NIEWYPŁACALNOŚĆ SPÓŁKI Z O.O.

Transkrypt

1

2 BIBLIOTEKA PRAWNIKA NIEWYPŁACALNOŚĆ SPÓŁKI Z O.O. Odpowiedzialność członków zarządu wobec jej wierzycieli Konrad Osajda Wydanie 1 Warszawa 2014

3 Kochanym Żonie i Synom

4 Spis treści Spis treści Wykaz skrótów Przedmowa Wprowadzenie ROZDZIAŁ 1. Spółka z o.o. w systemie prawa polskiego i odpowiedzialność prawna za jej zobowiązania ROZDZIAŁ 2. Odpowiedzialność wobec wierzycieli spółki z o.o. zarys problemu Źródła zobowiązań spółki z o.o Odpowiedzialność właś ciwa i odpowiedzialność dodatkowa za zobowiązania spółki z o.o Dynamika odpowiedzialności za zobowiązania spółki z o.o.: zmiana zasad odpowiedzialności za zobowiązania spółki z o.o. w perspektywie życia spółki Odpowiedzialność za zobowiązania spółki z o.o. w organizacji Odpowiedzialność za zobowiązania spółki z o.o. w toku jej funkcjonowania Odpowiedzialność za zobowiązania spółki z o.o. w likwidacji Odpowiedzialność za zobowiązania spółki z o.o. w upadłości Podsumowanie ROZDZIAŁ 3. Wpływ niewypłacalności spółki z o.o. na odpowiedzialność za jej zobowiązania Pojęcie niewypłacalności spółki z o.o. i obowiązki członków jej zarządu na wypadek niewypłacalności Pojęcie niewypłacalności spółki z o.o., jego geneza i przesłanki niewypłacalności Obowiązki członków zarządu spółki kapitałowej na wypadek niewypłacalności Odpowiedzialność za zobowiązania niewypłacalnej spółki z o.o. a odpowiedzialność za zobowiązania spółki z o.o. w upadłości Funkcja (cel) odpowiedzialności dodatkowej wobec wierzycieli spółki z o.o. w razie jej niewypłacalności

5 Spis treści 3. Zakres podmiotowy odpowiedzialności dodatkowej za zobowiązania spółki z o.o. w razie powstania stanu niewypłacalności spółki Odpowiedzialność członków zarządu spółki z o.o. (art. 21 p.u.n., art. 299 k.s.h. i art. 129 p.u.n.) Odpowiedzialność wspólników spółki z o.o. aplikacja koncepcji piercing the corporate veil w razie niewypłacalności spółki z o.o Podsumowanie ROZDZIAŁ 4. Podstawy prawne (i ich wzajemna relacja) odpowiedzialności członków zarządu spółki z o.o. wobec jej wierzycieli w razie niewypłacalności spółki Odpowiedzialność członków zarządu wobec wierzycieli spółki z o.o. na zasadach ogólnych prawa cywilnego Brak odpowiedzialności członków zarządu spółki z o.o. za jej zobowiązania (zasada) Artykuł k.s.h. oraz art. 300 k.s.h. i ich znaczenie Odpowiedzialność członków zarządu spółki z o.o. względem jej wierzycieli za czyn włas ny członków zarządu (art. 415 i n. k.c.) i jej zakres Odpowiedzialność członków zarządu spółki z o.o. wobec jej wierzycieli w razie niewypłacalności spółki na szczególnych podstawach Odpowiedzialność członków zarządu spółki z o.o. wobec jej wierzycieli w razie upadłości spółki na podstawie art. 129 p.u.n Odpowiedzialność członków zarządu spółki z o.o. wobec jej wierzycieli w razie niewypłacalności spółki na podstawie art. 299 k.s.h Geneza art. 299 k.s.h. art. 298 k.h Przedmiot odpowiedzialności z art. 299 k.s.h Cechy odpowiedzialności członków zarządu za zobowiązania spółki z o.o. z art. 299 k.s.h Cechy odpowiedzialności członków zarządu spółki z o.o. z art. 299 k.s.h. niezależne od charakteru tej odpowiedzialności Odpowiedzialność osobista Odpowiedzialność indywidualna Odpowiedzialność z art. 299 k.s.h. a następstwo prawne Odpowiedzialność subsydiarna Odpowiedzialność solidarna Odpowiedzialność spółki z o.o. a odpowiedzialność członków zarządu spółki z o.o. z art. 299 k.s.h. (odpowiedzialność in solidum?) Odpowiedzialność nieakcesoryjna Podsumowanie Cechy odpowiedzialności członków zarządu spółki z o.o. z art. 299 k.s.h. zależne od charakteru tej odpowiedzialności Cechy odpowiedzialności członków zarządu spółki z o.o. przy założeniu odszkodowawczego charakteru tej odpowiedzialności

6 Spis treści Cechy odpowiedzialności członków zarządu spółki z o.o. przy założeniu gwarancyjnego charakteru tej odpowiedzialności Charakter odpowiedzialności za zobowiązania spółki z o.o. z art. 299 k.s.h Odpowiedzialność odszkodowawcza członków zarządu Odpowiedzialność gwarancyjna członków zarządu Kumulatywne przystąpienie członków zarządu do długu spółki Odpowiedzialność sprzężona gwarancyjno-odszkodowawcza Podsumowanie Odpowiedzialność członków zarządu spółki z o.o. za szkodę wyrządzoną wierzycielom spółki przez niezgłoszenie w terminie wniosku o ogłoszenie jej upadłości ponoszona na podstawie art. 21 ust. 3 p.u.n Geneza art. 21 p.u.n Przedmiot odpowiedzialności ponoszonej na podstawie art. 21 ust. 3 p.u.n Cechy odpowiedzialności członków zarządu za zobowiązania spółki z o.o. z art. 21 ust. 3 p.u.n Charakter odpowiedzialności członków zarządu spółki z o.o. uregulowanej w art. 21 ust. 3 p.u.n Podsumowanie odpowiedzialność członków zarządu za zobowiązania spółki z o.o. z art. 299 k.s.h. a ich odpowiedzialność z art. 21 ust. 3 p.u.n ROZDZIAŁ 5. Zakres przedmiotowy odpowiedzialności członków zarządu spółki z o.o. wobec jej wierzycieli w razie niewypłacalności spółki Pojęcie zakresu przedmiotowego odpowiedzialności członków zarządu spółki z o.o. wobec jej wierzycieli w razie niewypłacalności spółki Zakres przedmiotowy odpowiedzialności członków zarządu z art. 299 k.s.h Ujęcie przedmiotowe (rodzaj zobowiązań spółki) Ujęcie temporalne (czas powstania i wymagalności zobowiązań spółki) Okoliczności wpływające na zakres odpowiedzialności członków zarządu za zobowiązania spółki Spóźnione zgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z o.o Zaspokojenie wierzycieli spółki po wydaniu przeciwko spółce tytułu egzekucyjnego Przedawnienie zobowiązań spółki Przedawnienie zobowiązania członka zarządu spółki z o.o. wobec jej wierzyciela wynikającego z art. 299 k.s.h Potrącenie wierzytelności spółki z jej długiem Opóźnienie spółki ze spełnieniem świadczenia Zmiana wartości świadczenia należnego od spółki Odsetki od pieniężnego zobowiązania spółki

7 Spis treści Odsetki za opóźnienie w spełnieniu świadczenia przez członka zarządu spółki Koszty postępowania o zasądzenie z powództwa wierzyciela przeciwko spółce z o.o. oraz koszty poniesione w związku z egzekucją prowadzoną z majątku spółki Podsumowanie Zakres przedmiotowy odpowiedzialności członków zarządu spółki z o.o. z art. 21 ust. 3 p.u.n Sposób ustalenia wysokości szkody, za którą odpowiadają członkowie zarządu w związku z niezłożeniem w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z o.o Okoliczności wpływające na zakres przedmiotowy odpowiedzialności członków zarządu za szkodę wyrządzoną niezłożeniem w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki Spóźnione zgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki Zaspokojenie wierzycieli spółki Przedawnienie roszczenia wierzyciela spółki wobec spółki Przedawnienie roszczenia z art. 21 ust. 3 p.u.n Możliwość potrącenia długu spółki z długiem wierzyciela wobec spółki Opóźnienie spółki w wykonaniu zobowiązania Zmiana wartości należnego od spółki świadczenia wskutek upływu czasu Odsetki wynikające z opóźnienia w spełnieniu świadczenia Koszty poniesione przez wierzyciela w postępowaniu przeciwko spółce i przy prowadzeniu egzekucji z majątku spółki Podsumowanie Relacja zakresów przedmiotowych odpowiedzialności członków zarządu spółki z o.o. ponoszonej na podstawie art. 299 k.s.h. oraz art. 21 p.u.n ROZDZIAŁ 6. Zakres podmiotowy odpowiedzialności członków zarządu wobec wierzycieli spółki z o.o. w razie jej niewypłacalności Pojęcie zakresu podmiotowego odpowiedzialności członków zarządu spółki z o.o. wobec jej wierzycieli w razie niewypłacalności spółki Członek zarządu spółki z o.o. jako podmiot ponoszący odpowiedzialność wobec wierzycieli spółki na podstawie art. 299 k.s.h Powołanie do pełnienia funkcji członka zarządu spółki z o.o. (i konsekwencje wadliwego powołania) a odpowiedzialność z art. 299 k.s.h Wpis do rejestru sądowego w charakterze członka zarządu spółki z o.o. a odpowiedzialność z art. 299 k.s.h Czas pełnienia funkcji członka zarządu spółki z o.o. a odpowiedzialność z art. 299 k.s.h Odpowiedzialność aktualnych członków zarządu spółki z o.o Odpowiedzialność przyszłych członków zarządu spółki z o.o

8 Spis treści Odpowiedzialność byłych członków zarządu spółki z o.o Podsumowanie Odpowiedzialność członka zarządu spółki z o.o. z art. 299 k.s.h. a inne stosunki prawne łączące go ze spółką Wspólnik spółki z o.o. członkiem jej zarządu Pracownik spółki z o.o. członkiem jej zarządu Wierzyciel spółki z o.o. członkiem jej zarządu Członek rady nadzorczej członkiem zarządu spółki z o.o Podsumowanie Okoliczności dotyczące członka zarządu spółki z o.o. mogące wpłynąć na ponoszenie przez niego odpowiedzialności z art. 299 k.s.h Choroba członka zarządu Urlop członka zarządu Przebywanie członka zarządu w więzieniu (areszcie) Podział pracy między członków zarządu Podsumowanie Członek zarządu spółki z o.o. niebędący polskim obywatelem i mający miejsce zamieszkania poza granicami Polski Podsumowanie Członek zarządu spółki z o.o. jako podmiot ponoszący odpowiedzialność wobec wierzycieli spółki na podstawie art. 21 ust. 3 p.u.n Powołanie do pełnienia funkcji członka zarządu spółki z o.o. a odpowiedzialność z art. 21 ust. 3 p.u.n Wpis do rejestru sądowego w charakterze członka zarządu spółki z o.o. a odpowiedzialność z art. 21 ust. 3 p.u.n Czas pełnienia funkcji członka zarządu spółki z o.o. a odpowiedzialność z art. 21 ust. 3 p.u.n Odpowiedzialność aktualnych członków zarządu spółki z o.o Odpowiedzialność przyszłych członków zarządu spółki z o.o Odpowiedzialność byłych członków zarządu spółki z o.o Podsumowanie Odpowiedzialność członka zarządu spółki z o.o. z art. 21 ust. 3 p.u.n. a inne stosunki prawne łączące go ze spółką Wspólnik spółki z o.o. członkiem jej zarządu Pracownik spółki z o.o. członkiem jej zarządu Wierzyciel spółki z o.o. członkiem jej zarządu Członek rady nadzorczej spółki z o.o. członkiem jej zarządu Podsumowanie Okoliczności dotyczące członka zarządu spółki z o.o. mogące wpłynąć na ponoszenie przez niego odpowiedzialności z art. 21 ust. 3 p.u.n Choroba członka zarządu Urlop członka zarządu Przebywanie członka zarządu w więzieniu (areszcie) Podział pracy między członków zarządu Podsumowanie

9 Spis treści 3.6. Członek zarządu spółki z o.o. niebędący polskim obywatelem i mający miejsce zamieszkania poza granicami Polski Podsumowanie Osoby niebędące członkami zarządu spółki z o.o. a odpowiedzialność z art. 299 k.s.h. i art. 21 ust. 3 p.u.n Odpowiedzialność likwidatorów spółki z o.o Odpowiedzialność zastępców członków zarządu spółki z o.o Odpowiedzialność następców prawnych członków zarządu spółki z o.o Odpowiedzialność małżonków członków zarządu spółki z o.o Odpowiedzialność faktycznych członków zarządu (gérant de fait, shadow directors) Odpowiedzialność prokurentów i pełnomocników spółki z o.o Odpowiedzialność kuratora spółki z o.o Podsumowanie Konsekwencje wielości podmiotów ponoszących odpowiedzialność na podstawie art. 299 k.s.h. oraz art. 21 ust. 3 p.u.n Podmioty, względem których ponoszona jest przez członków zarządu spółki z o.o. odpowiedzialność na wypadek niewypłacalności spółki Podmioty uprawnione do wystąpienia z roszczeniem z art. 299 k.s.h Podmioty uprawnione do wystąpienia z roszczeniem z art. 21 ust. 3 p.u.n Relacja zakresu podmiotowego odpowiedzialności wobec wierzycieli spółki z o.o. na wypadek niewypłacalności spółki: art. 299 k.s.h. a art. 21 ust. 3 p.u.n Podsumowanie ROZDZIAŁ 7. Przesłanki odpowiedzialności oraz przesłanki egzoneracyjne przy odpowiedzialności członków zarządu wobec wierzycieli spółki z o.o. w razie jej niewypłacalności Przesłanki ponoszenia odpowiedzialności a przesłanki zwalniające z ponoszenia odpowiedzialności (przesłanki egzoneracyjne) oraz przesłanki wyłączające winę (przesłanki ekskulpacyjne) Rodzaje przesłanek ponoszenia odpowiedzialności przesłanki podmiotowe i przedmiotowe Przesłanki ponoszenia odpowiedzialności przez członków zarządu wynikające z art. 299 k.s.h Istnienie niezaspokojonych zobowiązań spółki z o.o Bezskuteczność egzekucji zobowiązań spółki z o.o Dynamiczny charakter stanu bezskuteczności egzekucji z majątku spółki Subiektywny charakter stanu bezskuteczności egzekucji z majątku spółki Zakres bezskuteczności egzekucji z majątku spółki z o.o Dowodzenie bezskuteczności egzekucji z majątku spółki z o.o. w postępowaniu z art. 299 k.s.h Bezskuteczność egzekucji a działanie wierzyciela spółki

10 Spis treści Bezskuteczność egzekucji a bezskuteczność licytacji Ciężar dowodu w zakresie przesłanek odpowiedzialności z art. 299 k.s.h Podsumowanie Przesłanki egzoneracyjne wynikające z art k.s.h Konstrukcja przesłanek egzoneracyjnych w art k.s.h Brak obowiązku zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości niewypłacalnej spółki z o.o Zgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z o.o. we właś ciwym czasie Wykładnia przesłanki wszczęcia postępowania układowego na tle aktualnego Prawa upadłościowego i naprawczego Zgłoszenie wadliwego wniosku o ogłoszenie upadłości spółki Konsekwencje cofnięcia wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z o.o Wpływ wspólników na decyzję członka zarządu spółki z o.o. co do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości spółki Skutki zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości przez kogo innego niż pozwany członek zarządu spółki z o.o Wykładnia pojęcia właś ciwy czas do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z o.o Podsumowanie Niezawinione niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z o.o. we właściwym czasie Brak obowiązku zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z o.o Choroba członka zarządu spółki z o.o. a brak winy w niezgłoszeniu we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z o.o Usprawiedliwiona nieobecność członka zarządu spółki z o.o. a brak winy w niezgłoszeniu we właś ciwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z o.o Podział zadań między członków zarządu (organizacja pracy zarządu) a brak winy w niezgłoszeniu we właś ciwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z o.o Celowe wprowadzenie w błąd członka zarządu co do stanu majątku spółki a brak winy w niezgłoszeniu we właś ciwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z o.o Business judgment rule a wina członka zarządu za niezgłoszenie we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z o.o Niewyrządzenie szkody wierzycielom spółki z o.o. przez niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z o.o. we właś ciwym czasie Ciężar dowodu w zakresie przesłanek egzoneracyjnych z art k.s.h Podsumowanie Przesłanki odpowiedzialności członków zarządu z art. 21 ust. 3 p.u.n Niezgłoszenie w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z o.o Szkoda wierzycieli niewypłacalnej spółki z o.o

11 Spis treści 5.3. Związek przyczynowy między niezłożeniem w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z o.o. a szkodą poniesioną przez wierzycieli Przesłanki zwalniające z ponoszenia odpowiedzialności członków zarządu na podstawie art. 21 ust. 3 p.u.n Kwestia przesłanki winy w niezłożeniu w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z o.o Kwestia przesłanek egzoneracyjnych przy odpowiedzialności na zasadzie ryzyka (wyłączna wina poszkodowanego, wyłączna wina osoby trzeciej, siła wyższa) i wpływ ich wystąpienia na ponoszenie odpowiedzialności przez członków zarządu spółki z o.o. na podstawie art. 21 ust. 3 p.u.n Konkluzje Podsumowanie Przesłanki odpowiedzialności członków zarządu z art. 299 k.s.h. i art. 21 ust. 3 p.u.n. podobieństwa i różnice Przesłanki zwalniające z ponoszenia odpowiedzialności na podstawie art. 299 k.s.h. i art. 21 ust. 3 p.u.n. podobieństwa i różnice Konstrukcja przesłanek odpowiedzialności oraz przesłanek egzoneracyjnych a surowość reżimów odpowiedzialności członków zarządu z art. 299 k.s.h. oraz art. 21 ust. 3 p.u.n ROZDZIAŁ 8. Dochodzenie roszczeń od członków zarządu spółki z o.o. w razie jej niewypłacalności Dochodzenie roszczenia z art. 299 k.s.h. i z art. 21 ust. 3 p.u.n. a art. 5 k.c Ciężar dowodu Zasady ogólne rozkładu ciężaru dowodu wzmianka Rozkład ciężaru dowodu w postępowaniu z art. 299 k.s.h Rozkład ciężaru dowodu w postępowaniu z art. 21 ust. 3 p.u.n Wniesienie powództwa przeciwko spółce a wniesienie powództwa przeciwko członkom jej zarządu Subsydiarność odpowiedzialności członków zarządu z art. 299 k.s.h. i tego konsekwencje dla możliwości równoczesnego pozwania spółki i członków jej zarządu Znaczenie pozwania spółki z o.o. dla dochodzenia odszkodowania na podstawie art. 21 ust. 3 p.u.n Współuczestnictwo procesowe spółki z o.o. i członków jej zarządu Klauzula wykonalności przeciwko członkowi zarządu na tytule egzekucyjnym wydanym przeciwko spółce Dopuszczalność drogi sądowej Jurysdykcja krajowa Jurysdykcja krajowa w postępowaniu z art. 299 k.s.h Jurysdykcja krajowa w postępowaniu z art. 21 ust. 3 p.u.n Podsumowanie Właściwość sądu Znaczenie art. 5 pkt 3 rozp. 44/2001 dla okreś lenia właś ciwości miejscowej sądu w postępowaniu z art. 299 k.s.h. oraz art. 21 ust. 3 p.u.n

12 Spis treści 8.2. Sąd właś ciwy miejscowo w postępowaniu z art. 299 k.s.h Sąd właś ciwy miejscowo w postępowaniu z art. 21 ust. 3 p.u.n Podsumowanie Legitymacja procesowa w postępowaniu przeciwko członkom zarządu spółki z o.o. z art. 299 k.s.h. i z art. 21 ust. 3 p.u.n Postępowanie z art. 299 k.s.h. jako sprawa gospodarcza Sprawa cywilna a sprawa z zakresu prawa pracy Podsumowanie ROZDZIAŁ 9. Odpowiedzialność członków zarządu spółki z o.o. na wypadek jej niewypłacalności w prawie obcym Uwagi wprowadzające Prawo niemieckie: odpowiedzialność członków zarządu niemieckiej Gesellschaft mit beschränkter Haftung (GmbH) względem jej wierzycieli w razie niewypłacalności spółki Gesellschaft mit beschränkter Haftung (GmbH) w systemie niemieckiego prawa spółek Gesellschaft mit beschränkter Haftung (GmbH) jako odpowiednik polskiej spółki z o.o. (zarys regulacji) Odpowiedzialność za zobowiązania GmbH i odpowiedzialność członków zarządu GmbH zasady ogólne Niewypłacalność GmbH odpowiedzialność członków zarządu wobec wierzycieli spółki Odpowiedzialność z tytułu Insolvenzverursachungshaftung Odpowiedzialność z tytułu Insolvenzverschleppungshaftung Odpowiedzialność z tytułu Insolvenzverschleppungshaftung przed MoMiG Zakres podmiotowy odpowiedzialności z tytułu Insolvenzverschleppungshaftung Zakres przedmiotowy odpowiedzialności z tytułu Insolvenzverschleppungshaftung Charakter odpowiedzialności z tytułu Insolvenzverschleppungshaftung Przesłanki odpowiedzialności z tytułu Insolvenzverschleppungshaftung Przesłanki zwalniające z odpowiedzialności z tytułu Insolvenzverschleppungshaftung Dochodzenie roszczeń z tytułu Insolvenzverschleppungshaftung Podsumowanie: odpowiedzialność członków zarządu niemieckiej GmbH wobec jej wierzycieli na wypadek niewypłacalności spółki a odpowiedzialność członków zarządu polskiej spółki z o.o Prawo francuskie: odpowiedzialność członków zarządu francuskiej société à responsabilité limitée (SARL) względem jej wierzycieli w razie niewypłacalności spółki

13 Spis treści 3.1. Société à responsabilité limitée w systemie francuskiego prawa spółek Société à responsabilité limitée jako odpowiednik polskiej spółki z o.o. (zarys regulacji) Odpowiedzialność za zobowiązania SARL i odpowiedzialność członków zarządu SARL zasady ogólne Niewypłacalność SARL: odpowiedzialność członków zarządu wobec jej wierzycieli L action en comblement de passif L ouverture d une procédure de redressement judiciaire à l encontre du dirigeant (l action pendant à la mise en redresement judiciaire d un dirigeant) L obligation aux dettes sociales La responsabilité pour insuffisance d actif Zakres podmiotowy odpowiedzialności z tytułu la responsabilité pour insuffisance d actif A. Odpowiedzialność dirigeants de droit SARL B. Odpowiedzialność dirigeants de fait (faktycznych członków zarządu) SARL Zakres przedmiotowy odpowiedzialności z tytułu la responsabilité pour insuffisance d actif Charakter odpowiedzialności z tytułu la responsabilité pour insuffisance d actif Przesłanki odpowiedzialności z tytułu la responsabilité pour insuffisance d actif Dochodzenie roszczeń z tytułu la responsabilité pour insuffisance d actif Podsumowanie odpowiedzialność członków zarządu francuskiej SARL wobec jej wierzycieli na wypadek niewypłacalności spółki a odpowiedzialność członków zarządu polskiej spółki z o.o Prawo angielskie: odpowiedzialność directors (członków zarządu) angielskiej private limited liability company (Ltd) względem jej wierzycieli w razie niewypłacalności spółki Private limited liability company w systemie angielskiego prawa spółek Private limited liability company jako odpowiednik polskiej spółki z o.o. i członkowie jej zarządu (zarys regulacji) Odpowiedzialność za zobowiązania Ltd i odpowiedzialność członków zarządu Ltd zasady ogólne Niewypłacalność Ltd odpowiedzialność członków zarządu wobec jej wierzycieli Źródło (uzasadnienie) odpowiedzialności członków zarządu limited liability company (fiduciary duties członków zarządu spółki względem jej wierzycieli) Summary remedy (misfeasance proceedings) Phoenix syndrom Fraudulent trading

14 Spis treści Wrongful trading Zakres podmiotowy odpowiedzialności z tytułu wrongful trading Zakres przedmiotowy odpowiedzialności z tytułu wrongful trading Charakter odpowiedzialności z tytułu wrongful trading Przesłanki odpowiedzialności z tytułu wrongful trading Przesłanki zwalniające z odpowiedzialności z tytułu wrongful trading Dochodzenie roszczeń z tytułu wrongful trading Podsumowanie odpowiedzialność członków zarządu angielskiej Ltd wobec jej wierzycieli na wypadek niewypłacalności spółki a odpowiedzialność członków zarządu polskiej spółki z o.o Prawo amerykańskie: odpowiedzialność directors (członków zarządu) amerykańskiej limited liability company (LLC) względem jej wierzycieli w razie niewypłacalności spółki Odpowiednik polskiej spółki z o.o. w prawie amerykańskim: close corporation i limited liability company Miejce LLC w systemie amerykańskiego prawa spółek Odpowiedzialność LLC za jej zobowiązania Wpływ niewypłacalności LLC na odpowiedzialność zarządców spółki wobec jej wierzycieli: doktryna deepening insolvency Podsumowanie odpowiedzialność zarządców amerykańskiej LLC wobec jej wierzycieli na wypadek niewypłacalności spółki a odpowiedzialność członków zarządu polskiej spółki z o.o Podsumowanie ROZDZIAŁ 10. Konkluzje Wnioski de lege lata Wnioski de lege ferenda Rekomendacje UNCITRAL w sprawie obowiązków członków zarządu spółek kapitałowych na wypadek niewypłacalności spółek (i wynikającej z ich naruszenia odpowiedzialności) Odpowiedzialność członków zarządu wobec wierzycieli spółki kapitałowej na wypadek jej niewypłacalności perspektywa europejska Proponowane kierunki zmiany regulacji odpowiedzialności członków zarządu spółki z o.o. wobec jej wierzycieli na wypadek niewypłacalności spółki Pożądany kształt regulacji odpowiedzialności członków zarządu spółki z o.o. na wypadek niewypłacalności spółki (postulaty de lege ferenda) Bibliografia

15 Wykaz skrótów Wykaz skrótów Akty prawne AktG Aktiengesetz z r. (BGBl., Teil I, S. 1089) BGB Bürgerliches Gesetzbuch z r. (RGBl. S. 195) GmbHG Gesetz betreffend die Gesellschaften mit beschränkter Haftung z r. (BGBl. Teil III, Nr ) HGB Handelsgesetzbuch z r. (RGBl. S. 219) k.c. ustawa z r. Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 121 ze zm.) k.c. ros. kodeks cywilny Rosji k.h. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z r. Kodeks handlowy (Dz.U. Nr 57, poz. 502 ze zm.) uchylone k.k. ustawa z r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) k.p. ustawa z r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) k.p.c. ustawa z r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 101 ze zm.) k.r.o. ustawa z r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U r., poz. 788 ze zm.) k.s.h. ustawa z r. Kodeks spółek handlowych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz ze zm.) MoMiG Gesetz zur Modernisierung des GmbH Rechts und zur Bekämpfung von Missbräuchen z r. (BGBl. Teil I, Nr 48, S. 2026) ord. pod. ustawa z r. Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz.U r., poz. 749 ze zm.) PartGG Gesetz über Partnerschaftsgesellschaften Angehöriger Freier Berufe z r. (BGBl. Teil I, S. 1744) p.p.m. ustawa z r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 80, poz. 432) p.u.n. ustawa z r. Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz ze zm.) rozp. 44/2001 rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001 z r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.Urz. WE 2001 L 12/1 ze zm.) rozp. 1215/2012 rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012 z r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (wersja przekształcona) (Dz.Urz. UE 2012 L 351/1 ze zm.) oczekujące rozp. 1346/2000 rozporządzenie Rady (WE) nr 1346/2000 z r. w sprawie postępowania upadłościowego (Dz.Urz. WE 2000 L 160/1 ze zm.) rozporządzenie Rzym II rozporządzenie (WE) nr 864/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z r. dotyczące prawa właś ciwego dla zobowiązań pozaumownych ( Rzym II ) (Dz.Urz. UE 2007 L 199/40) 17

16 Wykaz skrótów r.p.u. u.k.r.s. u.k.s.s.c. ULLCA u.s.u.s. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z r. Prawo upadłościowe (tekst pierwotny Dz.U. z 1934 r. Nr 93, poz. 834; tekst jedn. Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.) uchylone ustawa z r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz ze zm.) ustawa z r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U r. Nr 90, poz. 594 ze zm.) Uniform Limited Liability Company Act ( shared/docs/limited%20liability%20company/ullca_final_06rev.pdf) ustawa z r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz ze zm.) Publikatory i czasopisma AC Law Reports: Appeal Cases All ER All England Law Reports Am. Bankr. Inst. J. American Bankruptcy Institute Journal AUL Acta Universitatis Lodziensis Bankr. Dev. J. Bankruptcy Developments Journal BCC British Company Law Cases BCLC Butterworths Company Law Cases BGBl. Bundesgesetzblatt BGHZ Entscheidungen des Bundesgerichtshofes in Zivilsachen BPIR Bankruptcy and Personal Insolvency Reports BSN Biuletyn Informacyjny Sądu Najwyższego Bull. civ. Bulletin des arrêtes de la Cour de Cassation, chambre Bull. Joly Bulletin Joly Bull. Joly Sociétés Bulletin Joly Sociétés Bus. Law. Business Lawyer Can. Bar. Rev. The Canadian Bar Review Can. Bus. L.J. Canadian Business Law Journal Ch Law Reports: Chancery Division CLJ Cambridge Law Journal Co. Law. The Company Lawyer Cornell L. Q. Cornell Law Quarterly Crim LR The Criminal Law Review D. Recueil de jurisprudence Dalloz D. affaires Recueil Dalloz Affaires DB Der Betrieb D.j. Recueil Dalloz-Sirey jurisprudence Dr. soc. Revue du droit social Droit. Prat. Com. Int. Droit et Pratique du Commerce International Dz.Pr. Dziennik Praw Państwa Polskiego Dz.U. Dziennik Ustaw Dz.Urz. Dziennik Urzędowy EBLR European Business Law Review EBOR European Business Organization Law Review ECFR European Company and Financial Law Review GmbH-Rdsch. GmbH Rundschau GS Gazeta Sądowa Hare Hare s Reports HKLJ Hong Kong Law Journal Insolv. L. Insolvency Lawyer JBL Journal of Business Law 18

17 Wykaz skrótów JBLP Journal of Bankruptcy Law and Practice JCLS Journal of Corporate Law Studies J. Corp. L. The Journal of Corporation Law JCP Juris-Classeur Periodique JCP E Juris-Classeur Periodique. Edition Entreprise JCP éd. CI Juris-Classeur Periodique. Edition commerce et Industrie JCP éd. G Juris-Classeur Periodique. Edition General J.I.B.L.R. Journal of International Banking Law and Regulation JORF Journal officiel de la République française KB Law Reports: King s Bench Division KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego KTS Zeitschrift für Insolvenzrecht. Konkurs. Treuhand. Sanierung Law & Contemp. Probs. Law and Contemporary Problems Lexis.pl Serwis Prawniczy LexisNexis Polska LR Law Reports McGill L.J. McGill Law Journal MLR Modern Law Review MoP Monitor Prawniczy MoPod Monitor Podatkowy NILQ Northern Ireland Law Quarterly NJW Neue Juristische Wochenschrift NP Nowe Prawo N.Y.U. J. L. & Bus. New York University Journal of Law & Business NZI Neue Zeitschrift für das Recht der Insolvenz und Sanierung NZLR New Zealand Law Reports ONSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego ONSAiWSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i Wojewódzkich Sądów Administracyjnych OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNC-ZD Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Zeszyt Dodatkowy OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izby Karna i Wojskowa OSNP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sadów Polskich i Komisji Arbitrażowych OTK Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Oxf. J. Leg. Stud. Oxford Journal of Legal Studies Parker Sch. J. E. Eur. L. Parker School Journal of East European Law PiP Państwo i Prawo PiZS Praca i Zabezpieczenie Społeczne POSAG Przegląd Orzecznictwa Sądu Apelacyjnego w Gdańsku PPC Polski Proces Cywilny PPE Przegląd Prawa Egzekucyjnego PPH Przegląd Prawa Handlowego Pr. Sp. Prawo Spółek PS Przegląd Sądowy PUG Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego R. Pr. Radca Prawny RabelsZ Rabels Zeitschrift Rev. proc. coll. Revue des procédures collectives civiles et commerciales 19

18 Wykaz skrótów Rev. Sociétes Revue des Sociétés RGBl. Reichsgesetzblatt RGZ Entscheidungen des Reichsgerichts in Zivilsachen Entscheidungen RIW Recht der Internationalen Wirtschaft RJDA Revue de Jurisprudence de Droit des affaires RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny RTD com. Revue trimestrielle de droit commercial SIP 1 serwis informacji prawnej Wydawnictwa Wolters Kluwer SIP 2 serwis informacji prawnej Wydawnictwa C.H. Beck SP Studia Prawnicze SPE Studia Prawno-Ekonomiczne SPP Studia Prawa Prywatnego Stan. J.L. Bus. & Fin. Stanford Journal of Law, Business & Finance TPP Transformacje Prawa Prywatnego U. Colo. L. Rev. University of Colorado Law Review WLR Weekly Law Reports V.U.W.L.R. Victoria University of Wellington Law Review Yale L.J. The Yale Law Journal ZGR Zeitschrift für Unternehmens- und Gesellschaftsrecht ZHR Zeitschrift für das gesamte Handelsrecht und Wirtschaftsrecht ZNSA Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego ZNUJ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Inne BCC BGH CA Cass. Civ. 1er Cass. Com. ETS GmbH KG KKPC LLC LLP Ltd nb NSA nt orz. post. SA SARL SN SR TK TSUE uchw. UNCITRAL wyr. British Chambers of Commerce Bundesgerichtshof Court of Appeal Cour de cassation Chambre civile, première Chambre Cour de Cassation Chambre commerciale Europejski Trybunał Sprawiedliwości Gesellschaft mit beschränkter Haftung Kommanditgesellschaft Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego limited liability company limited liability partnership private limited liability company numer brzegowy (boczny) Naczelny Sąd Administracyjny numer tezy orzeczenie postanowienie Sąd Apelacyjny société à responsabilité limitée Sąd Najwyższy Sąd Rejonowy Trybunał Konstytucyjny Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej uchwała United Nation Commission on International Trade Law wyrok 20

19 Przedmowa Przedmowa Książka jest owocem badań naukowych prowadzonych w latach Impulsem do ich podjęcia było dostrzeżenie występujących w praktyce bardzo poważnych trudności z interpretacją i zastosowaniem art. 299 k.s.h., co skutkowało zjawiskiem niezwykłym wydaniem ponad 100 orzeczeń Sądu Najwyższego dotyczących tego, zdawałoby się, wąskiego i szczegółowego zagadnienia. Początkowe badania doprowadziły do opracowania zwięzłej monografii poświęconej właśnie problemom wykładni art. 299 k.s.h. W ich toku ujawniły się jednak jeszcze inne, znacznie istotniejsze wątpliwości, o doniosłym znaczeniu już nie tylko praktycznym, lecz także teoretycznym. Ogniskowały się one wobec potrzeby zbadania, w jaki sposób niewypłacalność spółki z o.o. wpływa na zasady odpowiedzialności za jej zobowiązania okazało się bowiem, że chociaż moment, gdy spółka z o.o. staje się niewypłacalna, nie zmienia w żaden sposób jej statusu prawnego, to jednak istotnie modyfikuje sytuację prawną wierzycieli tej spółki. Rozwinięcie badań w tym kierunku, których ukoronowanie stanowi niniejsza publikacja o charakterze monograficznym, pozwoliło dostrzec, że tożsame kłopoty co do meritum występują nie tylko na tle prawa polskiego, lecz także w innych systemach prawnych. Stąd w pracy uwzględniono również ich rozwiązanie w wiodących systemach prawnych, co pozwala zobaczyć obowiązujące w prawie polskim uregulowanie normatywne tej materii z różnych punktów widzenia, a także zaproponować kierunki zmian bardzo potrzebnej nowelizacji, która uporządkowałaby unormowanie tej kwestii (wnioski de lege ferenda zamykają pracę). Długotrwałe i wieloletnie badania naukowe prowadzone nad tą książką nie byłyby tak owocne, ani w ogóle możliwe, gdyby nie wsparcie, jakie otrzymałem od wielu osób i instytucji. Nie sposób wymienić tutaj wszystkich. W sposób szczególny chciałem jednak podziękować Profesorowi Krzysztofowi Pietrzykowskiemu, mojemu opiekunowi naukowemu jeszcze od czasu studiów, na którego życzliwą opiekę i wsparcie zawsze mogłem liczyć, Profesorowi Tadeuszowi Erecińskiemu, który zaszczepił we mnie zrozumienie nierozerwalnej łączności problematyki materialnoprawnej z prawnoprocesową i znaczenie tej ostatniej przy prowadzeniu wszelkich badań w zakresie prawa prywatnego, oraz Profesor Ewie Łętowskiej, bez rozmów z którą moje postrzeganie tego, czym jest prawo, jaką rolę odgrywa 21

20 Przedmowa w funkcjonowaniu społeczeństwa oraz jak należy je interpretować oraz stosować, byłoby bardzo niepełne. Osobne podziękowania składam Profesorowi Stanisławowi Sołtysińskiemu, którego pomoc umożliwiła mi przede wszystkim prowadzenie długotrwałych badań komparatystycznych w znakomitej bibliotece Instytutu Prawa Porównawczego i Międzynarodowego Prawa Prywatnego w Hamburgu oraz indywidualne, osobiste konsultacje z najwybitniejszymi europejskimi specjalistami w zakresie prowadzonych przeze mnie badań, a w szczególności z Profesorem Klausem Hoptem, właśnie z Hamburga. Ponadto, ponieważ w przypadku nauk prawnych, tak jak nauk medycznych, występuje niezmiernie ścisłe powiązanie między podejściem teoretycznym oraz praktycznym, moje badania wiele zyskały dzięki możliwości łączenia prowadzenia badań z pracą w Biurze Studiów i Analiz Sądu Najwyższego, a zwłaszcza dzięki rozmowom i dyskusjom z sędziami Sądu Najwyższego. Wreszcie, wielu błędów nie udałoby mi się uniknąć, gdyby nie wartościowe i często krytyczne rozmowy z wieloma Kolegami, którzy zgodzili się na różnych etapach powstawania tej pracy zapoznawać się z jej fragmentami oraz na których konstruktywną krytykę i sugestie zawsze mogłem liczyć. Spośród nich szczególnie wiele zyskało omówienie aspektów procesowych dzięki uwagom Doktora Piotra Rylskiego, mojego niezawodnego konsultanta z zakresu tej problematyki, za co pięknie mu dziękuję. Podziękowania należą się również Wydawcy Wydawnictwu LexisNexis Polska, za życzliwą i bardzo profesjonalną współpracę przy przygotowaniu tej książki do wydania. Prowadzenie tak rozległych badań naukowych, których rezultaty zawiera przedstawione opracowanie, wymagało niezmiernie dużo czasu, którego nie mogłem poświęcić Najbliższym. Doceniając ich zrozumienie i wsparcie oraz dziękując za nie, im właśnie pracę tę dedykuję. 22

21 Wprowadzenie Wprowadzenie Przedmiotem opracowania jest analiza instytucji odpowiedzialności prawnej członków zarządu spółki z o.o. wobec wierzycieli spółki na wypadek jej niewypłacalności. Instytucja ta znana jest praktycznie we wszystkich systemach prawnych, przy czym bywa bardzo różnie uregulowana, zarówno co do treści regulacji prawnej, jak i nawet co do jej miejsca. Lokuje się ona bowiem na pograniczu prawa spółek handlowych oraz prawa upadłościowego. Z jednej strony dotyczy odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną w związku z obecnością spółki handlowej w obrocie, z drugiej strony natomiast stanowi jeden ze skutków niewypłacalności przedsiębiorcy spółki handlowej, a unormowanie tych skutków to domena prawa upadłościowego (niewypłacalność przedsiębiorcy to najczęściej podstawa do ogłoszenia jego upadłości). Za podjęciem badań naukowych nad wskazanym zagadnieniem przemawia wiele argumentów. Po pierwsze, niejasny stan prawa polskiego 1. Prima facie kwestia odpowiedzialności członków zarządu każdej spółki kapitałowej za szkodę wyrządzoną wierzycielom spółki w związku z niemożliwością zrealizowania przez spółkę ciążących na niej zobowiązań z powodu jej niewypłacalności wydaje się uregulowana w jasny i niebudzący istotnych kontrowersji sposób w art. 21 ust. 3 p.u.n. Obserwacja praktyki dowodzi jednak, że członkowie zarządu niewypłacalnej spółki z o.o. najczęściej są pozywani przez wierzycieli spółki nie na podstawie tego przepisu, lecz na podstawie art. 299 k.s.h. Tenże art k.s.h. przewiduje tymczasem, że przesłanką egzoneracyjną zwalniającą członków zarządu spółki z o.o. z odpowiedzialności wobec 1 Warto w tym miejscu zacytować stwierdzenie z przyjętych r. rekomendacji UNCITRAL co do konsekwencji praktycznych niejasnej regulacji kwestii odpowiedzialności członków zarządu spółki kapitałowej na wypadek jej niewypłacalności: Inefficient, unclear, antiquated and inconsistent guidelines on the obligations of those responsible for making decisions with respect to management of an enterprise as it approaches insolvency have the potential to undermine the benefits that an effective and efficient insolvency law is intended to produce and exacerbate the financial difficulty they are intended to address (UNCITRAL Legislative Guide on Insolvency Law, Nowy Jork 2013, s. 8, tekst dostępny w internecie: tral.org/pdf/eng lish/texts/insolven/leg- Guide- Insol- Part4- ebook-e.pdf; dostęp r.). 23

22 Wprowadzenie jej wierzycieli jest udowodnienie złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości spółki we właś ciwym czasie, co wyraźnie łączy zawartą w nim normę prawną z art. 21 ust. 3 p.u.n. Jeśli uwzględni się ponadto, że w myśl art k.s.h. wierzyciele spółki z o.o. mogą szukać zaspokojenia swoich zobowiązań wobec spółki w majątku członków jej zarządu w razie bezskuteczności egzekucji z majątku spółki, co de facto oznacza, że pasywa spółki przewyższają jej aktywa, a zatem spółka z o.o. jest niewypłacalna (art. 11 ust. 2 p.u.n.), to odpowiedzialność członków zarządu spółki z o.o. jawi się jako przypadek odpowiedzialności na wypadek niewypłacalności spółki. W konsekwencji okazuje się, że prawo polskie przewiduje dwie niezależne podstawy prawne odpowiedzialności członków zarządu spółki z o.o. na wypadek jej niewypłacalności art. 21 ust. 3 p.u.n. oraz art. 299 k.s.h. W istniejącej literaturze prawniczej brak klarownego rozgraniczenia zakresów zastosowania norm prawnych wynikających z tych przepisów oraz okreś lenia ich wzajemnej relacji. Jest to niejasne, co potęguje jeszcze stwierdzenie, że w obu przypadkach chodzi o odpowiedzialność odszkodowawczą 2. Już zatem rozważenie tego problemu uzasadnia wybór tematu badań. Uzasadnienie staje się przy tym silniejsze, jeśli zważy się na kontrowersje, jakie wciąż budzi interpretacja art. 299 k.s.h., oraz potencjalne kontrowersje, jakie może budzić interpretacja art. 21 ust. 3 p.u.n. (mogą one wystąpić wobec podobnego brzmienia wskazanych przepisów, a aktualnie mają potencjalny charakter ze względu na brak w zasadzie praktyki stosowania art. 21 p.u.n.). Celem opracowania będzie poddanie analizie i próba wyjaśnienia tych wątpliwości. Po drugie, wymaga uporządkowania i dalszych wyjaśnień wykładnia art. 299 k.s.h. Choć przepis ten wywodzi się jeszcze z Kodeksu handlowego, gdzie jego poprzednikiem był art. 298 k.h. o niemal identycznej treści, to od dawna budzi on bardzo wiele wątpliwości. Najlepszym dowodem na to jest imponująca liczba orzeczeń SN wydanych na jego tle 3. Kilka lat temu podjęto próbę ich rozwikłania, co zaowocowało publikacją trzech monografii 4. Od tej pory jednak dalsze wątpliwości 2 W przypadku normy z art. 21 ust. 3 p.u.n. nie budzi to wątpliwości, a co do odpowiedzialności z art. 299 k.s.h. w tym kierunku rozstrzygnęła istniejący w doktrynie i judykaturze spór uchw. 7 sędziów SN z r., III CZP 72/08, OSNC 2009, nr 2, poz Najważniejsze z nich omówiono w następujących opracowaniach: K. Osajda, Odpowiedzialność członków zarządu za zobowiązania spółki z o.o. na tle najnowszego orzecznictwa Sądu Najwyższego, Glosa 2005, nr 4; K. Osajda, Odpowiedzialność członków zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością za zobowiązania spółki w najnowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego przegląd orzecznictwa, Glosa 2007, nr 4; K. Osajda, Charakter prawny odpowiedzialności członków zarządu spółki z o.o. za jej zobowiązania i jego konsekwencje w najnowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego, Glosa 2009, nr 1; K. Osajda, Artykuł 299 kodeksu spółek handlowych w orzecznictwie Sądu Najwyższego w 2009 r. i 2010 r., Glosa 2011, nr 2; K. Osajda, Odpowiedzialność członków zarządu spółek z o.o. za ich zobowiązania w orzecznictwie Sądu Najwyższego z 2011 r., Glosa 2012, nr 3; K. Osajda, Odpowiedzialność członków zarządu spółek z o.o. za ich zobowiązania w orzecznictwie Sądu Najwyższego z 2011 i 2012 r., Glosa 2012, nr 4. 4 K. Osajda, Odpowiedzialność cywilna członków zarządu za zobowiązania spółki z o.o., Warszawa 2008; D. Dulęba, Odpowiedzialność członków zarządu spółki z o.o. na podstawie art. 299 k.s.h., Toruń 2008; A. Kappes, Odpowiedzialność członków zarządu za zobowiązania spółki z o.o., Warszawa