Słowo wstępne 3. Fundacja i rozplanowanie stolic diadochów Seleucydzi

Transkrypt

1 Spis treści: Słowo wstępne 3 Egipt Ludy Morza w kontekście źródeł archeologicznych i historycznych Grecja Fundacja i rozplanowanie stolic diadochów Seleucydzi 1 Rzym Inwazja Scypiona na Afrykę. W świetle danych liczbowych zamieszczonych w źródłach 31 Od sojuszu do zdrady. Droga Masynissy do tronu Numidii 3 Córki Wenery i ich miejsce w przestrzeni Imperium 3 Barbaricum Trzynaście ludów Północy Hermanaryka wg relacji Jordanesa (Getica, III, 11) Recenzje Redakcja: Redaktor naczelny: Leszek Tomczak (Grecja) Redaktorzy: Jakub Andrzej Pawłowski (Barbaricum), Marcin Pietrzyk (Bliski Wschód), Damian Waszak (Rzym), Marta Żydek (Egipt), Autorzy: Adam Jarych, Piotr Kozioł Korekta: Zespół Projekt i skład: Rozalia Kostecka Okładka: Dominik Roth Ilustracja na okładce: Jacek Biernacki/Wydawnictwo Attyka, na zdj. Fryz ze skarbca Syfnijczyków w Delfach Adres redakcji: Kalisz, Godebskiego 2E, redakcja@starozytnosci.pl Wydawca: Stowarzyszenie Humanitas, Kalisz, Piskorzewie Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów w tekstach, zmian tytułów i dobór fotografii. Materiałów nie zamówionych nie zwracamy. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść reklam, ogłoszeń oraz artykułów sponsorowanych, ani za opinie wyrażane w artykułach, pozostające prywatnymi opiniami autorów. Copyright by Starożytności & Autorzy, all right reserved

2

3 Słowo wstępne Właśnie przekazujemy Państwu realizację naszego pomysłu w postaci niniejszego czasopisma Starożytności. Idea stworzenia periodyku pojawiła się jeszcze w zeszłym roku. Wówczas to z moim serdecznym kolegą zastanawialiśmy się nad rynkiem wydawniczym w Polsce, który nie obfituje w publikacje o antyku. Stwierdziliśmy, iż czytelnik nie ma wielkiego wyboru spośród czasopism. Także wartościowe pozycje wydawane przez środowiska akademickie są z reguły nieliczne, przez co nie istnieją praktycznie na rynku księgarskim. Dlatego, aby dotrzeć do jak najszerszej liczby odbiorców, zdecydowaliśmy się na kwartalnik internetowy. Celem, jaki nam przyświeca, jest przybliżenie tej niezwykle różnorodnej i bogatej epoki, która ciągnie się od ginącej w mrokach cywilizacji Sumerów, po czasy cesarza Justyniana Wielkiego uważanego za ostatniego spadkobiercę Imperium Romanum. Zachęcam, wszystkich do lektury, gdyż autorami tekstów są historycy z zawodu lub zamiłowania. Znajdziecie tu ciekawe artykuły poruszające problematykę starożytnego Wschodu, Egiptu, Grecji, Rzymu i strefy Barbaricum. W pierwszym numerze poznacie Państwo epopeję Ludów Morza, historię miast hellenistycznych, wespół z postaciami Masynissy i Scypiona zagłębicie się w wojny punickie, poczujecie rozwiązłą atmosferę rzymskiego półświatka i grozę, jaką wzbudzali germańscy Goci. Być może w przyszłości pojawią się prace dotyczące innych regionów. Zachęcam także do przeczytania recenzji książek znajdujących się na naszym rynku wydawniczym. Mam nadzieję, że grono naszych czytelników i sympatyków będzie stale się powiększać, a jeśli uda nam się dodatkowo zaszczepić tą tematykę wśród młodych odbiorców, będzie to dla nas powód do dużego zadowolenia. Już teraz wyrazem sporego zainteresowania naszym pomysłem jest fakt, że zanim oddaliśmy czytelnikom premierowy numer już mieliśmy dużo wejść na naszą stronę internetową i pozyskaliśmy grono sympatyków. Wszystkich zachęcam do korzystania z naszego forum, gdzie można zgłaszać swoje uwagi i sugestie. Będziemy starali się je uwzględniać, aby nawet najbardziej wybredny czytelnik czuł się zadowolony. Miłej lektury. Alea iacta est. Leszek Tomczak Redaktor Naczelny

4

5 Marcin Pietrzyk Ludy Morza w kontekście źródeł archeologicznych i historycznych Ich początki nikną w mrokach prehistorii epoki brązu. Gdy pojawili się na terenie Bliskiego Wschodu pozostawili za sobą spaloną ziemię i ogrom zniszczeń. Źródła egipskie znają ich pod rozmaitymi, mało mówiącymi nazwami, zaś współczesna historiografia nadała im miano Ludów Morza. Ludy Morza 1 to ogólna nazwa konfederacji szeregu plemion, które na przełomie późnej epoki brązu oraz wczesnej epoki żelaza dokonały inwazji na rozległy obszar Bliskiego Wschodu, począwszy od Anatolii przez Cypr po Egipt, doprowadzając do licznych przeobrażeń kulturowych na terytoriach objętych ich łupieżczymi napadami 2. W owym czasie przez grupy najeźdźców opanowany zostaje kraj Alasija identyfikowany jako Cypr, na czele z ważnymi portami takimi jak Enkomi czy Kition. Zniszczeniu uległo szereg miast leżących na syryjskim wybrzeżu Morza Śródziemnego jak chociażby Ugarit, Alalah, upadło Imperium Hetytów i wreszcie zniszczona zostaje Troja VIIa. Dopiero decydujące starcie, do jakiego doszło w ósmym roku panowania Ramzesa III powstrzymało ich niszczący pochód. Wszystkie te zdarzenia bezpośrednio lub przynajmniej częściowo łączone są z wyprawami Ludów Morza 3. Próba 1 Należy tutaj pamiętać, że źródła egipskie nigdy takiego zwrotu nie używają określając najeźdźców terminami Północni przybywający ze wszystkich krajów Północne kraje będące na swoich wyspach czy Obce ludy na wyspach. 2 J. Śliwa, Państwa i ludy wschodniej części basenu Morza Śródziemnego (około 3000/ p.n.e.) [w:] J. Śliwa (ed), Wielka Historia Świata, t.2, Kraków 200, s T. Łoposzko, Wielka wędrówka ludów na przełomie XIII-XII wieku przed n.e., Meander 2 (17), s

6 Egipt odtworzenia tych niezwykle skomplikowanych i złożonych wydarzeń opiera się głównie na analizie źródeł egipskich, które dostarczają największej ilości informacji na ten temat. Należą do nich zarówno teksty pisane jak i analiza danych ikonograficznych znajdujących się w egipskich świątyniach w Abydos, Karnak, Luksor, Abu Simbel czy Medinet Habu. Wymieniają one łącznie dziewięć plemion, które w różnym okresie i kontekście występują w przekazach egipskich. Są to mianowicie: Lukku, Tursza, Szakalesz, Szardana, Akauasz, Waszasz, Peleset, Czeker i Danuna. Dane te uzupełniają także przekazy pochodzące z archiwum innych bliskowschodnich ośrodków. Coraz istotniejszą rolę odgrywają również wykopaliska archeologiczne, które wraz z przyrostem materiału źródłowego dostarczają nowych, cennych informacji o przemianach, jakie miały miejsce w całym basenie Morza Śródziemnego w drugiej połowie II tysiąclecia. Przy próbie ustalenia przynależności etnicznej poszczególnych grup wchodzących w skład ludów morskich pomocne okazują się również być studia językoznawcze. Ludy Morza w świetle źródeł egipskich Pierwsze informacje o Ludach Morza pochodzą już z pierwszej połowy XIV wieku, a znajdują się w tak zwanym archiwum amarneńskim. W 1887 roku n.e. w miejscowości Tell el-amarna (starożytne Achetaton) udało się odkryć zbiór korespondencji dyplomatycznej pomiędzy egipskimi faraonami z czasów XVIII Dynastii: Amenhotepem III, Amenhotepem IV (Echnatonem), jak i jego następcą Smenchkare, a wasalami państwa egipskiego, oraz innymi krajami starożytnego Bliskiego Wschodu. Zawierają one szereg niezwykle cennych informacji o sytuacji geopolitycznej regionu. W tym kontekście pojawia się kilka nazw plemion identyfikowanych później, J. Śliwa, Inwazja Ludów Morskich na Egipt u schyłku II tyś. p.n.e [w:] M. Salamon, J. Strzelczyk (eds), Wędrówka i etnogeneza w starożytności i średniowieczu, Kraków 2004, s W niniejszej pracy zastosowano spolszczoną pisownię nazw ludów morskich za: J.Śliwa, Inwazja Ludów Morskich, s. 46. Większość dat w tekście odnosi się do wydarzeń, które miały miejsce przed narodzeniem Chrystusa. W przeciwnym wypadku oznaczono je skrótem n.e. jako Ludy Morza. List numer 38 to odpowiedź króla kraju Alasija kierowana do Amenhotepa III, odpierająca zarzuty, jakie w stosunku do tego pierwszego czynił Amenhotep. Wymieniony jest tu lud Lukki, który w owym czasie dokonywał regularne wypady na posiadłości egipskie, o co faraon ma pretensje właśnie do władcy Alasiji. Ten zaś starając się oczyścić z zarzutów informuje, że grabieżcze napady Lukki nie są czynione za jego zgodą, ani tym bardziej w porozumieniu z nim. Jednocześnie jak pisze dalej autor, Lukki już w tym okresie zajęli kilka przybrzeżnych portów na jego własnej ziemi, służących jako bazy wypadowe do dalszych podbojów 7. Odpowiedź ta może być w przybliżeniu datowana na 1370 rok 8. Stanowi to pierwszą pewną wzmiankę o ludach morskich. Jednak część badaczy pierwszej informacji o późniejszych Ludach Morza szuka już na inskrypcji znajdującej się w tak zwanej Świątynia Obelisków w Byblos a pochodzącej z pierwszej połowy II tysiąclecia. Na jednej ze ścian wyryto egipskim pismem hieroglificznym napis, który próbuje się przetłumaczyć jako: Kukkunis syn Lukka. W stosunku do przedstawionej powyżej korespondencji inskrypcja ta przesuwałaby związki Egiptu z Lukki o około 500 lat. Niestety jak dotąd nie udało się odnaleźć żadnych źródeł pochodzących z okresu pomiędzy hipotetyczną informacją ze Świątyni Obelisków, a listem z archiwum amarneńskiego, które jednoznacznie potwierdziłyby słuszność tej koncepcji. Trzykrotnie w listach numer 81, 122 oraz 124 których autorem jest władca Byblos Rib-Addi kierowanym do Echnatona wymieniany jest lud Szardana, również pozostający w konflikcie z państwem egipskim 10. Jako ostatnie wzmiankowane jest w liście numer 151 plemię Danuna (Danauna) pojawiające się przy korespondencji pomiędzy Echnatonem a królem fenickiego miasta Tyr AbiMilki. Dowiadujemy się stąd o śmierci władcy owego ludu, oraz o wyborze jego następcy, którym został brat zmarłego. Jak zaznacza na końcu AbiMilki w kraju tym panuje pokój J.A. Knudtzon, Die El-Amarna Tafeln, Leipzig 1912, s T.T. Smoleński, Północne ludy morskie za Ramzesa II i Minefty, Kraków 1912, s.10. T.R. Bryce, The Lukka problem And a possible solution, JNES 33 (1974), s J.A. Knudtzon, Die El-Amarna, ; , s J.A. Knudtzon, Die El-Amarna, s

7 Archeologia Najwięcej informacji na temat wspomnianych powyżej ludów posiadamy o Szardanach. Źródła egipskie rozróżniały dwie grupy tych plemion: Tak zwanych Szardanów domowych służących w armii egipskiej, oraz Szardanów z morza, którzy pozostawali w konflikcie z państwem faraona 12. Świadectwo tego odnajdujemy w Wielkim Papirusie Harrisa, który został spisany za panowania Ramzesa IV około 1150 roku. Dokument zawiera jednak podsumowanie panowania Ramzesa III cytując jego własne słowa: Za moich czasów pozwoliłem piechurom i woźnicom zamieszkać w domach. Szardanowie i Kehek byli w swoich miastach, leżąc wyciągnięci na plecach ( ) Ich łuki i ich broń złożono w arsenałach, podczas gdy oni pozostawali zadowoleni i pijani z radości. Ich kobiety były z nami, ich dzieci przy nich, gdyż to ja byłem z nimi jako obrona i ochrona ich ciał ( ) 13. Kontyngenty Szardanów w armii egipskiej pojawiły się najprawdopodobniej już u schyłku XVIII Dynastii. Stanowili oni podstawową grupę etniczną wchodzącą w skład powołanej mniej więcej w tym samym czasie formacji zwanej Peherer lekkiej piechoty mającej za zadanie ochronę rydwanu na placu boju. Znajdując się na przedzie armii przeprowadzali rozpoznanie wrogich sił, pozostając zaś na tyle zabezpieczali przed oskrzydleniem i okrążeniem wozów bojowych 14. Szardanowie domowi w sposób szczególny odznaczyli się podczas panowania Ramzesa II, jednego z najwybitniejszych władców Starożytnego Egiptu ( ). Pierwszy militarny kontakt Ramzesa z wspomnianym plemieniem miał miejsce już w drugim roku panowania, o czym informuje nas Stela z Tanis. Szardanowie dokonali wtedy łupieżczego napadu na posiadłości egipskie, jednak zostali pokonani przez armię egipską, a część z nich zapewne wcielono do armii faraona 15. Jak miało się wkrótce okazać była to bardzo trafna decyzja. Podczas wielkiej bitwy pod Kadesz ( około 1274 roku) stoczonej nad rzeką Orontes w Syrii stanowili oni główną część osobistej gwardii przybocznej faraona walcząc przeciwko całej koalicji plemion 12 J. Śliwa, Inwazja Ludów Morskich, s Cyt. za: M. Lemiesz, Narody przybyłe z wysp pośrodku Wielkiej Zieleni, Archeologia Żywa 1/24 (2003), s M. Lemiesz, Narody przybyłe z wysp, s N. Grimal, Dzieje Starożytnego Egiptu, tłum. A. Łukaszewicz, Warszawa 2004, s skupionych wokół hetyckiego władcy Muwatallisa II 16. Szardanowie w egipskich relacjach ze starcia nazywani są Jeńcami Najjaśniejszego Pana co jest zapewne pokłosiem wspomnianego zwycięstwa z drugiego roku. Należy jednak przypuszczać, że jeńcy wzięci wtedy do niewoli stanowili jedynie uzupełnienie przybocznej gwardii faraona, rekrutowanej z zaciągu Szardanów poprzedzającej panowanie Ramzesa II 17. Bitwa ta ze względu na mnogość relacji zarówno ze strony egipskiej jak i hetyckiej stanowi nie tylko najlepiej udokumentowany konflikt w historii Starożytnego Egiptu, ale również jedno z najlepiej oświetlonych źródłowo starć całej starożytności 18. Wśród owej konfederacji znajdującej się pod rozkazami Muwatallisa II tak zwany poemat Pentaura swoisty hymn opiewający czyny Ramzesa, przepisany z innych tekstów przez nadwornego skrybę faraona Pentaura 19, opisując stoczoną bitwę oprócz takich ludów jak Dardani, Masa, Pidasa czy Karkisza wymienia także plemię Lukki 20. Jak dowiadujemy się dalej z opisu bitwa miała bardzo dramatyczny i zacięty przebieg. W toku wydarzeń nastąpiło całkowite rozbicie dwóch z czterech głównych dywizji egipskich Re i Amona, podczas gdy pozostałe dwie Ptaha i Seta zostały w tyle odłączone od pozostałych sił faraona. W tym najbardziej krytycznym momencie bitwy, przy faraonie pozostała jedynie jego straż przyboczna. Pozwoliło to odeprzeć walny atak hetycki, a następnie przejść siłom egipskim do skutecznego kontrataku. Relacje egipskie następnie przekonują o wielkim sukcesie, jaki ostatecznie odniosła armia egipska, cytując słowa posła hetyckiego proszącego w imieniu Muwatallisa o pokój: Twój pokorny sługa oznajmia uroczyście, że jesteś synem Re Egipt i kraj Hatti to twoi słudzy Czyż się godzi, byś zabił twe sługi ze straszliwym gniewem na twarzy, bez litości? Spójrz, przez wczorajszy dzień zabiłeś sto tysięcy ludzi, a dziś powracasz i nie szczędzisz pozostałych. Nie stróż się zanadto, zwycięski królu! Pokój lepszy jest niż wojna. Daj nam tchnienie życia! 21. Jakkolwiek wydarzenia, które nastąpiły po bitwie (między innymi pozba- 16 M. Lemiesz, Narody przybyłe z wysp, s T. Smoleński, Północne ludy morskie, s Grimal, Dzieje Starożytnego, s T. Smoleński, Północne ludy morskie, s J. H. Breasted, Ancient Records of Egypt. Volume III. The Nineteenth Dynasty, Chicago 1906, s N. Grimal, Dzieje Starożytnego, s

8 Egipt wienie przez króla hetyckiego godności księcia Amurru, sprzyjającemu Ramzesowi Bentesziny), stoją w sprzeczności z relacją egipską, wskazując na to, że bitwa pozostała najprawdopodobniej nierozstrzygnięta, to jednak dzięki odważnej postawie zarówno samego Ramzesa II jak i formacji Szardanów armia egipska uniknęła w najtrudniejszej chwili bitwy rozbicia i co za tym idzie poniesienia całkowitej klęski. Pierwsze poważne starcie koalicji Ludów Morza z Egiptem miało miejsce w czasach następcy Ramzesa II, Merenptaha ( ). W piątym roku panowania doszło do bitwy pomiędzy szeregiem plemion skupionych wokół libijskiego księcia Meriai, a armią egipską dowodzoną przez faraona. Przyczyną starcia był stopniowy napływ tych plemion na żyzny obszar Delty Nilu. O planach najeźdźców w stosunku do tych ziem najlepiej świadczy fakt, iż za wojownikami ciągnął cały tabor dobytku nie wyłączając żon oraz dzieci. Wszystko to zmusiło faraona do podjęcia zbrojnej interwencji 22. Wielka inskrypcja z Karnaku stanowiąca główne źródło do poznania interesujących nas wydarzeń podaje nazwy plemion wchodzące w skład owej koalicji. Są to: Akausza, Tursza, Lukku, Szardana oraz Szakalesz. Wszystkie je opisuje jako: Północni przybywający z wszystkich krajów 23. Inskrypcja podaje również motywy, dla których ludy te wtargnęły na teren państwa egipskiego: Spędzają dzień przemierzając kraj i walcząc by codziennie napełnić sobie brzuch. Wtargnęli do Egiptu, by szukać pożywienia dla swych ust 24. W rezultacie doszło do wielogodzinnej bitwy stoczonej niedaleko miejscowości Per-ir lokalizowanej w zachodniej Delcie 25. Zakończyła się ona całkowitym zwycięstwem Merenptaha. Jak czytamy dalej w relacji: Odrażający przywódca Libijczyków umknął pod osłoną nocy samotny, bez piór na głowie, bez butów na nogach. Jego żony pojmano w jego obecności i na jego oczach 26. Relację tę uzupełnia Stela z Athribis, która podaje liczbę jeńców wziętych w toku walki do niewoli, 22 J. Śliwa, Inwazja Ludów Morskich, s J.H. Breasted, Ancient Records of Egypt. Volume III, s Cyt. za: T. Smoleński, Północne ludy morskie, s J. H. Breasted, Ancient Records of Egypt. Volume III, s Cyt. za: H.A. Schlögl, Starożytny Egipt, tłum. A. Gadzała, Warszawa 2009, s J. Śliwa, Inwazja Ludów Morskich, s J. H. Breasted, Ancient Records of Egypt. Volume III, s Cyt. za: Schlögl, Starożytny Egipt, s mianowicie: przeszło 6000 Libijczyków, 2201 z Akauasz, 722 z Turszy oraz 200 z Szekelesz 27. Niestety Stela nie zachowała się do naszych czasów, a znamy ją jedynie z niepełnej kopii sporządzonej w XIX wieku. Nie pozwala to na precyzyjne i niebudzące wątpliwości ustalenia dotyczące zawartych w niej faktów. Liczby zabitych z plemienia Lukki oraz Szardana nie sposób ustalić. Merenptah nie poprzestał na tym sukcesie, wyprawiając się następnie na obszar Syro-Palestyny, zmuszając do uległości ludy zamieszkujące te tereny. Informuje nas o tym Stela Zwycięstwa odkryta pod koniec XIX wieku n.e. w świątyni grobowej Merenptaha w Tebach. Pierwsza część przekazuje informację o zwycięstwie nad koalicją libijską, w drugiej natomiast wyryty jest słynny fragment opisujący predynastyczny Izrael, gdzie po raz pierwszy użyto w źródłach pisanych tą nazwę. Z tej też przyczyny ową stelę nazywa się również Stelą Izraela 28. Z wymienionych tutaj pięciu plemion biorących udział w kampanii libijskiej spotykamy dwa występujące już wcześniej w egipskich przekazach, mianowicie Lukku oraz Szardana. Bez najmniejszych wątpliwości chodzi tutaj o te same grupy ludności. Potwierdzenie tego znajdujemy w papirusie Anastasi II, w którym czytamy: Szardana przywiedzieni mieczem twoim brali w niewolę swych ziomków 29. Mamy więc tutaj ślad funkcjonowania w dalszym ciągu wojsk najemnych rekrutujących się z wyżej wymienionego plemienia, a zaciągniętych jeszcze co najmniej w czasach Ramzesa II. Trudno też przypuszczać, aby źródła egipskie mogły pomylić plemię Lukku tak często występujące w przekazach od czasów epoki amarneńskiej 30. Pozostałe trzy plemiona po raz pierwszy występują w źródłach przy okazji opisanej bitwy. O ile z Tursza oraz Akauasz nie spotkamy się już więcej w przekazach egipskich to Szekelesz będzie jednym z plemion odgrywających główną rolę przy okazji decydującego starcia Egiptu z Ludami Morza. Do takowego doszło w trakcie panowania jednego z ostatnich wielkich faraonów starożytnego Egiptu Ramzesa III ( ), z czasów XX Dynastii. Preludium miało miejsce w piątym roku panowania faraona, podczas tak zwanej pierwszej 27 J. H. Breasted, Ancient Records of Egypt. Volume III, s T. Smoleński, Północne ludy morskie, s Cyt. za: T. Smoleński, Północne ludy morskie, s T. R. Bryce, The Lukka Problem, s

9 Archeologia wojny libijskiej. Brały w niej udział plemiona Libu, Maszauasz oraz Seped, które tak jak w czasach Merenptaha próbowały osiedlić się na obszarze Delty. 31 Ilustracja tego konfliktu w świątyni grobowej faraona w Medinet Habu pozwala się domyślać, że w starciu tym mogły brać udział również plemiona Peleset oraz Czeker. Właściwy najazd Ludów Morza nastąpił trzy lata później w ósmym roku panowania Ramzesa około 1178 roku. Szeroka relacja tekstowa jak i ikonograficzna z tego starcia znajduje się we wspomnianej już świątyni grobowej faraona w Medinet Habu. Ramzes III podaje nam tło konfliktu: Obce ludy uczyniły na swych ziemiach spisek. Nagle zniknęły kraje i zostały w walce rozbite. Żaden kraj nie oparł się ich broni, począwszy od Hatti, Kode, Karkemisz, Arzawa, także Alaszija wszystkie zostały naraz zniszczone. Rozbili obóz na jakimś miejscu w Amurru. Zniszczyli jego lud, a jego kraj był, jakoby nigdy nie był. Szli na Egipt i fala ognia szła przed nimi. Ich związek składał się z Peleset, Czeker, Szekelesz, Danuna i Waszasz zjednoczonych krajów. Położyli ręce na krajach całego globu, ich serca były pełne wiary i dufności Nasze plany powiodą się! 32. Najeźdźcy zaatakowali zarówno od strony morza jak i lądu. Bitwa morska rozegrała się w rejonie Delty Nilu, natomiast lądowa w miejscu określanym przez źródła egipskie jako Djahi, oznaczającym jak się obecnie uważa okolice wybrzeża syryjskiego 33. Oprócz tekstów pisanych zwycięstwo w wojnie przeciwko Ludom Morza sławiły także przedstawienia ikonograficzne znajdujące się na północnej ścianie świątyni. Dysponujemy siedmioma panelami poświęconymi tej wojnie (X-XVI), wśród których pięć ilustruje przebieg samej kampanii przygotowanie się wojsk egipskich do bitwy, wymarsz w kierunku wroga, potyczkę lądową, bitwę morską, oraz celebrowanie sukcesu odpowiednio panele X-XII i XIV-XV 34. Panel XIII ukazuje Ramzesa polującego na lwy, natomiast XVI władcę składającego dziękczynienie przed tebańską triadą. Są to klasyczne dla sztuki 31 J. Śliwa, Inwazja Ludów Morskich, s W. F. Edgerton, J. A. Wilson, Historical Records of Ramses III. The texts in Medinet Habu volumes I and II, Chicago 1936, s. 53. Cyt. za: T. Łoposzko, Starożytne bitwy morskie, Gdańsk 1992, s J. Śliwa, Inwazja Ludów Morskich, s R. Drews, Medinet Habu: Oxcarts, Ships and Migration Theories, JNES 59 (2000), s. 171; H. H. Nelson, The Naval Battle Pictured at Medinet Habu, JNES 2 (1943), s. 40. egipskiej sceny mające podkreślić odpowiednio odwagę oraz pobożność faraona 35. Szczególne znaczenie miała najprawdopodobniej bitwa morska, która rozstrzygnęła losy kampanii. Mimo tego, że poświęcony jej jest jedynie jeden relief (panel XIV) to jego duże w stosunku do pozostałych rozmiary zdają się potwierdzać kluczowe znaczenie tej sceny 36. Niestety nie sposób oszacować sił, jakimi dysponowały wojska egipskie jak i koalicja Ludów Morza. Pewną wskazówką może być relief ukazujący główną bitwę, gdzie przedstawiono cztery okręty egipskie oraz pięć wrogich. Oczywiście symbolicznie oddany jest tutaj jedynie wycinek kampanii, niemniej nie możemy wykluczyć, że ukazuje on również przybliżone proporcje armii, jakimi dysponowały walczące strony. Na podstawie reliefu można za to pokusić się o odtworzenie wyglądu okrętów egipskich oraz ludów morskich. Te pierwsze miały kształt przypominający łyżkę z dziobem i rufą wyraźnie skierowaną ku górze. Dziób zakończony był ponadto zoomorficznym przedstawieniem głowy lwa, która mogła służyć jako taran 37. Posiadały również miejsca dla wioślarzy dodatkowo chronionych wysoką burtą 38. Okręty ludów morskich ukazane są bez wioseł oraz ze zwiniętymi żaglami. Kształt miały zdecydowanie prostszy, natomiast rufę i dziób zakończone stylizowanymi przedstawieniami kaczki, co może przypominać późniejsze konstrukcje okrętów greckich 39. Wojna zakończyła się jak przekonuje nas następnie dalsza relacja ogromnym sukcesem wojsk egipskich: Co się zaś tyczy tych, którzy dotarli do moich granic ich nasienie, serce i dusza są skończone na wieki wieków. Ci którzy przybyli razem od strony morza zostali pokonani tak, że fala ognia była przed nimi Spowodowałem, że nie wspominają już Egiptu a kiedy wymówią moje imię na swojej ziemi płoną Zabrałem im ziemię a ich granicę włączyłem do swoich. Ich wódz i ludzie z ich plemion należą do mnie 40. Obraz ten uzupełnia Papirus Harris I, który podaje: Poszerzyłem wszystkie granice Egiptu. Odparłem tych, którzy zaatakowali 35 H.H. Nelson, The Naval Battle, s R. Drews, Medinet Habu, L. Casson, Sea and Seamanship in the Ancient World, Baltimore 1995, s T. Łoposzko, Starożytne bitwy, s L. Casson, Sea and Seamanship, s W.F. Edgerton, J.A. Wilson, Historical Records, s Tłum. własne.

10 Egipt ze swoich krajów. Pokonałem Danuna na ich wyspach a Szakalesz i Peleset zamieniłem w popiół. Szardana i Waszasz z morza byli jak gdyby nigdy nie istnieli. Wszystkich naraz pojmałem i sprowadziłem w niewolę do Egiptu jak piasek morskiego wybrzeża. Osadziłem ich w twierdzach w swoim imieniu. Ich oddziały liczyły 100 tysięcy. Wyposażałem ich wszystkich co roku w odzież i zboże ze swoich spichlerzy 41. Ludy Morza w świetle źródeł bliskowschodnich Inskrypcja roku ósmego z Medinet Habu w sposób zaskakująco precyzyjny pokrywają się z obrazem Bliskiego Wschodu około 1200 roku, jaki wyłania się z badań archeologicznych. W czasie przełomu XIII i XII wieku możemy zaobserwować ogromne zniszczenia, jakie dotknęły całą wschodnią część basenu Morza Śródziemnego. Dramatyczny przebieg miały zwłaszcza wydarzenia rozgrywające się u schyłku Epoki Brązu w Syrii. W tym okresie zniszczone zostają takie ośrodki jak Królestwo Mukisz z siedzibą w Alalach, Emar, Hamat, Katna i wreszcie Ugarit 42. Szczególny przypadek stanowi Królestwo Ugarit (obecnie Ras Szamra). Miasto to w XIII wieku należało do jednych z najbogatszych ośrodków całego Bliskiego Wschodu co zawdzięczało głównie importowi a następnie dalszej dystrybucji na obszar całej Syrii wysokogatunkowej ceramiki mykeńskiej 43. Odkryto tam ogromną ilość korespondencji dyplomatycznej, gdzie na plan pierwszy wychodzi ta pomiędzy ostatnim królem Ugarit Hammurapim III a władcami ościennych krajów. Interesujący jest zwłaszcza list, który Hammurapi otrzymał od władcy Alasija: Odnośnie tego co mi napisałeś: Statki wroga wysłano na morze! Musisz się umocnić. Gdzie są Twoje wojska, gdzie stacjonują Twoje rydwany? Czyż nie są przy Tobie? Nie? Któż więc ochroni Cię przed wrogiem? Ufortyfikuj swoje miasta murami. Niech Twoje wojska i rydwany 41 J. H. Breasted, Ancient Records of Egypt. Volume IV. The Twentieth to the Twenty-Sixth Dynasty, Chicago 1906, s Tłum. własne. 42 J. Śliwa, Państwa i ludy,s M. C. Astour, New Evidance Of The Last Days Of Ugarit, AJA 69 (1965), s wejdą tam i oczekują z wielką uwagą wroga! 44. Odpowiedź władcy Ugarit (list numer ) jest już dużo bardziej dramatyczna i pokazuje jednocześnie niepewność i wielkie zamieszanie, jakie miało miejsce w owym czasie: Mój ojcze, statki wroga nadpłynęły tutaj; moje miasta płoną a oni uczynili wiele zła w moim kraju. Czy mój ojciec nie wie, że całe moje wojsko i rydwany są w kraju Hatti, a wszystkie moje statki w kraju Lukka? Tak, więc kraj jest pozostawiony sam sobie. Niech mój ojciec wie to; Siedem statków wroga, które tu przypłynęło uczyniło nam wiele zła 45. Odpowiedź, jaką otrzymuje na ten list Hammurapi od głównego namiestnika wyspy imieniem Eshuwara przynosi jeszcze gorsze informacje: Co się zaś tyczy wrogich armii: to byli ludzie z Twojego kraju i Twoje własne statki uczyniły to! To ludzie z Twojego kraju popełnili te przestępstwa Piszę, aby Cię poinformować i przestrzec. Bądź czujny! 46. Jak więc jasno wynika z tej korespondencji flota Ugarit przeszła na stronę agresorów, co ostatecznie pogrążyło miasto. Równie istotna jest prośba, jaką kierował do władcy Ugarit król hetycki, który prosił o statki potrzebne przy transporcie zboża. Ważność sprawy określił, jako sprawa życia lub śmierci 47. Niestety żadne z tych przygotowań do obrony nie przyniosło pożądanego rezultatu. Około 1200 roku upada większość cypryjskich portów na czele z najlepiej rozwiniętym, stanowiącym zapewne centrum polityczno-administracyjne państwa Enkomi. Jak zostało wspomniane właśnie tę wyspę identyfikuje się z Alasiją 48. Mniej więcej w tym samym okresie upada jedno z najważniejszym imperiów bliskowschodnich owego okresu mianowicie nowe państwo hetyckie. Niewątpliwie przyczyny upadku państwa musiały być złożone. Należy tutaj wymienić kolejne wyprawy ludu Kaska, mającego swoje siedziby na północ od posiadłości hetyckich, skutecznie przez to hamując ich rozwój terytorialny w tym kierunku czy kolejne klęski żywiołowe. Niemniej to właśnie ataki ludów morskich na państwa bardzo blisko 44 T.R. Bryce, The Kingdom of the Hittities, Oxford 2005, s Tłum. własne. 45 M.C. Astour, New Evidance, s Tłum. własne. 46 T.R. Bryce, The Kingdom, s Tłum. własne. 47 M.C. Astour, New Evidance, s H. W. Catling, Cyprus in the Late Bronze Age, [w:] E.S. Edwards et al (eds), History of the Middle East and the Aegan Region c B.C, Cambridge 2008, s

11 Archeologia Przesunięcia etniczne u schyłku Epoki Brązu i na początku Epoki Żelaza (za: Śliwa 200 ). związane kulturalnie i polityczne z Hetytami takie jak Ugarit spowodowały kryzys gospodarczy i ekonomiczny, a co za tym idzie przyczyniły się do ostatecznego upadku imperium. Około 11 roku zniszczona zostaje stolica państwa Hetytów Hattusas, a śmierć ponosi ostatni władca Suppiluliumas II 0. Dzieło zniszczenia zostało zapewne przypieczętowane przez Frygów, którzy pojawili się na tym obszarze pewien czas później, kontynuując wędrówkę ze swych pierwotnych siedzib. Należy przy tym jednak pamiętać, że znaczna część stanowisk leżących z dala od centrum państwa nie uległa zagładzie i w dalszym ciągu funkcjonowała. Dobrze pokazuje to historia wicekróla Karkemisz w czasach Suppiluliumasa II, Talmi Teshuba oraz jego syna Kuzi Teshuba, który to bez przeszkód przejął po ojcu schedę i tytułował się nawet Wielkim Królem 1. Być może związek z opisywanymi wydarzeniami miała również historia unieśmiertelniona w Iliadzie Homera. Od czasu odkrycia przez Henryka Schliemanna na terenie wzgórza Hissarlik potężnej cytadeli zgodnie identyfikowanej z pozostałościami Troi, kwestia historyczności wojny trojańskiej budzi w dalszym ciągu niesłabnące spekulacje. Położona w północno zachodniej części Anatolii nad rzeką Skamander, w sąsiedztwie T.R. Bryce, The Kingdom, J. Śliwa, Państwa i ludy, s. 2 8, s T.R. Bryce, The Kingdom, s Morza Egejskiego i Cieśniny Dardanelskiej stanowiła idealne miejsce pod względem strategicznym zarówno do obrony przed obcym najeźdźcom jak i do kontroli traktów handlowych 2. Troi opisanej przez Homera najlepiej odpowiada warstwa VI. Odnalezienie śladów ceramiki PH IIIA oraz nielicznych fragmentów IIIB1 wskazuje, że warstwa ta została zniszczona w pierwszych dekadach XIII wieku 3. Na przełom XIII i XII wieku datowana jest za to destrukcja warstwy VIIa, co idealnie łączy się z wielkimi przekształceniami związanymi z wędrówką ludów morskich. Gwałtowny pożar oraz odnalezienie w ruinach ludzkich szkieletów wraz z grotami strzał każe sądzić, że Troja w owym okresie stała się celem obcego ataku. Źródła hetyckie wspominają z kolei o księstwach Wilusa i Taruisa leżących na zachód od posiadłości imperium. Nie sposób nie zauważyć podobieństwa do greckiej nazwy Troi czyli Ilionu. Jak udało się bezsprzecznie ustalić księstwa te leżały w granicach współczesnej Troady. Te same źródła wymieniają K. Lewartowski, A. Ulanowska, Archeologia egejska; Grecja od paleolitu po wczesną epokę żelaza, Warszawa 1, s T.R. Bryce, The Kingdom, s. 3. K. Lewartowski, Ulanowska, Archeologia egejska, s.. T.R. Bryce, The Kingdom, s. 3. T. R. Bryce, Lukka Revisited, JNES 1 (1 2), s. 12 ; T.R. Bryce, The Kingdom, s

12 Egipt także potężne księstwo Ahhiyawa łączone najczęściej z Achajami/Mykeńczykami, którzy to według Homera mieli złupić Troję. Co istotne pozostawało ono przez jakiś czas w konflikcie z państwem hetyckim jak i Wilusą, gdzie nawet wskutek interwencji państwa Ahhiyawa tron stracił władca miasta imieniem Walmu 57. Jak zostanie dalej przedstawione nie budzi wątpliwości fakt, że wśród koalicji Ludów Morza sporą rolę odgrywali Achajowie. Oczywiście z drugiej strony trudno zakładać, że Homer posiadał na ten temat wiarygodne informacje. Historię opisaną w Iliadzie należy traktować raczej, jako zbiór informacji pochodzących zarówno z epoki brązu, jaki i czasów poecie współczesnych 58. Jakakolwiek nie byłaby rola Ludów Morza w wydarzeniach związanych z upadkiem Troi VIIa, niewątpliwie stanowiły one wbrew temu, co przekazał nam Homer jedynie stosunkowo mało znaczący epizod w porównaniu z wielkimi przeobrażeniami, jakie w owym czasie dotknęły cały ten region. Kwestia przynależności etnicznej Ludów Morza Po dokonanym przeglądzie historycznym można pokusić się o ustalenie składu etnicznego poszczególnych plemion wchodzących w skład dwóch głównych fal uderzeniowych pierwszej w czasach Merenptaha, a drugiej w okresie rządów Ramzesa III. Piąty rok panowania Merenptaha Akausza Niemalże od samego początku badań nad zagadnieniem ludów morskich badacze doszukiwali się w nazwie tego ludu podobieństwa do greckich Achajów 59. Przypuszczenia te dodatkowo wzmocniły w późniejszym okresie źródła hetyckie znające wspomniane już państwo Ahhiyawa 60. Głównym argumentem podnoszonym przez przeciwników tej identyfikacji jest informacja płynąca z Wielkiej Inskrypcji z Karnaku w myśl, 57 T.R. Bryce, The Kingdom, s ; Lewartowski, Ulanowska, Archeologia egejska, s T.R. Bryce, The Kingdom, s T. Smoleński, Północne ludy morskie, s J. Śliwa, Inwazja Ludów Morskich, s. 48. której Akausza byli obrzezani 61. Trudno jednak informacji o braku obrzezania klasycznych Greków przenosić niemalże 1000 lat wstecz. Formułuje się w związku z tym hipotezę w myśl, której Grecy w owym czasie mieliby być pod silnym wpływem semickim 62. Niestety w źródłach egipskich plemię to wymienione jest jedynie jeden raz, a w skutek zniszczenia świątyni grobowej Merenptaha nie posiadamy żadnych przedstawień tego ludu, które to mogłyby ostatecznie rozwiać wszelkie wątpliwości. Lukku Jak zostało przedstawione lud ten występował już w przekazach egipskich na długo przed panowaniem Merenptaha. Najbardziej rozpowszechniona jest ich identyfikacja z Licyjczykami 63. Wskazuje na to między innymi przedstawienie znajdujące się w świątyni karnackiej, gdzie widzimy Lukku z charakterystycznymi spiczastymi czapkami zakończonymi wieńcem z piór 64. Łączy się to z przekazem Herodota, według którego Licyjczycy będący sprzymierzeńcami Persów podczas wojny z Grekami mieli nosić filcowe kapelusze, uwieńczone dookoła piórami 65. Zgodnie z teorią Trevora Bryce a 66 zamieszkiwali oni rozległy obszar południowośrodkowej Anatolii, pozostając jednocześnie bardzo aktywni we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Po opisywanych wydarzeniach w przeciwieństwie do kilku pozostałych plemion nie wywędrowali na zachód, a wykorzystując załamanie się państwa hetyckiego wrócili do swoich pierwotnych siedzib, które późniejsze źródła greckie nazwały Lakonią i Licją 67. Tursza Podobnie jak Akausza wymienieni są przede wszystkim w kontekście wojny z Merenptahem. Szczęśliwie jednak zostali dodatkowo zilustrowani na ścianach świątyni w Medinet Habu, co pozwala nam odtworzyć wygląd zewnętrzny przedstawicieli tego ludu. Posiadali zarost na twarzy, ubrani byli w krótkie spódniczki, a uzbrojeni w dzidy i miecz zwany chepesz 68. Na podstawie podobnego ubioru do 61 G. A. Wainwright, Some Sea-Peoples, JEA 47 (1961), s J. Śliwa, Inwazja Ludów Morskich, s T. Łoposzko, Wielka wędrówka ludów, s ; T. Smoleński, Północne ludy morskie, s ; J. Śliwa, Inwazja Ludów Morskich, s T. Smoleński, Północne ludy morskie, s Herodot, Dzieje VII, s T.R. Bryce, Lukka Revisited, s T.R. Bryce, The Kingdom, s J. Śliwa, Inwazja Ludów Morskich, s

13 Archeologia plemienia Szakalesz Gerald Wainwright wywodził ich z obszaru Karii, a ściślej mówiąc z okolic Miletu 69. Jednocześnie w skutek podobieństwa językowego próbuje się ich identyfikować, jako Tyrsenów, czyli przodków Etrusków żyjących jeszcze w Azji Mniejszej 70. Potwierdzałoby to w pełni przekaz Herodota, według którego wskutek nagłej klęski nieurodzaju odłam Lidyjczyków pod wodzą Tyrsenosa wywędrował z ojczyzny i po dłuższej wędrówce osiadł w końcu w Italii 71. Pomimo rozwoju badań archeologicznych kwestia etnogenezy Etrusków w dalszym ciągu budzi szereg kontrowersji. Zwraca uwagę zwłaszcza luka chronologiczna pomiędzy hipotetyczną wędrówką Tursza/Tyrsenów, a rozkwitem kultury etruskiej. Trudno stąd wnioskować o pojedynczej wielkiej migracji całego ludu, a raczej należy spodziewać się stopniowego napływu, który w konsekwencji doprowadził do ukształtowania się wyjątkowej cywilizacji Etrusków. Szakalesz Uczestniczyli w inwazji zarówno w czasach Merenptaha jak i Ramzesa III. Sporo kontrowersji wiąże się z ich ewentualnymi przedstawieniami ikonograficznymi. Wątpliwości dotyczą przedstawienia znajdującego się w Medinet Habu, które ze względu na niepełny podpis można interpretować jako wizerunek Szakalesz lub też Beduina z plemienia Shasu 72. Przyjmując argumenty Geralda Wainwright a 73, uważającego, że jest to wyobrażenie Szakalesz można stwierdzić, że ich strój był bardzo zbliżony do tego noszonego przez Tursza 74. Jedyną większą różnicą jest posiadanie przez Szakalesz w przeciwieństwie do Tursza medalionów, które to mają często występować w przedstawieniach ludów północo-centralnej Azji Mniejszej począwszy od końca III tysiąclecia. Na tej to podstawie wysunięto hipotezę, w myśl której to właśnie tam należy szukać pierwotnych siedzib Szakalesz. Po nieudanej ofensywie na Egipt lud ten miał dalej skierować się na zachód, aby ostatecznie osiedlić się na Sycylii i występować w źródłach pod nazwą Sykulów 75. Druga teoria zakłada, że Szakalesz już wcześniej mieszkali na Sycylii, a poprzez emporion Thapsos założone około 1400 roku obszary te miałyby wejść w orbitę zainteresowań kupców z wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, co skutkowało także pojawieniem się morskich piratów z tych okolic. Na poparcie tej tezy przywołuje się list króla hetyckiego do władcy Ugarit (numer ), gdzie jest informacja o Sikilayu, którzy mieszkają na statkach 76. Jak wynika z korespondencji król hetycki nie zna siedzib tego ludu, co musi dziwić, jeśli przyjmiemy, że Szakalesz mieszkali na obszarze Azji Mniejszej. Szardana Tak jak w przypadku Lukku lud ten już od dłuższego czasu wchodził w interakcje z państwem faraonów. Początkowo ojczyzny Szardana podobnie jak Tursza szukano na obszarze Europy Zachodniej. Według tej koncepcji wywodzili się z Sardynii i wędrując z zachodu na wschód weszli w strefę oddziaływań egipskich. Następnie sformułowano hipotezę, w myśl której mieliby pochodzić z Azji Mniejszej (najpewniej z okolic miasta Sardes), a dopiero w wyniku późniejszych migracji ostatecznie osiedlili się na Sardynii 77. Tłumaczyłoby to jednocześnie tak szerokie kontakty Szardana z Egiptem 78. W ikonografii egipskiej przedstawiani są bez zarostu, noszący hełmy z charakterystyczną dekoracją w postaci rogów byka, uzbrojeni w okrągłe tarcze, dzidy i duże miecze nadające się do cięć lub pchnięć 79. Pomimo tego, że nie występują, jako najeźdźcy w czasach Ramzesa III można wysnuć przypuszczenie na podstawie reliefów z Medinet Habu, że brali udział w bitwie zarówno po stronie egipskiej jak i ludów morskich 80. Identyfikacja Szardana z mieszkańcami Sardynii budującymi słynne kamienne wieże zwanymi Nuraghi, jest wzmocniona przez odnalezienie IX wiecznej fenickiej inskrypcji z Nora, gdzie nazwa wyspy występuje jako Shardan oraz 69 G.A. Wainwright, Some Sea-Peoples, s T. Smoleński, Północne ludy morskie, s ; G.A. Wainwright, Some Sea-Peoples, s Herodot, Dzieje I, s G.A. Wainwrigt, Some Sea-Peoples, s ; E. F. Wente, Shekelesh or Shansu?, JNES 22 (1963), s G.A. Wainwright, Shekelsh or Shansu?, JEA 50 (1964), s G.A. Wainwright, Some Sea-Peoples, s G.A. Wainwright, Some Sea-Peoples, s F. C. Woudhuizen, The Ethnicity Of The Sea Peoples, Rotterdam 2006, s T. Smoleński, Północne ludy morskie, s T. Łoposzko, Wielka wędrówka ludów, s R. D. Barnett, The Sea Peoples, [w:] E. S. Edwards et al (eds), History of the Middle East and the Aegan Region c B.C, Cambridge 2008, s. 368; J. Śliwa, Inwazja Ludów Morskich, s J. Śliwa, Inwazja Ludów Morskich, s

14 Egipt figurek brązowych wojowników datowanych nie wcześniej niż na X wiek, przypominających swoim ubiorem przedstawienia egipskie 81. Ósmy rok panowania Ramzesa III Peleset Na pierwszym miejscu inskrypcja Ramzesa III wymienia plemię o nazwie Peleset łączone bez cienia wątpliwości z biblijnymi Filistynami 82. Na reliefach z Medinet Habu przedstawiani bez zarostu, w krótkich spódniczkach niekiedy ozdobionych frędzlami 83. Uzbrojeni przede wszystkim w parę włóczni oraz miecze służące głównie do kłucia 84. Jak przekazał nam Papirus Harris I, Peleset po inwazji na Egipt osiedlili się na terenie który po nich przyjął nazwę Palestyny, gdzie stworzyli oryginalną miejską kulturę z ośrodkiem centralnym skupionym wokół tak zwanego Pentapolis, czyli pięciu głównych miast filistyńskich Aszdod, Aszkalon, Ekron, Gat oraz Gaza 85. Wykopaliska archeologiczne przeprowadzone w niektórych z tych miast (na przykład w Aszdod czy Ekron) ukazały ceramikę filistyńską z tego okresu wyraźnie nawiązującą do ceramiki mykeńskiej z fazy IIIC1b 86. Mowa tu w pierwszej kolejności o lokalnych imitacjach głębokich mykeńskich kraterów czy dzbanów 87. Daje to podstawy do wysunięcia teorii w myśl, której Filistynów próbuje się utożsamiać z Pelazgami, czyli poprzednikami Greków w Helladzie. Zgodnie z nią pierwotne siedziby Filistynów miałyby się znajdować na obszarze Ilirii skąd wskutek opisanych poniżej przesunięć w kulturze pól popielnicowych mieliby przybyć na tereny małoazjatyckie, a następnie w rejon basenu Morza Egejskiego, aby ostatecznie osiąść w Palestynie 88. Danuna Z dużą dozą prawdopodobieństwa plemię to identyfikowane jest z Danaami, czyli nazwą, którą Homer określa wszystkich Greków 81 R.D. Barnett, The Sea Peoples, s J. Śliwa, Inwazja Ludów Morskich, s J. Śliwa, Inwazja Ludów Morskich, s G.A. Wainwright, Some Sea-Peoples, s J. Śliwa, Inwazja Ludów Morskich, s S. Gądecki, Archeologia biblijna, Gniezno 1994, s. 261; J. Śliwa, Sztuka i archeologia starożytnego Wschodu, Warszawa-Kraków 1997, s S. Gądecki, Archeologia biblijna, s J. Śliwa, Sztuka i archeologia, s ; J. Śliwa, Inwazja Ludów Morskich, s walczących pod Troją 89. W ostatnim czasie 90 zbliża się pisownię tego plemienia do nazwy Tanaju występującej w Rocznikach Totmesa III, a następnie na ścianach świątyni grobowej Amenhotepa III 91. Zgodnie z tą teorią w czasach Merenptaha pisarze królewscy mieliby odejść od tej formy na rzecz nazwy Akausza, aby powrócić do niej w nieco zmienionej wersji za Ramzesa III. W przedstawieniach ikonograficznych ukazywani identycznie jak wojownicy plemienia Peleset 92. Wywodzić się mieli z rejonów Adany leżącej na obszarze wschodniej Cylicji 93. Przypuszczenie to wzmocniło odkrycie dwujęzycznego hetyckofenickiego napisu z Karatepe, gdzie występuje imię znanego z greckiej mitologii Mopsusa, który to zgodnie z tradycją miał być przodkiem Danaów 94. Czeker Przedstawiani w sposób bardzo zbliżony do Peleset i Danauna. Jedyną widoczną różnicą na niektórych reliefach jest nakrycie głowy pozbawione w przeciwieństwie do hełmów Peleset i Danuna śladów wiązania na policzku oraz osłony szyi 95. W związku z tym uważa się to plemię za blisko spokrewnione z Filistynami 96. Zdaje się to potwierdzać pochodząca ze schyłku XX Dynastii wyprawa Wenamona, w której to wspomina Czeker zamieszkujące miasto Dor, leżące w Palestynie w pobliżu siedzib filistyńskich 97. Alternatywna hipoteza próbuje identyfikować ich z mieszkańcami Sycylii. Zgodnie z nią nazwa Czeker, czy też według innej próby transkrypcji Tjekel miałaby zastąpić używaną we wcześniejszych przekazach nazwę Szekelesz na rzeczoną grupę ludności 98. Teoria ta w przeciwieństwie do pierwszej nie wyjaśnia jednak tak dużych podobieństw ikonograficznych między przedstawieniami Peleset a Czeker. Waszasz Jest to najbardziej enigmatyczny ze wszystkich ludów morskich. Występuje jedynie 89 R. Drews, Medinet Habu, 181; J. Śliwa, Inwazja Ludów Morskich, s R. Drews, Medinet Habu, 181; F.C. Woudhuizen, The Ethnicity, s F.C. Woudhuizen, The Ethnicity, s G.A. Wainwright, Some Sea-Peoples, s G.A. Wainwright, Some Sea-Peoples, s R.D. Barnett, The Sea People, s ; G.A. Wainwright, Some Sea-Peoples, s G.A. Wainwright, Some Sea-Peoples, s J. Śliwa, Inwazja Ludów Morskich, s J. H. Breasted, Ancient Records of Egypt. Volume IV, s R. Drews, Medinet Habu, s

15 Archeologia przy okazji najazdu z czasów Ramzesa III, nie zachowało się także żadne przedstawienie ikonograficzne. Na podstawie podobieństw językowych próbuje się ich identyfikować z mieszkańcami Oussos w Azji Mniejszej. Druga koncepcja wiąże ich z plemieniem Osków, zamieszkującym tereny środkowej Italii100. Dystrybucja mieczów typu Sprockhoff IIa (za Bouzek 1 8 ). Przyczyny inwazji Niezwykle ważne jest również ustalenie przyczyn, które spowodowały tak istotne migracje ludności. Jak pokazały badania klimatologiczne około 1200 roku doszło do gwałtownego ocieplenia klimatu, które to doprowadziło do długotrwałych okresów suszy101. W przybliżeniu w tym okresie (faza Brąz D) następuje przekształcenie na rozległym obszarze Europy Centralnej wcześniejszego kręgu kultur mogiłowych w kulturę pól popielnicowych wyróżniającą się pochówkami ciałopalnymi w glinianych naczyniach102. Z terenów północnych Niemiec, gdzie rozwijała się w owym okresie jedna z lokalnych grup rzeczonej kultury, wywodzą się bardzo charakterystyczne miecze ze sztabą do rękojeści z podniesionymi brzegami i zakończeniem w formie łatwo rozpoznawalnego rybiego ogona, które to następnie szeroko rozprzestrzeniają się na obszarze południowej Europy, a nawet wschodniej części basenu Morza Śródziemnego103. Przeprowadzone badania typologiczne pozwoliły wyróżnić szereg typów, z których to najważniejszy dla śledzenia związków pomiędzy obszarami objętymi wędrówką ludów morskich, a terenami J. Śliwa, Inwazja Ludów Morskich, s. 8. F.C. Woudhuizen, The Ethnicity, s. 11. Autor na terenie środkowej części basenu Morza Śródziemnego widzi również pierwotne siedziby Szakalesz i Szardana. Ma to być związane z migracją z terenów Europy środkowej ludności krągu kultur pól popielnicowych (Urnenfelder) i powstaniem na terenie Italii kultury proto-villanova. 101 J. Neumann, S. Parpola, Climatic Change and EleventhTenth-Century Eclipse of Assyria and Babylonia, JNES (1 87), s J. Chochorowski, Epoka brązu i wczesna epoka żelaza, [w:] J. Śliwa (ed), Wielka Historia Świata, t.2, Kraków 200, s K. Izak, Brązowe zabytki w typie środkowoeuropejskim na terenie Grecji i wschodniej części wybrzeża Morza Śródziemnego a problem wędrówek Dorów i ludów morskich, Materiały zachodniopomorskie 32 (1 8 ), s Miecze typu Reutlingen znalezione na stanowisku Enkomi (za Bouzek 1 8 ) 1

16 Egipt położonymi dalej na północ jest typ Reutlingen (posiadający od 4 do 10 otworów na nity występujących na jelcu i rękojeści), odpowiadający typowi Naue II, oraz Sprockhoff IIa, oraz IIc 104. Szczególnym przypadkiem są miecze tego typu znalezione w destrukcyjnych warstwach Enkomi na Cyprze oraz Ras Shamra, które to stanowią jasno czytelne w materiale archeologicznym ślady inwazji ludów morskich 105. Z terenów Egiptu udało się dotychczas odkryć trzy egzemplarze mieczów tego rodzaju oraz dodatkowo fragment miecza ze sztabą do rękojeści o europejskiej proweniencji 106. Potwierdzenie zasadności łączenia tych artefaktów z wędrówką ludów morza znajdujemy na reliefach w Medinet Habu gdzie najeźdźcy uzbrojeni są w miecze przypominające omawiany typ, a jednocześnie zasadniczo różniące się od okazów występujących w tym okresie w świecie śródziemnomorskim 107. Dalsze wskazówki znajdujemy w Troi. Występowanie w Troi VIIb1 oraz VII b2 ceramiki guzowej oraz brązów o naddunajskim pochodzeniu wskazuje na napływ ludności z obszarów Półwyspu Bałkańskiego 108. Ceramika ta charakterystyczna jest zwłaszcza dla kultury Gava z obszarów górnej i środkowej Cisy oraz kultury Girla Mare z terenów Bułgarii 109. Zmiany klimatyczne doprowadziły również do stopniowego wysychania stepu, co skutkowało migracją ludności z obszarów nadczarnomorskich (między innymi kultury sabatinowskiej), która to następnie mogła wziąć udział w dalszej wędrówce na południe 110. Również źródła pisane mówią wyraźnie o kryzysie ekonomicznym. Świadectwem tego jest prośba króla hetyckiego do Merenptaha o wysłanie zboża, które to mogłoby utrzymać kraj przy życiu 111. Co interesujące również Herodot jako przyczynę wędrówki Tyrsenów na zachód uznał głód. Zakończenie Opisane w niniejszym artykule wędrówki ludów morskich stanowiły istotną cezurę w rozwoju wielkich cywilizacji świata śródziemnomorskiego końca II tysiąclecia. Na gruzach Królestwa Hetytów powstały tak zwane księstwa nowohetyckie, które jednak nigdy nie potrafiły stworzyć dużego, jednorodnego organizmu politycznego. Zamieszanie wykorzystała Asyria stopniowo umacniając swoją pozycję w nowej sytuacji geo-politycznej regionu. Szczyt rozwoju Imperium osiągnie na początku I Tysiąclecia 112. Odparcie koalicji Ludów Morza było jednym z ostatnich wielkich sukcesów Egiptu. Co prawda państwo istniało jeszcze przez przeszło tysiąc lat, jednak nigdy potem nie było wstanie dorównać potędze jaką osiągnęło w czasach sprzed inwazji. Po śmierci Ramzesa III nastąpił okres walk wewnętrznych, który doprowadził do znaczącego osłabienia państwa. Kraj rządzony był przez obce Dynastie początkowo libijskie i nubijską, a następnie perskie i greckie. Ostatecznie kres istnienia władztwa faraonów nastąpił w 30 roku gdy Egipt stał się jedną z prowincji Imperium Romanum. Różne były również dalsze losy koalicji Ludów Morza. Część plemion tak jak na przykład Filistyni potrafili przez dłuższy czas utrzymać własną odrębność i niezależność inni jak Czeker stosunkowo szybko zostali wchłonięci w miejscowy substrat etniczny. 104 K. Izak, Brązowe zabytki, s J. Bouzek, The Aegan, Anatolia and Europe: Cultural Interrelations in the Second Millennium B.C, Prague 1985, s K. Izak, Brązowe zabytki, s K. Izak, Brązowe zabytki, s Lewartowski, Ulanowska, Archeologia egejska, s J. Chochorowski, Epoka brązu, s ; K. Izak, Brązowe zabytki, s J. Chochorowski, Epoka brązu, s J.H. Breasted, Ancient records of Egypt. Volume IV, s T.R. Bryce, The Kingdom, s