96 Leœne Prace Badawcze, 2004/2

Transkrypt

1 96 Leœne Prace Badawcze, 2004/2 Grzyby wyizolowane z zamieraj¹cych olszyn w Polsce Tomasz Oszako, Instytut Badawczy Leœnictwa, Sêkocin Las, Raszyn Leszek B. Orlikowski Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, ul. Pomologiczna 18, Skierniewice Wstêp W latach 80. i 90. XX wieku we Francji i w Wielkiej Brytanii pojawi³a siê nieznana wczeœniej w Europie choroba olszyn (Alnus glutinosa L.Gaertn.), objawiaj¹ca siê drobnieniem liœci zmieniaj¹cych zabarwienie na jasnozielone (fot. 1). Na pniach chorych drzew pojawia³y siê szarobrunatne lub czarne plamy (fot. 2), czêsto z atramentowymi wysiêkami. Pod i obok nich tkanki by³y martwe. Takie drzewa zamiera³y w ci¹gu kilku lat (Gibbs 1995, Streito i in. 2002). Choroba rozprzestrzeni³a siê szybko w Europie od W³och do Szwecji (De Gruyter i Man in t Veld 2000). Za g³ównego sprawcê choroby uznano oprócz niekorzystnych warunków œrodowiska, zwi¹zanych g³ównie z niedoborem lub okresowo zbyt wysokim poziomem wody dotychczas nieoznaczony gatunek okreœlany jako alder Phytophthora (Brasier i in. 1995). Zamieranie olszyn w wieku od 5 do 90 lat stwierdzono tak e przed oko³o 8 laty w Polsce (Orlikowski i in. 2003). Choroba atakuje drzewa rosn¹ce wzd³u rzek, strumieni, nad jeziorami i innymi ciekami wodnymi, a Fot. 1. Uszkodzenia (a urowoœæ) korony olszy w wyniku pora enia korzeni przez fytoftorozê: drobnienie i ó³kniêcie liœci, zamieranie pêdów i ga³êzi

2 Leœne Prace Badawcze, 2004/2 97 Fot. 2. Uszkodzenia pnia olszy: spêkania kory i wycieki soków szybko ciemniej¹ce na powietrzu ods³aniaj¹ce nekrozy tkanek podkorowych tak e w lasach. Symptomy choroby s¹ podobne do opisanych przez Gibbs (1995) i Streito i in. (2002). Badania Orlikowskiego i in. (2003) wykaza³y, e jedn¹ z przyczyn zamierania drzew jest wystêpowanie na nich alder Phytophthora. Jednak e w wielu olszynach z objawami chorobowymi podobnymi do fytoftorozy nie izolowano tego patogena. Zmiany klimatu (jego ocieplenie) umo liwiaj¹ patogenom cieplolubnym zasiedlanie nowych terenów. Do takich organizmów grzybopodobnych nale y np. Phytophthora cinnamomi *, wêdruj¹ca z po³udnia na pó³noc Europy. Gor¹ce lata i susze os³abiaj¹ roœliny gospodarzy, ale równie aktywizuj¹ patogeny glebowe z rodzaju Phytophthora. Obumieranie olszy, znane wczeœniej tylko we Francji, Wielkiej Brytanii i Austrii, odnotowano równie na terenie Niemiec i Polski. Wypadanie drzew w okolicach Berlina w ubieg³ym roku przybra³o charakter masowy **. Celem podjêtych obecnie badañ by³o okreœlenie sk³adu rodzajowego i gatunkowego grzybów i ewentualnie organizmów grzybopodobnych zasiedlaj¹cych pnie chorych lub ju zamieraj¹cych olszyn na ró nych siedliskach w Polsce. * W Polsce by³a ona do maja br. umieszczona na liœcie kwarantannowej. ** Olszê czarn¹ uznano w Niemczech za drzewo roku 2003 i zorganizowano konferencjê robocz¹ poœwiêcon¹ jej zdrowotnoœci (pracownicy naszego Instytutu zaprezentowali na niej postery Prace Inst. Bad. Leœ., A, 2003/3: 90-93, ). *** Badania prowadzone s¹ ze œrodków KBN grant nr 0635/PO6/2002/22.

3 98 Leœne Prace Badawcze, 2004/2 Tabela 1. Grzyby wyizolowane z zamieraj¹cych drzew olszy w wieku od 7 do 90 lat; liczba zasiedlonych pni (a) i liczba uzyskanych izolatów (b). Izolacja: marzec 2002 paÿdziernik 2003 r. Rodzaj/gatunek 6 drzew 40-letnich z czarnymi Stanowisko I II III IV V VI VII VIII IX X 9 drzew 15-letnich z czarnymi i zamieraniem podstawy 6 drzew letnich z 30-letnie z czarnymi 5 drzew 40-letnich zamieraj¹cych 8 drzew 25-letnich zamieraj¹cych 45-letnie z wyciekami na korze 2 drzewa 7-letnie z na pniu 25-letnie z zamieraj¹c¹ podstaw¹ pnia 5 drzew z czarnymi a b a b a b a b a b a b a b a b a b a b Alternaria alternata Nees Armillaria spp Botrytis cinerea Pers Chaetomium spp Cladosporium herbarum (Pers.) Link Cryptosporiopsis sp Fusarium avenaceum (Fr.) Sacc Fusarium culmorum (W.G.Sm.) Sacc Fusarium equiseti (Cda) Sacc Fusarium solani (Mart.) Sny. et Hans Gliocladium roseum (Link.) Thom Mucor spp Penicillium spp Trichoderma spp Br¹zowe grzybnie, nieowocuj¹ce

4 Leœne Prace Badawcze, 2004/2 99 Materia³ i metody badawcze Badania *** przeprowadzono w latach pobieraj¹c do badañ próbki z chorych drzew rosn¹cych g³ównie w dorzeczu œrodkowej Wis³y oraz ponadto 4 próby z olesów. Materia³ badawczy pobierano od kwietnia do paÿdziernika, zwykle jednokrotnie, z okreœlonego stanowiska olszyn. Drzewa objête badaniami mia³y od 5 do 90 lat. U najm³odszych drzew obserwowano zamieranie podstawy pnia. Na starszych drzewach, na pniach do wysokoœci oko³o 2 m nad ziemi¹, wystêpowa³y owalne lub nieregularne, szarobrunatne lub czarne plamy, nie przekraczaj¹ce wielkoœci cm. By³y one w wiêkszoœci przypadków mokre, czêsto z wysiêkami atramentowej cieczy. Tkanki pod by³y martwe. Do badañ mikologicznych pobierano fragmenty kory i drewna na pograniczu zamieraj¹cej i zdrowej tkanki z co najmniej 4 miejsc na pniu. Próby wk³adano do sterylnych worków foliowych i przewo ono do laboratorium przechowuj¹c je przez noc w temperaturze oko³o 5 C. Zwykle po kilkunastu godzinach od pobrania fragmenty pora onych tkanek wyk³adano na po ywkê ziemniaczano-glukozow¹ (PDA) oraz do zielonych jab³ek (w celu izolacji Phytophthora spp.) stosuj¹c metody opisane przez Orlikowskiego i in. (2003). Fragmenty chorych tkanek z ka dego drzewa wyk³adano na co najmniej 6 szalek z po ywk¹. Ju po 2 3 dniach inkubacji i przez nastêpne 3 4 dni przeszczepiano wyrastaj¹ce kolonie grzybów na skosy z po- ywk¹ PDA. Po wstêpnej segregacji i podziale na grupy, wybrane reprezentacyjne izolaty oznaczano do rodzaju i gatunku pos³uguj¹c siê opracowaniami monograficznymi i kluczami. Wyniki badañ Z prób pobranych z chorych olszyn, pochodz¹cych z 10 stanowisk, wyizolowano 14 rodzajów i gatunków grzybów (tab. 1). Wœród nich najliczniejsz¹ grupê stanowi³y gatunki z rodzaju Fusarium. Na podstawie analizy uzyskanych danych nie mo na by³o stwierdziæ dominacji okreœlonego gatunku. Czêœciej izolowano F. avenaceum i F. culmorum ani eli F. equiseti i F. solani (tab. 1). Na uwagê zas³uguje fakt izolacji Armillaria spp. z 9 analizowanych stanowisk olszy. Wystêpowanie tego rodzaju stwierdzono ju w czasie pobierania prób, gdy pod kor¹ czêœci drzew widoczne by³y sznury grzybniowe. Gatunki z rodzaju Armillaria s¹ znanymi patogenami drzew leœnych, a wœród nich olszyn. Cech (2002) wymienia tego patogena obok szeregu innych gatunków grzybów izolowanych z pora onych tkanek olszyn, a Streito i in. (2002) wymieniaj¹ A. gallica jako gatunek wywo³uj¹cy zamieranie drzew. Z drzew pochodz¹cych z 4 stanowisk wyizolowano Cryptosporiopsis sp. (tab. 1). Grzyb ten stwierdzano wczeœniej w tkankach zamieraj¹cej olszy we Francji obok Armillaria spp. i Melanconium sp. (Streito i in. 2002) i uwa any on jest za jednego ze sprawców zamierania drzew. W grupie wyizolowanych grzybów (tab. 1) stwierdzono znane gatunki antagonistyczne dla szeregu patogenów roœlin, w tym Chaetomium spp. (Soytang 2000), Gliocladium roseum (Orlikowski 1995, Sutton 2000) i Trichoderma spp. (Denis and Webster 1971). Jest prawdopodobne, e grzyby te, ograniczaj¹c wzrost i rozwój alder Phytophthora, uniemo liwia³y izolacjê tego czynnika chorobotwórczego z chorych tkanek olszyn (Orlikowski 1995). Alder Phytophthora nie izolowano bowiem ani z materia³u wyhodowanego na po ywce PDA, ani stosuj¹c jab³ka. Stwierdzono go natomiast na 8 innych stanowiskach olszy (Orlikowski i Oszako, nie publik.). Sk³ad grzybów zasiedlaj¹cych chore tkanki olszy by³ zró nicowany. Jest prawdopodobne, e oprócz alder Phytophthora,pa-

5 100 Leœne Prace Badawcze, 2004/2 togena izolowanego tylko z czêœci badanych stanowisk olszy, przyczyn¹ zamierania olszy mog¹ byæ inne czynniki. Inokulacja jedno- i dwuletnich czêœci pêdów olszy czarnej przez Fusarium avenaceum, F. culmorum i F. solani wykaza³a, e grzyby te nie powodowa³y nekrozy zaka onych tkanek lub rozwija³a siê ona bardzo wolno. Z kolei Cryptosporiopsis sp. w ci¹gu doby zasiedla³ oko³o 6 mm tkanki (Orlikowski i Oszako, nie publik.). St¹d wniosek, e grzyb ten mo e powodowaæ zamieranie tkanek olszy. Wymaga to jednak dalszych badañ. Literatura Brasier C. M., Rose J., Gibbs J. N. 1995: An unusual Phytophthora associated with widespread alder mortality in Britain. Plant Pathology, 44: Cech Th., L. 2002; Alder decline in Austria. Proc. of a workshop of the working party Disease/Environment Interactions in Forest decline, Vienna, Austria, : Dennis C., Webster J. 1971: Antagonistic properties of species groups of Trichoderma. Trans Br. Mycol. Soc., 57: De Gruyter J., Man in t Veld W. A. 2000: Phytophthora diseases of alder. Diagnostic Activities, Plant Prot. Service, Annual Report, Wageningen: Gibbs J. N. 1995: Phytophthora root diseases of alder in Britain. Bull. OEPP/EPPO 25: Orlikowski L. B. 1995: Studies on the biological control of Phytophthora cryptogea Pethybr. et Laff. II. Effectiveness of Trichoderma and Gliocladium spp. in the control of Phytophthora foot rot of gerbera. J. Phytopathol., 143: Orlikowski L. B., Oszako T., Szkuta G. 2003: First record of alder Phytophthora in Poland. J. Plant Protect. Res., 43, 1: Soytong K. 2000: Application of Chaetomium as broad spectrum biological fungicide for plant disease control. Proc. of Inter. Conference on Microbial antagonism against fungi, Uppsala, Sweden : 31. Streito J. C., Legrand Ph.,Tabary F., Jarnouen de Villartay G. 2002: Phytophthora disease of alder (Alnus glutinosa) in France: investigation between 1995 and Forest Path., 32: Sutton J. C. 2000: Biological control of Botrytis cinerea in conifer tree seedlings. Proc. Inter. Conference on Microbial antagonism against fungi. Uppsala, Sweden, : 36.