Nations Congress on the Prevention of Crime and the Treatment of Offenders, held at Geneva in 1955, and approved by the Economic and Social Council by its resolution 663 C (XXIV) of 31 July 1957 and 2076 (LXII) of 13 May 1977) 8

9 Wykaz skrótów Czasopisma i oficjalne publikatory CzPKiNP Dz. U. Dz. Urz. CZSW EPS KZS OSA OSAW OSN(C) OSNC OSNC-ZD OSNP OTK PiP RPEiS St. Iur. Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych Dziennik Ustaw Dziennik Urzędowy Centralnego Zarządu Służby Więziennej Europejski Przegląd Sądowy Krakowskie Zeszyty Sądowe Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądów Apelacji Wrocławskiej Orzeczenia Sądu Najwyższego (Izba Cywilna) Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Zeszyt Dodatkowy Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Państwo i Prawo Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Iuridica Inne ETPC ONZ reg. SA SN TK tzw. skazany niebezpieczny Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu Organizacja Narodów Zjednoczonych reguła Sąd Apelacyjny Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny skazany stwarzający poważne zagrożenie społeczne lub poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu 9

10

11 Wprowadzenie Niniejsza monografia stanowi zmienioną i skróconą wersję rozprawy doktorskiej, przygotowanej pod kierunkiem prof. zw. dr. hab. Stefana Lelentala i obronionej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego. Jak zauważa M. Foucault, więzienie to rozwiązanie odrażające, bez którego nie można się jednak obyć 1. Kara pozbawienia wolności jest zatem takim środkiem w walce z przestępczością, z którego nie sposób całkowicie zrezygnować. Nie oznacza to jednak, że postępowanie z osobami pozbawionymi wolności nie jest poddane żadnym normom. W publikacji dokonano zestawienia przepisów prawa polskiego i praktyki w jednostkach penitencjarnych z rekomendacjami oraz umowami międzynarodowymi, odnoszącymi się do sposobu traktowania osób pozbawionych wolności. Jak podkreślił w jednym z wyroków Trybunał Konstytucyjny, mimo że zalecenia międzynarodowe nie mają często charakteru wiążącego, to powinny być jednak przestrzegane w każdym demokratycznym państwie prawnym. Rekomendacje ONZ czy Rady Europy określają bowiem minimalne standardy humanitarnego traktowania więźniów, stanowiąc tym samym istotne wskazówki, także przy interpretacji przepisów prawa polskiego 2. W monografii przedstawiono pryncypialne zasady, którym powinno podlegać wykonywanie kary pozbawienia wolności, tj. poszanowanie godności, humanitarne traktowanie, zakaz tortur oraz okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania. Wskazując na interpretację tych ogólnych sformułowań w kontekście orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, a następnie zestawiając to z praktyką w jednostkach penitencjarnych oraz obowiązującymi w naszym kraju przepisami prawa, wykazano potrzebę zno- 1 M. Foucault, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, Warszawa 1998, s Wyrok TK z dnia 23 lutego 2010 r., P 20/09, Dz. U. Nr 34, poz

12 Wprowadzenie welizowania niektórych z nich albo uchwalenia nowych w obszarze omówionych zagadnień. Pierwszy rozdział opracowania poświęcono szczegółowemu omówieniu standardów traktowania osób pozbawionych wolności w kontekście przepisów prawa międzynarodowego typu hard-law i soft-law oraz przepisów prawa krajowego. W drugim rozdziale przedstawiono mechanizmy ochrony osób pozbawionych wolności przed niedozwolonymi formami traktowania, dokonując podziału na mechanizm sądowej ochrony, jakim jest Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu, i mechanizmy pozasądowe. Rolę tych ostatnich pełnią trzy instytucje prewencyjne: Krajowy Mechanizm Prewencji, Podkomitet ONZ do Spraw Prewencji i Europejski Komitet do Spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu. W trzecim i czwartym rozdziale omówiono zaś wybrane zagadnienia, które uznano za istotne dla oceny sposobu traktowania osób pozbawionych wolności w Polsce. Problematyka w nich poruszona objęła warunki socjalno-bytowe więźniów, ze szczególnym uwzględnieniem pomieszczeń mieszkalnych oraz ich zaludnienia, warunki sanitarno-higieniczne, jak również środki oddziaływania na skazanych. W ramach tego ostatniego tematu przedstawiono szczegółowo zagadnienie zajęć kulturalno-oświatowych, zatrudnienia skazanych, nauczania oraz kontaktów osadzonych ze światem zewnętrznym. Należy podkreślić, iż zakres podmiotowy monografii został ograniczony do skazanych odbywających karę pozbawienia wolności. Objęcie nim osób tymczasowo aresztowanych poszerzyłoby zbytnio dalsze rozważania. Przy czym w całości publikacji, celem uniknięcia powtórzeń, posłużono się wymiennie pojęciem skazany, osadzony albo ogólnym sformułowaniem osoba pozbawiona wolności. 12

13 Rozdział I Standardy traktowania osób pozbawionych wolności w świetle przepisów prawa krajowego i międzynarodowego 1. Standardy traktowania osób pozbawionych wolności w świetle przepisów prawa krajowego Osoba pozbawiona wolności, umieszczona w zakładzie karnym lub areszcie śledczym, musi być traktowana z poszanowaniem pewnych zasad. Są nimi między innymi: zakaz tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania oraz nierozłącznie związany z nimi obowiązek poszanowania godności osób pozbawionych wolności i ich humanitarnego traktowania. Zasady te kształtowały się na przełomie dziesięcioleci, składając się na system międzynarodowej ochrony praw człowieka. Zanim jednak przejdziemy do omówienia hard-law oraz soft-law Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz Rady Europy, rozważania na wskazany temat należy rozpocząć od przedstawienia przepisów prawa krajowego, odnoszących się do wskazanej problematyki. Potrzeba właściwego traktowania osadzonych została już wyrażona w ustawie zasadniczej. W preambule Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) znajduje się odesłanie do zachowania przyrodzonej godności człowieka. Jest to pojęcie z dziedziny moralności, nawiązujące do aktów prawa międzynarodowego. Artykuł 30 Konstytucji RP podkreśla dodatkowo, iż przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Przepis ten 13

14 Rozdział I. Standardy traktowania osób... wprowadzono w podrozdziale Zasady ogólne rozdziału II zatytułowanego Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela i w związku ze swoją ogólną naturą odnosi się on również do osób pozbawionych wolności. Ponadto, przepis art. 40 Konstytucji RP stanowi, iż nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zdanie drugie dodaje, iż zakazuje się stosowania kar cielesnych. Z zakazem tym łączy się przepis art. 41 ust. 4 Konstytucji RP, który podkreśla, że każdy pozbawiony wolności powinien być traktowany w sposób humanitarny. Zarówno przepis art. 40, jak i art. 41 ust. 4 Konstytucji RP umieszczono w podrozdziale Wolności i prawa osobiste rozdziału II ustawy zasadniczej zatytułowanego: Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela, który zawiera całokształt postanowień o statusie jednostki. Wyodrębnienie rozdziału dotyczącego wolności, praw i obowiązków człowieka i obywatela jest wyraźnie wynikiem nawiązania autorów ustawy zasadniczej do aktów prawa międzynarodowego. Celem ustawodawcy było także podkreślenie, że wolności i prawa w nim zawarte dotyczą każdego, nie tylko obywateli Rzeczypospolitej Polskiej. Zwraca uwagę fakt, iż zakaz tortur ujęto w Konstytucji RP w sposób ogólny, nie uszczegóławiając, że zakaz ten odnosi się do osób pozbawionych wolności, co ustawodawca uczynił z kolei w przypadku obowiązku humanitarnego traktowania. Można więc uznać, że celowo nadano autonomiczny charakter temu przepisowi. Żadne z powyżej wskazanych pojęć nie zostało zdefiniowane w Konstytucji RP, żadne z nich nie występowało także w poprzednich ustawach zasadniczych (Konstytucje z: 1791 r., 1921 r., 1935 r. oraz 1952 r.). Zasada godności człowieka stanowi jednak aksjologiczną podstawę i przesłankę całego porządku konstytucyjnego. Przysługuje ona każdemu człowiekowi. Jeżeli zaś chodzi o pojęcie humanitarnego traktowania, w świetle definicji Słownika wyrazów obcych PWN przymiotnik humanitarny oznacza wykazujący troskę o człowieka, jego potrzeby, mający na celu jego dobro 3. Także w literaturze przedmiotu podejmowano próby dookreślenia tego pojęcia. Przykładowo P. Sarnecki stwierdził, że traktowanie humanitarne to takie obchodzenie się z osobą pozbawioną wol- s E. Sobol (red.), Słownik wyrazów obcych PWN. Wydanie nowe, Warszawa 1995,

15 1. Standardy traktowania osób pozbawionych... ności, które uwzględnia i respektuje pewne minimalne potrzeby każdego człowieka, odnosząc je do przeciętnych standardów danego społeczeństwa 4. Poza tym autor podkreśla, iż obowiązek humanitarnego traktowania każdego pozbawionego wolności oznacza coś więcej niż tylko zakaz wyrażony w art. 40 Konstytucji RP. Zwraca uwagę fakt, że w przepisie art. 40 Konstytucji RP występuje pewien ciąg określeń bliskoznacznych, wykluczających wiele zachowań ludzkich, z wyraźną intencją uczynienia nielegalnymi zachowań wymierzonych przeciwko samej naturze człowieka i tym samym jego godności 5. Pojęcia te wiążą się bowiem z poszanowaniem godności, o której mowa w art. 30 Konstytucji RP. Zakaz z art. 40 Konstytucji RP wyraźnie nawiązuje jednak do aktów prawa międzynarodowego i tam należy poszukiwać jego zdefiniowania. W literaturze przedmiotu podkreśla się, że tortury są w każdej sytuacji jednocześnie nieludzkim i poniżającym traktowaniem, zaś nieludzkie traktowanie jest zawsze poniżające. Ponadto tortury stanowią poniżające traktowanie o szczególnym natężeniu. Poniżające traktowanie może zatem być takim traktowaniem, gdy stopień dolegliwości nie jest jeszcze na tyle wysoki, aby zostać uznanym za nieludzkie traktowanie. Przyjmuje się więc, że między pojęciami tortur a nieludzkiego i poniżającego traktowania nie ma różnicy jakościowej, zachodzi zaś różnica o charakterze ilościowym 6. Poza tym należy podzielić pogląd, iż zakaz tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania działa tak pionowo, jak i poziomo. To pierwsze oddziaływanie rozumie się w ten sposób, iż omawiany zakaz odnosi się do funkcjonariuszy publicznych czy władz państwowych. Natomiast drugie oznacza, iż dotyczy on także postępowania osób prywatnych 7. Warto również zwrócić uwagę na terminy traktowanie oraz karanie. Każda forma karania jest również rodzajem traktowania. Nie można natomiast uznać, że każda forma traktowania jest karaniem, taka bowiem zależność nie występuje. Poza tym, traktowanie może, 4 P. Sarnecki, komentarz do art. 41 Konstytucji RP (w:) L. Garlicki (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. III, Warszawa 2003, s P. Sarnecki, komentarz do art. 40 Konstytucji RP (w:) L. Garlicki (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. III, Warszawa 2003, s Z. Hołda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Gdańsk 2005, s Zob. P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2008, s

16 Rozdział I. Standardy traktowania osób... lecz nie musi, wiązać się z urzędowymi procedurami. Dodatkowo, może ono mieć charakter faktyczny i nieurzędowy. Natomiast karanie będzie łączone z działaniami przedstawicieli władzy państwowej. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, prawo do traktowania humanitarnego, o którym mowa w art. 40 oraz art. 41 ust. 4 Konstytucji RP, jako jedno z niewielu praw obywatelskich ma charakter absolutny i nie może być w żadnych warunkach ograniczone. Traktowanie humanitarne obejmuje coś więcej niż tylko niestosowanie tortur i zakaz traktowania okrutnego, nieludzkiego i poniżającego, o którym mowa w art. 40 Konstytucji RP. Traktowanie humanitarne musi bowiem uwzględniać minimalne potrzeby każdego człowieka, w tym przeciętny poziom życia w danym społeczeństwie. Wymaga ono od władzy publicznej pozytywnych działań w celu zaspokojenia tych potrzeb 8. Wagę omówionych powyżej przepisów ustawy zasadniczej podkreśla treść art. 233 ust. 1 Konstytucji RP, który zakazuje ograniczania w trakcie stanu wojennego lub wyjątkowego wolności i praw określonych między innymi w art. 30, 40, jak i w art. 41 ust. 4 Konstytucji RP. Jest to niezwykle ważna gwarancja, która nie występowała w poprzednich ustawach zasadniczych naszego kraju. Wskazując w obecnie obowiązującej Konstytucji RP prawa niederogowalne, nawiązano po raz kolejny do norm prawa międzynarodowego. Ponadto, w toku rozważań podjętych w niniejszej publikacji warto zwrócić uwagę na treść art. 9 Konstytucji RP, zgodnie z którym Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego. Z treści tego przepisu wynika, że wszystkie akty prawa wewnętrznego powinny być zgodne z całym prawem międzynarodowym rozumianym szeroko, a nie tylko jako umowy międzynarodowe 9. Jest to ważna uwaga, mając na względzie liczne zalecenia Rady Europy czy ONZ, które odnoszą się do osób pozbawionych wolności. Jeżeli zaś chodzi o przepisy prawa karnego wykonawczego, to już w ustawie z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 13, poz. 98 z późn. zm.) znajdował się przepis stanowiący o właściwej formie traktowania osób pozbawionych wolności. Artykuł 7 3 d.k.k.w. podkreślał bowiem, iż kary wykonuje się w sposób huma- 8 Wyrok TK z dnia 26 maja 2008 r., SK 25/07, Dz. U. Nr 96, poz Zob. również wyrok TK z dnia 1 czerwca 1999 r., SK 20/98, Dz. U. Nr 52, poz W. Skrzydło, komentarz do art. 9 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (w:) W. Skrzydło, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa

17 1. Standardy traktowania osób pozbawionych... nitarny, z poszanowaniem godności ludzkiej skazanego. Przepis ten był umiejscowiony jako pierwszy w rozdziale IV, zatytułowanym Skazany, stanowiąc odzwierciedlenie zasady humanizmu socjalistycznego. Określał on ustawową barierę, poza którą nie można sięgnąć, ograniczając prawa skazanego. Stąd w świetle wskazanego przepisu postępowanie, które było niezgodne z celami kary, uznawano za niehumanitarne i niedopuszczalne. Przepis ten miał zastosowanie do wykonywania kary pozbawienia wolności oraz wszystkich innych środków prawnokarnej reakcji na przestępstwo lub czyn zabroniony. W związku z tym wszelka dowolność w postępowaniu wykonawczym, np. ograniczanie praw skazanego bez jakiegokolwiek powodu, ponad faktyczne potrzeby wynikające z danej sytuacji, czy też nakładanie na osadzonych obowiązków nadmiernie uciążliwych, niepotrzebnych i niesprawiedliwych, ograniczanie bez przyczyny korzystania z pełni praw cywilnych, były uznawane za zachowania mogące wskazywać na naruszenie obowiązku wykonywania kary w sposób humanitarny i z poszanowaniem godności ludzkiej 10. Jak podkreślono w uzasadnieniu do projektu kodeksu karnego wykonawczego z 1969 r., stosowanie przepisów wynikających z zasady humanizmu nie oznaczało jednak rezygnacji z zasadniczego założenia, w świetle którego osoba skazana musi ponieść określoną dolegliwość. Z uwzględnieniem osobowości każdego człowieka należy od niego wymagać poddania się niejednokrotnie nawet surowym rygorom oraz ograniczeniom, które wynikają z istoty kary 11. Obecnie obowiązująca ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.) szerzej traktuje obowiązek odpowiedniego traktowania osób przebywających w jednostkach penitencjarnych. W art. 4 1 k.k.w. wskazano bowiem, iż kary i środki karne zabezpieczające i zapobiegawcze wykonuje się w sposób humanitarny, z poszanowaniem godności ludzkiej skazanego. Ponadto zdanie drugie podkreśla, iż zakazane jest stosowanie tortur lub nieludzkiego albo poniżającego traktowania i karania skazanego. Przepis ten stanowi więc częściowe powielenie art. 7 3 d.k.k.w. Dodano w nim jednak zdanie drugie, stanowiące o zakazie tortur, co było konsekwencją ratyfikowania przez Polskę stosownych umów międzynarodowych, zobowiązujących nasz kraj do powzięcia środków mających 10 S. Pawela, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 1972, s Uzasadnienie do projektu kodeksu karnego wykonawczego z 1969 r., druk sejmowy nr 132, Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej IV kadencji, s

18 Rozdział I. Standardy traktowania osób... na celu zapobieżenie niedopuszczalnym formom traktowania osadzonych. Jak wskazano w uzasadnieniu kodeksu karnego wykonawczego, opracowując go, uwzględniono nowe elementy sytuacji politycznej, społecznej i ekonomicznej. Źródłem inspiracji ustawodawcy stały się między innymi (...) wartości ogólnoludzkie powszechnie przyjmowane w cywilizowanym świecie, które odnajdujemy w koncepcji praw człowieka, odzwierciedlonych zwłaszcza w takich dokumentach międzynarodowych jak Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Regułach Minimalnych oraz Europejskich Regułach Penitencjarnych (...) 12. Przepis art. 4 k.k.w. jest umiejscowiony jako pierwszy przepis rozdziału III kodeksu, zatytułowanego Skazany, co podkreśla jego wagę. Ma on, podobnie jak art. 7 3 d.k.k.w., charakter programowy, który wyraża zasadę humanitaryzmu oraz poszanowania godności. Jest to generalna dyrektywa polityki penitencjarnej i musi być uwzględniana przy formułowaniu przepisów całego kodeksu karnego wykonawczego oraz aktów wykonawczych. Zasadę humanitaryzmu uwzględnia się również przy wymierzaniu kary oraz innych środków przewidzianych w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) 13. Zasada poszanowania godności oraz humanitarnego traktowania osób pozbawionych wolności jest zatem naczelną zasadą prawa karnego wykonawczego. Odnosi się ona nie tylko do skazanych, ale również do tymczasowo aresztowanych. Dotyczy przy tym wykonywania zarówno wszystkich rodzajów kar, jak i środków karnych, zabezpieczających i zapobiegawczych, w tym środków wiążących się z poddaniem sprawcy próbie. Ponadto, w świetle tego przepisu, każda forma postępowania, która byłaby sprzeczna z celami kary, jest niehumanitarna i niedopuszczalna. Zakłada się bowiem, że elementem odpłaty za popełnione przestępstwo jest sama istota uwięzienia, obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem czy też wykonywanie określonych zadań 14. Nie można zatem osadzenia w jednostce penitencjarnej łączyć 12 Uzasadnienie do projektu kodeksu karnego wykonawczego z 1997 r., druk sejmowy nr 1278, Sejm Rzeczypospolitej Polskiej II kadencji, s Zob. A. Marek, komentarz do art. 3 k.k. (w:) A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Lex/el J. Zagórski, Niektóre koncepcje zmian w sposobie postępowania z osobami pozbawionymi wolności (w:) B. Hołyst, W. Ambrozik, P. Stępniak (red.), Więziennictwo: nowe wyzwania. II Polski Kongres Penitencjarny, Warszawa Kalisz 2001, s

19 1. Standardy traktowania osób pozbawionych... z dodatkowymi, niedopuszczalnymi uciążliwościami naruszającymi godność człowieka. Ta bowiem związana jest z istotą człowieczeństwa i przysługuje każdemu, niezależnie od popełnionych czynów czy też faktu pozbawienia wolności. Ustawodawcy rozumieją ją jako pewną kategorię kulturową, wartość uniwersalną, związaną z klasycznymi nurtami filozofii europejskiej 15. Stąd niedopuszczalne będzie traktowanie kary jako zemsty czy odwetu, podobnie jak powodowanie udręki fizycznej, poniżanie godności osobistej, celowe wystawianie osób pozbawionych wolności na widok publiczny, narażanie na zniewagi 16. Kodeks karny wykonawczy podkreślił także bezwzględny charakter zakazu tortur. Nie sprecyzowano w nim jednak co należy rozumieć pod tym pojęciem. W tym celu należy sięgnąć do odpowiednich przepisów umów międzynarodowych. Zasada humanitaryzmu i poszanowania godności ludzkiej skazanego znajduje także swoje umiejscowienie w kodeksie karnym. W świetle bowiem art. 3 k.k., kary oraz inne środki karne przewidziane w kodeksie karnym stosuje się z uwzględnieniem zasad humanitaryzmu, w szczególności z poszanowaniem godności ludzkiej. Takie brzmienie przepisu związane jest z faktem, iż ustawodawca, opracowując przepisy kodeksu karnego, przyjął za myśl przewodnią ochronę godności człowieka zarówno jako pokrzywdzonego, jak i sprawcy przestępstwa. W konsekwencji w literaturze przedmiotu uznaje się, że treść art. 4 1 k.k.w. stanowi rozwinięcie art. 3 k.k. 17 Analiza wskazanego przepisu kodeksu karnego pozwala zatem stwierdzić, iż sądy, wymierzając karę lub inne środki karne, powinny mieć na względzie zasadę humanitaryzmu oraz poszanowanie godności osoby karanej, a także fakt, że kara powinna być bezzwłocznie wykonana. Wieloletnie oczekiwanie na jej odbycie stanowi nieuzasadnioną dolegliwość i nie powinno mieć miejsca. Jak podkreślił bowiem Sąd Apelacyjny w Krakowie, nadmierne odwlekanie wykonania kary jest sprzeczne z powinnością postępowania humanitarnego, bo sprawia, że tak traktowany skazany długo nie może się pozbyć ciężaru przestępstwa, 15 J. Krukowski, Godność człowieka podstawą konstytucyjnego katalogu praw i wolności jednostki (w:) L. Wiśniewski (red.), Podstawowe prawa jednostki i ich sądowa ochrona, Warszawa 1997, s S. Pawela, Kodeks karny wykonawczy. Praktyczny komentarz z indeksem rzeczowym, Warszawa 1999, s T. Szymanowski, Godność sprawcy przestępstwa w nowym prawie karnym, Przegląd Więziennictwa Polskiego 1995, nr 10, s

20 Rozdział I. Standardy traktowania osób... a kara nie staje się środkiem poprawienia go, lecz abstrakcyjną dolegliwością, oderwaną od jego dawnych czynów 18. Należy jednak podzielić pogląd przedstawicieli nauki, że powołanie się we wskazanym postanowieniu Sądu na humanitarne traktowanie jest wątpliwe w sytuacjach, w których właśnie względy humanitarne przemawiają za odroczeniem wykonania kary. Przykładem może być zły stan zdrowia ukaranego. Mimo że w kodeksie karnym brakuje przepisu penalizującego wprost tortury czy inne okrutne, nieludzkie lub poniżające traktowanie albo karanie, wprowadzono przepisy penalizujące znęcanie się fizyczne lub psychiczne. Zgodnie bowiem z art. 246 k.k., funkcjonariusz publiczny lub ten, który działając na jego polecenie w celu uzyskania określonych zeznań, wyjaśnień, informacji lub oświadczenia stosuje przemoc, groźbę bezprawną lub w inny sposób znęca się fizycznie lub psychicznie nad inną osobą, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. Z kolei w świetle art. 247 k.k., kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą prawnie pozbawioną wolności, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Natomiast, jeżeli sprawca działa ze szczególnym okrucieństwem, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. Funkcjonariusz publiczny, który wbrew obowiązkowi dopuszcza do popełnienia wskazanych czynów, podlega karze określonej w tych przepisach. Mają one więc duże znaczenie z perspektywy ochrony osób pozbawionych wolności przed torturami czy też innymi niedopuszczalnymi formami traktowania, z racji, że funkcjonariusze Służby Więziennej są funkcjonariuszami publicznymi. Omawiając standardy prawa krajowego, dotyczące odpowiedniego traktowania osadzonych, oprócz przepisów kodeksu karnego warto również zwrócić uwagę na przepisy ustawy z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Służbie Więziennej (Dz. U. Nr 79, poz. 523 z późn. zm.). Podkreślają one jeszcze dosadniej, iż do podstawowych zadań Służby Więziennej należy humanitarne traktowanie osób pozbawionych wolności (art. 2 ust. 2 pkt 4). Wskazanie takiego zadania w odrębnym punkcie zwraca uwagę na znaczenie tego standardu. Dodatkowo ustawa wymienia, iż zadaniem Służby Więziennej jest zapewnienie osobom skazanym na karę pozbawienia wolności lub tymczasowo aresztowanym, a także osobom, wobec których są wykonywane kary pozbawienia wolności i środki przymusu skutkujące pozbawieniem wolności, przestrzegania 18 Postanowienie SA w Krakowie z dnia 27 czerwca 2000 r., II AKz 232/00, KZS 2000, z. 7 8, poz

21 1. Standardy traktowania osób pozbawionych... ich praw, a zwłaszcza humanitarnych warunków bytowych, poszanowania godności, opieki zdrowotnej i religijnej (art. 2 ust. 2 pkt 3). W postępowaniu wobec osób pozbawionych wolności funkcjonariusze Służby Więziennej powinni kierować się zasadami praworządności, bezstronności oraz humanitaryzmu, a także szanować ich prawa i godność (art. 27 pkt 1 i 2 u.s.w.). Naruszeniem dyscypliny służbowej jest w szczególności niehumanitarne traktowanie, uwłaczające godności osób pozbawionych wolności (art. 230 ust. 3 pkt 3 u.s.w.). Poprzez wprowadzenie takiego przepisu, dosadniej niż miało to miejsce poprzednio, podkreślono obowiązek właściwego traktowania osób pozbawionych wolności, który odpowiada podstawowym standardom w tym zakresie. W treści ślubowania, jakie składa aktualnie funkcjonariusz Służby Więziennej, nowa ustawa pozostawiła jednak wyłącznie sformułowanie o rzetelnym wykonywaniu zadań tej służby, ze szczególnym uwzględnieniem poszanowania godności ludzkiej (art. 41). W porównaniu do ustawy z dnia 26 kwietnia 1996 r. o Służbie Więziennej (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 207, poz z późn. zm.) z tekstu ślubowania usunięto zatem sformułowanie o kierowaniu się zasadami humanizmu 19. Wprowadzony w art. 4 k.k.w., jak i art. 40 Konstytucji RP zakaz tortur i innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, stanowi wyraz dostosowania polskiego prawa do wymogów umów międzynarodowych. Zarówno bowiem w konwencjach Organizacji Narodów Zjednoczonych, jak i Rady Europy czy też ich deklaracjach, rezolucjach, wielokrotnie odwoływano się do zakazu tortur oraz innego okrutnego nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania. Podkreślano w nich również nakaz humanitarnego traktowania osób pozbawionych wolności. Przyjęcie takich regulacji międzynarodowych wiązało się z faktem stosowania niedopuszczalnych form traktowania, przede wszystkim celem uzyskania zeznań. Podejrzanych krępowano łańcuchami, sznurem, przywiązywano do słupa. Stosowano chłostę, rozciąganie na kole. W XIX w. podjęto działania ograniczające takie postępowanie wobec osadzonych, zaś w XX w. uchwalono konwencje mające na celu wprowadzenie bezwzględnego zakazu tortur, definiując jednocześnie to pojęcie i powołując do życia określone organy mające na celu zapobieganie tego rodzaju czynom. Podobnie koncepcja godności człowieka stała 19 Por. art. 1 ust. 3 pkt 3 i art. 12 ustawy z dnia 26 kwietnia 1996 r. o Służbie Więziennej (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 207, poz z późn. zm.). 21

22 Rozdział I. Standardy traktowania osób... się wiodącą w aktach prawa międzynarodowego, zwłaszcza po II wojnie światowej. 2. Standardy międzynarodowe dotyczące traktowania osób pozbawionych wolności Przechodząc do omówienia standardów międzynarodowych odnoszących się do osób pozbawionych wolności, należy zaznaczyć, iż powołanie do życia w latach 70. XIX w. Międzynarodowej Komisji Penitencjarnej, która po I wojnie światowej zmieniła nazwę na Międzynarodową Komisję Karną i Penitencjarną, dało początek międzynarodowym kongresom penitencjarnym. Do czasu II wojny światowej zostały zorganizowane jedenaście razy. Ich efektem było opracowanie na kongresie w Londynie w 1872 r. zasad postępowania z osobami pozbawionymi wolności. Następnie zostały one sformułowane w postaci Reguł minimalnych postępowania z więźniami, przyjętych oficjalnie przez Ligę Narodów w 1934 r. Był to pierwowzór Wzorcowych reguł ONZ minimum postępowania z więźniami 20, jak i dokumentu Rady Europy pod nazwą Europejskie reguły więzienne. Należy zaznaczyć, iż Międzynarodowa Komisja Karna i Penitencjarna funkcjonowała do 1951 r. Po jej zlikwidowaniu na forum międzynarodowym zagadnieniami penitencjarnymi zajęła się Organizacja Narodów Zjednoczonych, zaś regionalnie Rada Europy. Zarówno umowy międzynarodowe obu tych instytucji, jak i tzw. soft law, a więc międzynarodowy dorobek normatywny, niemający dla państwa charakteru wiążącego, w postaci zaleceń, rekomendacji, reguł, odnoszą się w wielu miejscach do zagadnień poszanowania godności więźniów, zasady humanitarnego ich traktowania, jak też do bezwzględnie obowiązującego zakazu tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania osób pozbawionych wolności. Akty prawa międzynarodowego nie zdefiniowały pojęcia godności człowieka, mimo że wielokrotnie posługiwały się nim. Powszechnie 20 Standard Minimum Rules for the Treatment of Prisoners, adopted by the First United Nations Congress on the Prevention of Crime and the Treatment of Offenders, held at Geneva in 1955, and approved by the Economic and Social Council by its resolution 663 C (XXIV) of 31 July 1957 and 2076 (LXII) of 13 May 1977 (Rezolucje Organizacji Narodów Zjednoczonych: 663 C (XXIV) z dnia 31 lipca 1957 r. oraz 2076 (LXII) z dnia 13 maja 1977 r. Wzorcowe reguły ONZ minimum postępowania z więźniami z 1955 r.). 22

23 2. Standardy międzynarodowe dotyczące... przez godność rozumie się poczucie własnej wartości 21. W literaturze rozróżnia się natomiast koncepcję osobowościową, czyli empiryczną oraz koncepcję osobową, czyli aksjologiczno-ontyczną. Jeżeli chodzi o tę pierwszą, wiąże ona godność człowieka z czymś co można nabyć, rozwijać, ale można też stracić. Twórcami tej koncepcji byli filozofowie renesansu, na czele z P.D. Mirandolą, a następnie E. Kant, który podkreślał, iż godność człowieka wyraża się w tym, iż może on kształtować swoje życie. Współcześnie zaś osobowościową koncepcję pojmowania godności ludzkiej reprezentują M. Ossowska oraz J. Kozielski. Pierwsza ze wskazanych osób podkreśla, że godność człowieka nie przysługuje każdemu. Są bowiem tacy, którzy jej nie mają. Tym samym godność wiąże się z dobrym imieniem, czy też szacunkiem, honorem. Człowiek może więc kształtować swoją godność. Z kolei J. Kozielski podkreśla, że godności nie otrzymuje się od natury i nie jest to towar, który można kupić, ale jest to coś, co jest kształtowane przez człowieka 22. Z kolei koncepcja osobowa wywodzi się z okresu starożytności i średniowiecza oraz teorii prawa naturalnego. Przedstawicielem tej myśli był św. Tomasz z Akwinu, który podkreślał, że godność człowieka wiąże się z faktem, że jest on istotą wolną. Współcześnie taki pogląd głosi J. Messner, który wymienia cztery podstawy godności istoty ludzkiej teologiczną, metafizyczną, styczną i ontologiczną 23. Zupełnie w skrócie należy wskazać, że ta koncepcja godności łączy ją z człowieczeństwem, uznaje za cechę przysługującą każdemu człowiekowi, niezbywalną oraz taką, której nie da się stopniować. Nie koncentrując się na dogłębnej analizie filozoficznych koncepcji godności, w tym miejscu należy wskazać, iż z punktu widzenia treści tak aktów prawa międzynarodowego, jak i krajowego, pojęcie to jest do nich wprowadzane zarówno jako zasada prawa, jak i rodzaj postulatu. Należy je rozumieć w świetle koncepcji godności osobowej. Poza tym z treści umów międzynarodowych można wysnuć wniosek, że godność człowieka obejmuje dwa zakresy: nietykalność cielesną oraz coś, co można nazwać nietykalnością ducha 24. W literaturze pojawia się 21 E. Sobol (red.), Słownik języka polskiego PWN. Wydanie nowe, Warszawa 2006, s J. Krukowski, Godność człowieka..., s Tamże, s L. Antonowicz, Ochrona godności człowieka w prawie międzynarodowym, Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska, Lublin 1990, sectio G, Ius, vol. XXXVII, s

24 Rozdział I. Standardy traktowania osób... wręcz postulat, aby wobec braku jednoznaczności pojęcia godności człowieka, stworzyć nową umowę międzynarodową, która byłaby poświęcona kompleksowemu omówieniu tego zagadnienia, co stanowiłoby tym samym podsumowanie dotychczasowego dorobku prawa międzynarodowego 25. Jak do tej pory w żadnej z konwencji międzynarodowych nie zawarto bowiem legalnej definicji pojęcia godności System Organizacji Narodów Zjednoczonych Omówienie aktów prawa międzynarodowego oraz zaleceń organizacji międzynarodowych dotyczących pojęcia godności, humanitarnego traktowania, jak i zakazu tortur, należy rozpocząć od Karty Narodów Zjednoczonych 26. W jej preambule podkreślono przywrócenie wiary w podstawowe prawa człowieka oraz jego godność. Karta Narodów Zjednoczonych nie zdefiniowała pojęcia godności, ale zapowiedziała, że pojęcie to będzie przedmiotem dalszego rozwoju i kodyfikacji. Zarówno we wskazanej Karcie, jak i w innych aktach prawa międzynarodowego pojęcie to łączono z podstawowymi prawami i wolnościami człowieka. Z kolei w preambule Powszechnej deklaracji praw człowieka 27 podkreślono wiarę w podstawowe prawa człowieka, godność i wartość osoby ludzkiej. Następnie zaznaczono, że uznanie przyrodzonej godności oraz równych i niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty ludzkiej jest podstawą wolności, sprawiedliwości i pokoju na świecie. Zasada poszanowania godności ludzkiej została powtórzona w art. 1 Powszechnej deklaracji praw człowieka, zgodnie z którym wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi w swej godności i w swych prawach, co oznaczało uznanie obiektywnej wartości godności człowieka. Ponadto art. 5 Powszechnej deklaracji praw człowieka stanowi, że nikt nie będzie poddawany torturom albo okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu. 25 Tamże, s Charter of the United Nations, signed on 26 June 1945 in San Francisco (Karta Narodów Zjednoczonych, podpisana w San Francisco w dniu 26 czerwca 1945 r.). 27 Universal Declaration of Human Rights, adopted and proclaimed by General Assembly Resolution 217 A (III) of 10 December 1948 (Powszechna deklaracja praw człowieka Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ 217 A (III), proklamowana i przyjęta w Paryżu w dniu 10 grudnia 1948 r.). 24

25 2. Standardy międzynarodowe dotyczące... Z racji że Powszechna deklaracja praw człowieka ma charakter rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ, jej postanowienia nie mają mocy wiążącej. Mimo to odegrały istotną rolę, będąc inspiracją dla takich aktów prawa międzynarodowego, jak: Międzynarodowy pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych, otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 169) oraz Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych, otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167). Oba pakty stanowią umowy międzynarodowe, które zostały ratyfikowane przez Rzeczpospolitą Polską za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie, w związku z czym po ich ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw stanowią integralną część polskiego porządku prawnego i są bezpośrednio stosowane, chyba że ich zastosowanie jest uzależnione od wydania ustawy (art. 91 Konstytucji RP). Postanowienia takich umów są zatem samowykonalne (self executing), czyli stwarzają bezpośrednie uprawnienia dla obywateli i mogą być bezpośrednio stosowane przez organy państwowe 28. Dotyczy to oczywiście wyłącznie takich norm traktatowych, które przez swoją naturę nadają się do bezpośredniego stosowania. W obu paktach przypomniano zasady wyrażone zarówno w Karcie Narodów Zjednoczonych, jak i Powszechnej deklaracji praw człowieka. W preambułach tych dokumentów posłużono się identycznymi sformułowaniami, stanowiącymi iż uznanie przyrodzonej godności oraz równych i niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty ludzkiej stanowi podstawę wolności, sprawiedliwości i pokoju na świecie, aprobując jednocześnie, że prawa te wynikają z przyrodzonej godności człowieka. Poza tym art. 13 ust. 1 Międzynarodowego paktu praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych generalnie stwierdza, że nauczanie powinno zmierzać do pełnego rozwoju osobowości, poczucia godności ludzkiej i umacniać poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności. Z kolei w art. 7 Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych zawarto zakaz tortur lub okrutnego, nieludzkiego albo poniżającego traktowania lub karania. W szczególności podkreślono, iż nikt nie będzie poddawany, bez swej zgody swobodnie wyrażonej, doświadczeniom lekarskim lub naukowym. Zgodnie zaś z art. 10 ust. 1 Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych, każda osoba pozbawiona wolności będzie traktowana w sposób 28 S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2010, s

26 Rozdział I. Standardy traktowania osób... humanitarny i z poszanowaniem przyrodzonej godności człowieka. Co istotne, naruszenie któregokolwiek z postanowień Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych może zostać zgłoszone do Komitetu Praw Człowieka, który został ustanowiony na podstawie części IV paktu. Protokół fakultatywny do Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych, uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w dniu 16 grudnia 1966 r. w Nowym Jorku (Dz. U. z 1994 r. Nr 23, poz. 80), umożliwił bowiem przyjmowanie i rozpatrywanie zawiadomień na naruszenie praw wskazanych w pakcie. Mogą być one złożone przez jakąkolwiek osobę, która twierdzi, że jest ofiarą takiego naruszenia. Próbę przełożenia treści Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych podjął w Polsce Rzecznik Praw Obywatelskich I kadencji. Profesor E. Łętowska do naruszeń zasady humanitarnego traktowania osób pozbawionych wolności, poszanowania przyrodzonej godności człowieka i prawa do społecznej rehabilitacji zaliczyła praktykę upokarzających przeszukań pozbawionych wolności kobiet, celem wykrycia papierosów, czy też stygmatyzację osadzonych w korespondencji kierowanej do instytucji ombudsmana, w której określano ich jako niepoprawnych recydywistów. Z kolei Rzecznik Praw Obywatelskich II kadencji za zachowanie naruszające art. 10 Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych uznał występujące w jednostkach penitencjarnych przeludnienie, brak kanalizacji w celach mieszkalnych, w związku z czym osadzeni musieli zgłaszać chęć zaspokojenia potrzeb fizjologicznych funkcjonariuszom Służby Więziennej, czy też zmuszanie osób pozbawionych wolności do bezczynnego przebywania w celi mieszkalnej przez całą dobę. Polski ombudsman, jako naruszenie wskazanego przepisu, uznał również niezapewnienie skazanym lub tymczasowo aresztowanym ochrony przed agresją współosadzonych czy też niezasadne stosowanie środków przymusu bezpośredniego w postaci umieszczenia w celi zabezpieczającej lub odmawianie rodzinom zmarłych więźniów prawa do godnego pochówku, który odpowiadałby obrządkowi religijnemu 29. Należy uznać, iż obecnie w funkcjonowaniu zakładów karnych i aresztów śledczych nadal można znaleźć wiele elementów, które godzą w zasadę poszanowania godności więźnia i jego humanitarnego trakto- 29 T. Zieliński, Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka w praktyce Rzecznika Praw Obywatelskich RP, Biuletyn Rzecznika Praw Obywatelskich. Materiały 1996, nr 30, s

27 2. Standardy międzynarodowe dotyczące... wania, a niekiedy mogą być wręcz uznane za nieludzkie. Nadal aktualna pozostaje bowiem między innymi uwaga T. Zielińskiego, iż niehumanitarnym jest skazywanie osób pozbawionych wolności na bezczynne przebywanie w celi mieszkalnej. Obecnie, prócz godziny spaceru dziennie, osadzonym często nie oferuje się jakiejkolwiek formy aktywności poza celą mieszkalną. Wobec potrzeby pozyskania dodatkowych miejsc zakwaterowania, zajęcia na świetlicach faktycznie zanikają. Są one mało atrakcyjne dla skazanych lub nie ma możliwości ich zorganizowania w związku z likwidowaniem świetlic. Przechodząc do kolejnych aktów prawa międzynarodowego, należy wskazać, iż celem zmniejszenia ryzyka poniżającego i niehumanitarnego traktowania osób pozbawionych wolności, Organizacja Narodów Zjednoczonych przyjęła Wzorcowe reguły ONZ minimum postępowania z więźniami 30. Zostały one przygotowane przez Pierwszy Kongres Narodów Zjednoczonych w sprawie Zapobiegania Przestępczości i Postępowania z Przestępcami w Genewie w 1955 r. Następnie w 1957 r. przyjęto je w formie rezolucji Rady Gospodarczej i Społecznej ONZ. Wzorcowe reguły ONZ minimum postępowania z więźniami obejmowały wówczas 94 zasady postępowania z osobami pozbawionymi wolności, nie tworząc modelu, ale określając dobre zasady odnoszące się do funkcjonowania jednostek penitencjarnych. W dniu 13 maja 1977 r., w formie rezolucji, uzupełniono je o jedną dodatkową regułę określającą sytuację więźniów, którym nie przedstawiono zarzutów 31. Obecnie trwa natomiast dyskusja na temat potrzeby zaktualizowania Wzorcowych reguł ONZ minimum postępowania z więźniami i uwzględnienia zmian, do jakich doszło w systemach penitencjarnych państw członkowskich ONZ 32. Zdefiniowanie pojęcia tortur nastąpiło w Deklaracji w sprawie ochrony wszystkich osób przed torturami oraz innym okrutnym, nieludzkim lub poniżającym traktowaniem albo karaniem 33. Podkreślono 30 Rezolucje Organizacji Narodów Zjednoczonych: 663 C (XXIV) z dnia 31 lipca 1957 r. oraz 2076 (LXII) z dnia 13 maja 1977 r. 31 G. Michałowska, Ochrona praw człowieka w Radzie Europy i w Unii Europejskiej, Warszawa 2007, s Zob. szczegóły na ten temat można znaleźć na stronie internetowej: www. unodc. org. Spotkania ekspertów miały miejsce w Wiedniu w dniach 31 stycznia 2 lutego 2012 r. oraz w Buenos Aires w dniach grudnia 2012 r. 33 Declaration on the Protection of All Persons from Being Subjected to Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment, adopted by General As- 27

28 Rozdział I. Standardy traktowania osób... w niej, iż jakiekolwiek tortury oraz inne okrutne, nieludzkie lub poniżające traktowanie lub karanie stanowią zamach na godność człowieka i będą potępiane, jako przekreślenie celów Karty Narodów Zjednoczonych. W odróżnieniu od dotychczasowych umów międzynarodowych, które nie definiowały do tej pory zakazanych form traktowania, w treści deklaracji zawarto definicję tortur. W świetle art. 1 Deklaracji w sprawie ochrony wszystkich osób przed torturami oraz innym okrutnym, nieludzkim lub poniżającym traktowaniem albo karaniem, przez tortury rozumie się jakiekolwiek działanie, przez które osobie zadaje się umyślnie dotkliwy ból lub cierpienie, fizyczne bądź psychiczne, przez funkcjonariusza publicznego bądź za jego namową, w takich celach jak uzyskanie od niej lub od osoby trzeciej informacji bądź zeznania, ukaranie jej za czyn przez nią popełniony lub o popełnienie którego się ją podejrzewa, bądź też zastraszenie jej lub innych osób. Określenie to nie obejmuje bólu lub cierpienia wynikających, wiążących się bądź wynikłych przypadkowo ze zgodnych z prawem sankcji, w zakresie w jakim sankcje te zgodne są z Wzorcowymi regułami minimum postępowania z więźniami 34. Poza tym podkreślono, iż tortury stanowią rażącą i zamierzoną formę okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, jednocześnie nie definiując tych bliskoznacznych pojęć. Wyraźnie wskazano, że każdy akt tortur lub innych niedozwolonych form traktowania stanowi obrazę godności ludzkiej, zaprzeczenie celów Karty Narodów Zjednoczonych, jak i naruszenie praw człowieka oraz podstawowych wolności ujętych w Powszechnej deklaracji praw człowieka (art. 2). Poza tym art. 3 Deklaracji w sprawie ochrony wszystkich osób przed torturami oraz innym okrutnym, nieludzkim lub poniżającym traktowaniem albo karaniem podkreśla bezwzględny charakter zakazu stosowania tortur czy innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania. Żadna okoliczność, stan wojenny, wyjątkowy, nie może usprawiedliwiać naruszenia tego zakazu. Jednocześnie każde państwo jest zobowiązane podjąć działania w celu zapobiegania stosowaniu w ramach jego jurysdykcji sembly resolution 3452 (XXX) of 9 December 1975 (Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ 3452 (XXX) z dnia 9 grudnia 1975 r. Deklaracja w sprawie ochrony wszystkich osób przed torturami oraz innym okrutnym, nieludzkim lub poniżającym traktowaniem albo karaniem). 34 Uniwersalny System Ochrony Praw Człowieka. Standardy Organizacji Narodów Zjednoczonych (w:) M. Balcerzak (oprac.), Międzynarodowa ochrona praw człowieka. Wybór źródeł, Toruń 2007, I-B/2, s

29 2. Standardy międzynarodowe dotyczące... tortur czy innych niedozwolonych form traktowania (art. 4). Deklaracja w sprawie ochrony wszystkich osób przed torturami oraz innym okrutnym, nieludzkim lub poniżającym traktowaniem albo karaniem wskazuje także na obowiązek szkolenia osób odpowiedzialnych za osadzonych oraz nadzorowania metod i praktyki postępowania z nimi, w celu zapobiegania przypadkom tortur lub innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania. W dalszej części jest mowa o tym, że każde państwo podejmie działania, aby tortury i inne formy traktowania stanowiły przestępstwo w rozumieniu prawa krajowego, przy czym powinno to obejmować również akty, które mogą być uznane za udział, współudział czy też podżeganie lub usiłowanie stosowania tortur. Państwa będą także nadzorowały sposób postępowania z osobami umieszczonymi w zakładach karnych lub aresztach śledczych oraz ich organizację. Deklaracja odniosła się również do przypadków ewentualnego dopuszczenia się tortur wobec osób pozbawionych wolności. W takiej sytuacji powinno zostać przeprowadzone bezstronne śledztwo, niezależnie od tego czy jakakolwiek skarga w tym zakresie zostanie złożona. Jeżeli zaś w następstwie śledztwa zostanie ustalone, że mogło dojść do tortur, będzie wszczęte postępowanie karne wobec osób podejrzanych, ewentualnie dyscyplinarne lub inne właściwe, w przypadku innych niż tortury niedozwolonych form traktowania. Jednocześnie zaznaczono, że w sytuacji, gdy czynów tych dopuścił się funkcjonariusz publiczny lub doszło do nich za jego namową, ofiara otrzyma zadośćuczynienie i odszkodowanie, z uwzględnieniem przepisów prawa krajowego. Natomiast oświadczenia, które zostaną złożone w konsekwencji zastosowania niedopuszczalnych form traktowania, nie będą mogły być przywołane jako dowód. Deklaracja w sprawie ochrony wszystkich osób przed torturami oraz innym okrutnym, nieludzkim lub poniżającym traktowaniem albo karaniem uregulowała więc kompleksowo zakaz tortur, poczynając od określenia definicji tego pojęcia, poprzez obowiązki państw związane z wprowadzeniem odpowiedzialności karnej osób dopuszczających się takich czynów. Odwołując się do wskazanej deklaracji oraz rezolucji nr 32/62 z dnia 8 grudnia 1977 r. 35, która żądała, aby Komisja Praw Człowieka 35 General Assembly resolution 32/62 of 8 December 1977 (Draft convention against torture and other cruel, inhuman or degrading treatment or punishment), adopted at 98 th plenary meeting. 29