Azjatyckie białe złoto. Anna Cieœlewska, Elwira Wysocka. Blok ukraiński

Transkrypt

1 Blok ukraiński Wodne wojny Anna Cieœlewska, Elwira Wysocka Kwestia wody budzi ogromne napięcia w regionie Azji Centralnej, do tego stopnia, że eksperci International Crisis Group prognozują otwarty konflikt między krajami regionu. Klimat Azji Centralnej, szczególnie jej południowej części, pozwala na uprawę ziemi tylko przy sprawnie działającym systemie irygacyjnym. Pierwsze systemy nawadniania budowano na tych ziemiach już pięć tysięcy lat temu. W epoce brązu osiągnęły wysoki stopień zaawansowania technicznego, będąc jednymi z najdoskonalszych na świecie. Kluczową rolę odgrywały, i nadal odgrywają, dwie rzeki Amu-daria i Syr-daria. Najdłuższą rzeką Azji Centralnej jest Syr-daria (około 3019 kilometrów), powstaje z połączenia dwóch rzek: Kara-daria i Naryn. Źródła tej ostatniej są jednocześnie początkiem Syr-darii i wypływają z lodowców w górach Tienszan na obszarze pogranicza kirgisko-chińskiego. Rzeka przepływa przez środkową część Kirgistanu, następnie biegnie przez Uzbekistan i północny Tadżykistan (tym samym obejmując część Kotliny Fergańskiej), dalej przez Kazachstan i wschodni rejon pustyni Kyzył- -kum, aby zakończyć bieg u brzegów Jeziora Aralskiego. Wody Syr-darii służą przede wszystkim do nawadniania pól bawełny. Drugą wielką rzeką Azji Centralnej jest Amu-daria jej długość to około 2540 kilometrów. Powstaje z połączenia rzek Piandż i Wachsz. Rzeka Piandż tworzy naturalną granicę Afganistanu i Tadżykistanu, następnie połączone już rzeki tworzące Amu-darię są granicą Uzbekistanu i Afganistanu. Amu-daria dociera do Turkmenistanu, płynie przez uzbecki Chorezm, Karakałpację i rozbudowaną deltą uchodzi do Jeziora Aralskiego. Pokryte wysokimi górami Tadżykistan i Kirgistan, gdzie duże rzeki, spływając z gór, gromadzą zasoby wodne, nazywane są krajami górnego strumienia. Uzbekistan, Kazachstan i Turkmenistan określane są mianem krajów dolnego strumienia. Azjatyckie białe złoto Przez okres poprzedzający powstanie ZSRR na terenie Azji Centralnej istniał zcentralizowany i zarazem hierarchiczny system kontroli irygacji. Odpowiedzialność za poszczególne odcinki irygacyjne spoczywała na władzach lokalnych danego regionu. W każdej wsi czy osadzie wyznaczona była osoba sprawująca pieczę nad zasobami

2 Anna Cieœlewska, Elwira Wysocka, Wodne wojny Publicystyka i analizy 79 wodnymi. Mieszkańcy mieli obowiązek płacić podatek wodny oraz brali udział we wspólnych pracach irygacyjnych. W okresie kolonizacji rosyjskiej system ten nadal funkcjonował w prawie niezmienionej formie, choć podlegał bezpośredniej kontroli urzędników carskich. W tym samym czasie została zapoczątkowana produkcja bawełny na skalę przemysłową, co wiązało się z rekonstrukcją i rozbudową systemu irygacyjnego. Wojna secesyjna między północą a południem USA (lata ) i związane z nią zahamowanie eksportu bawełny z tego kraju przyczyniły się do rozwoju Uzbekistan zaostrzył politykę wobec Tadżykistanu: odcina gaz, rozbiera tory kolejowe łączące kraj z dawnym światem radzieckim, straszy wojną. rynku bawełnianego w Azji Centralnej kontrolowanego przez Imperium Rosyjskie. Centralnoazjatycka bawełna zaczęła podbijać ówczesny rynek tekstylny; dostarczano ją do wielu europejskich ośrodków przemysłowych (między innymi do Łodzi). Jednak dopiero rozwój uprawy tego surowca w czasach radzieckich poważnie zmienił sposób zarządzania zasobami wodnymi regionu. Uprawa bawełny stała się najważniejszą gałęzią produkcji rolnej w Azji Centralnej. Bawełniane republiki : głównie Uzbekistan, Tadżykistan i Turkmenistan dostarczały procent bawełny w ZSRR. Zarządzanie zasobami wodnymi zostało podporządkowane efektywnemu nawadnianiu pól bawełnianych. W tym celu wybudowano skomplikowaną infrastrukturę, która miała służyć gromadzeniu oraz uwalnianiu dużych zasobów wodnych. Radzieccy inżynierowie skupili się głównie na dwóch największych rzekach: Syr-darii i Amu-darii, płynących przez pustynne i stepowe kraje dolnego strumienia. Wzdłuż brzegów obu rzek zaczęto konstruować nowe kanały irygacyjne, które odchodziły od Syr-darii i Amu-darii (oraz ich odnóg) od wieków zasilających Jezioro Aralskie. Aby zwiększyć wydajność pól uprawnych i tym samym produkcję bawełny, zbudowano skomplikowany system kanałów irygacyjnych odprowadzających wodę na pola. Zużywano ogromną ilość wody, jej część marnowała się z powodu błędów w konstrukcji systemu irygacyjnego czy nieodpowiedniej konserwacji. Albo wsiąkała w glebę, albo wyparowywała, zanim dotarła na pola. W rezultacie coraz mniej wody wpływało do Jeziora Aralskiego. Od lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku jezioro zaczęło się drastycznie kurczyć. W 1960 roku jego powierzchnia wynosiła 68 tysięcy kilometrów kwadratowych, zaś do roku 2004 zmniejszyła się do kilometrów kwadratowych. Pierwotnie, do morza Aralskiego wpływało kilometrów sześciennych wody rocznie z obu rzek. W roku 2001 Amu-daria dostarczała tylko 3 kilometry sześcienne wody. Kurczenie się Jeziora Aralskiego ma katastroficzne skutki dla gospodarki i ekologii regionu. Jest również jedną z największych klęsk ekologicznych na świecie. Mimo że liderami uprawy białego złota były kraje dolnego strumienia (w szczególności Uzbecka Socjalistyczna Republika Radziecka i Turkmeńska Socjalistyczna

3 80 Publicystyka i analizy Anna Cieœlewska, Elwira Wysocka, Wodne wojny Republika Radziecka), bawełna produkowana była również w górzystych republikach górnego strumienia i na południu Kazachskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W Tadżykistanie jej produkcja miała i dalej ma duże znaczenie dla gospodarki. Głównym zadaniem tych krajów było bowiem gromadzenie zapasów wody z Syr- -darii i Amu-darii i ich dopływów oraz uwalniania ich w okresie letnim w celu nawadniania pól republik dolnego strumienia. W zamian Uzbekistan, Kazachstan, Turkmenistan, kraje bogate w surowce naturalne, zapewniały Kirgizom i Tadżykom dostawy energii elektrycznej, ropy i gazu. Zgodna kooperacja trwała do 1991 roku. Wspólna polityka zarządzania zasobami wodnymi i energetycznymi regionu upadła wraz z ZSRR i uzyskaniem niepodległości przez republiki Azji Centralnej. Od tego momentu Tadżykistan i Kirgistan mogą kontrolować ilość wody wpływającej do trzech pozostałych krajów jej odbiorców. Ci zaś mogą ograniczać dostawy energii elektrycznej, ropy naftowej i gazu. Powyższa sytuacja jest powodem zarówno niekończących się negocjacji, jak również starć i napięć pomiędzy państwami. Prąd albo bawełna Problem jest złożony i trudny do rozwiązania. Kraje górnego strumienia twierdzą, że utrzymanie zapór zbiorników, służących zbieraniu wody uwalnianej w okresie letnim do nawadniania pól, jest drogie. Dlatego państwa położone w dolnym biegu wielkich rzek powinny uiszczać większe opłaty za konserwację zapór. W odpowiedzi kraje dolnego strumienia zarzucają, że coraz mniej wody uwalniane jest każdego roku, czego skutkiem jest spadek wydajności upraw. Kolejną kwestią komplikującą zatarg o dostęp do zasobów wodnych są opłaty za dostawy gazu i elektryczność, które kraje górnego strumienia zobowiązane są uiszczać krajom dolnego strumienia. Ze względu na opóźnienia w płatnościach zdarza się, że kraje dolnego strumienia przerywają dostawy energii elektrycznej, pozostawiając okresowo Kirgistan i Tadżykistan w ciągu zimy bez światła i ogrzewania. Z drugiej strony, oba te państwa mają możliwość produkcji własnej energii elektrycznej, ale w tym celu musiałyby O hydroelektrowni Rogun trąbią telewizja i radio, wszechobecne są plakaty i banery z podobizną prezydenta na tle tamy. uwalniać uprzednio zgromadzone zasoby wodne w sezonie zimowym. Sytuacja taka z kolei spowodowałaby powodzie w okresie zimowym w Uzbekistanie, Kazachstanie i Turkmenistanie przy jednoczesnym niedostatku wody latem, co w konsekwencji przyniosłoby suszę i klęskę nieurodzaju. Aby rozwiązać problem energii elektrycznej i uniezależnić się od sąsiadów, kraje górnego strumienia budują elektrownie wodne, produkujące energię, którą będzie można ewentualnie sprzedawać poza region. Kraje dolnego strumienia są przeciwne

4 Anna Cieœlewska, Elwira Wysocka, Wodne wojny Publicystyka i analizy 81 takiemu rozwiązaniu bez regularnych dostaw wody nie będą mogły nawadniać pól uprawnych. Od 1991 roku wszelkie próby osiągnięcia kompromisu między stronami sporu nie przyniosły rezultatów (zawartych zostało kilka traktatów i wiele pomniejszych porozumień). We wszystkich przypadkach postanowienia pozostały jedynie na papierze. Kirgistan buduje elektrownię Kambar-Ata, która ma być ulokowana w górę od zbiornika wody Toktogul. Jeśli przedsięwzięcie dojdzie do skutku, to pozostawi ono uzbecką część doliny fergańskiej bez wody. Tadżykistan wznosi hydroelektrownię Rogun, która może ograniczyć dostawy wody do północnego Uzbekistanu. Rogun: tadżycko-uzbecka kość niezgody Obecnie największe dyskusje dotyczą hydroelektrowni Rogun. Olbrzymia, około trzystumetrowa zapora staje na rzece Wachsz, która jest głównym dopływem Amu-darii, zasilającej pola uzbeckiej bawełny. Jeśli tama zostanie wybudowana, to zbiornik wodny będzie napełniać się przez kilka lat. Oznacza to mniej wody w Amu-darii. Uzbecy starają się nie dopuścić do budowy zapory apelują do organizacji międzynarodowych, powołują komisje i ekspertów, którzy mają zbadać wpływ tamy na środowisko przyrodnicze i rolnictwo Uzbekistanu. Ponadto na granicy zatrzymują sprzęt, maszyny i materiały niezbędne do budowy tamy. Ale to nie wszystko. W ostatnich latach Uzbekistan mocno zaostrzył politykę wobec Tadżyków: bez konsultacji odcina gaz, rozbiera tory kolejowe łączące południe Tadżykistanu z dawnym światem radzieckim, straszy sprzętem wojskowym lub zamyka granice. W sprawę hydroelektrowni Rogun włączył się Bank Światowy, który podjął się wydania ekspertyz techniczno-ekonomicznych oraz ekologiczno-społecznych związanych z budową tamy. Badania rozpoczęły się w marcu 2011 roku i miały zakończyć się w 2012 roku. Termin ogłoszenia analizy przesunięto na połowę 2012 roku. Władze zobowiązały się do wstrzymania budowy tamy do czasu wydania opinii. Tadżycy trzymają kciuki za pozytywny wynik ocen, ale nie mają złudzeń, że Uzbekistan takiej ekspertyzy nie przyjmie. Rogun jest niezwykle ważny dla obywateli. W 2010 roku przeprowadzono nawet ogromną, publiczną zbiórkę pieniędzy na budowę tamy. Specjalne papiery wartościowe zostały rozprowadzone po państwowych instytucjach, zakładach pracy, firmach. Akcje nie zawsze były kupowane dobrowolnie, wiele osób zostało zmuszonych do ich nabycia. Zbiórkę zakończono pod wpływem fal krytyki ze strony organizacji międzynarodowych. Udało się zebrać 187 milionów dolarów, jednakże sposób inwestowania pieniędzy przez tadżycki rząd wzbudza sporo wątpliwości. Ponadto potrzebne są kolejne miliony na dalszą budowę.

5 82 Publicystyka i analizy Anna Cieœlewska, Elwira Wysocka, Wodne wojny Hydroelektrownia jest na ustach Tadżyków. Władze nie dają o niej zapomnieć: tematyka Rogunu gości w państwowej telewizji i radiu, wszechobecne są plakaty i banery z podobizną prezydenta na tle tamy. Wybudowanie zapory jest obecnie największym priorytetem. Dlatego wszelkie próby wstrzymania budowy podejmowane przez Uzbekistan odbijają się głośnym echem we wszystkich mediach i zakątkach kraju. Prezydent Uzbekistanu Islam Karimow wyrasta na wroga numer jeden. Walka o wodę to nie tylko Rogun, ale wiele mniejszych lokalnych konfliktów. Zintegrowana w czasach radzieckich infrastruktura przygranicznych kołchozów i sowchozów jest przyczyną wielu drobnych utarczek przygranicznych w czasach obecnych. W roku 2011 zarejestrowano aż pięćdziesiąt trzy konflikty przygraniczne W 2011 roku zarejestrowano pięćdziesiąt trzy konflikty przygraniczne o ziemie i wodę w Kirgistanie: trzydzieści dziewięć dotyczyło Uzbekistanu, czternaście granicy tadżyckiej. o ziemie i wodę w Kirgistanie, trzydzieści dziewięć z nich związanych było z Uzbekistanem i czternaście z granicą tadżycką. Warto dodać, że w rejonie Kotliny Fergańskiej wzdłuż granicy tadżycko-uzbeckiej, po uzbeckiej stronie od 1999 roku w pięćdziesięciu miejscach rozmieszczone są miny, a według mieszkańców, co jakiś czas na granicy pojawia się ciężki sprzęt wojskowy. Tadżykistan jest coraz bardziej izolowany od świata. Droga północna biegnąca przez Uzbekistan jest blokowana, kirgiska trasa przebiega przez wysokie i niegościnne góry Pamir. Tadżykistan, nie widząc szans na porozumienie z Uzbekami, rozpoczął rozmowy z Afgańczykami oraz Irańczykami swoimi perskojęzycznymi krewnymi. Ci ostatni szczególnie angażują się w pomoc Tadżykom. Ponadto przez terytorium Iranu oraz Afganistanu miałaby przebiegać droga lądowa łącząca Tadżykistan z Morzem Kaspijskim, a prąd produkowany w elektrowni Rogun mógłby być sprzedawany Afgańczykom oraz eksportowany nawet do Indii. Na nową przyjaźń, szczególnie z Iranem, niechętnie patrzą Stany Zjednoczone, które zresztą utrzymują dobre stosunki z dyktaturą uzbecką kraj ten jest bazą tranzytową na potrzebę operacji ISAF w Afganistanie. ONZ potwierdza, że blokada uzbecko-tadżyckiej granicy sprawia, że wiele osób w Tadżykistanie jest na krawędzi przetrwania. Szukając wsparcia, prezydent kraju Emomali Rachmon otwarcie zapewnia Moskwę o lojalności i przypomina, że (mimo ofert współpracy płynących z innych krajów, między innymi Iranu) to właśnie Rosja jest głównym partnerem strategicznym Tadżykistanu nie odmawia i dostarcza pomocy. Orientowanie się na Moskwę i zapewnienie o przyjaźni ma uzasadnienie: milionowa armia tadżyckich gastarbeiterów pracujących w Rosji każdego roku przysyła do domu prawie trzy miliardy dolarów, co daje niemal połowę PKB kraju. Rosja w każdej chwili może ich odesłać do domu, a to groziłoby katastrofą.

6 Anna Cieœlewska, Elwira Wysocka, Wodne wojny Publicystyka i analizy 83 Kotlina Fergańska azjatycka oaza zagrożona Podobne napięcia obserwowane są między Kirgistanem, Uzbekistanem i Kazachstanem. W czasach radzieckich republiki obowiązywały umowy bilateralne Kirgizja utrzymywała zbiorniki wodne i regulowała poziom wody na rzece Syr-darii. Uzbekistan oraz Kazachstan dostarczały natomiast energię elektryczną, gaz i ropę. W 1997 roku stosunki między trzema krajami były napięte, podjęto próby negocjacji. W ramach porozumień Uzbekistan dostarcza gaz, a Kazachstan węgiel do elektrowni w Biszkeku i Oszu w zamian za wodę, którą Kirgizi chronią w zbiorniku retencyjnym Toktogulu. Mimo to dochodzi do napięć: najczęściej na linii Kirgistan-Uzbekistan. Powodem jest niska jakość gazu dostarczana Kirgizom, awarie, przerwy w dostawach surowca. Na uzbeckich polach zdarzały się (i nadal zdarzają) niekontrolowane rozlewy wody powodujące powodzie. Kraje wzajemnie rzucają oskarżenia: według Kirgizów, stare kanały retencyjne nie spełniają swojej funkcji, zdaniem Uzbeków, woda uwalniana jest nieumiejętnie lub złośliwie. Stosunki między Kirgistanem a Kazachstanem również są złożone. Zgodnie z umowami Kazachstan ma dostarczać sąsiadom węgiel. Kazaskie kopalnie jednak sprywatyzowano i dlatego brakuje węgla dla Kirgizów. Drugi punkt zapalny to sprzedaż energii elektrycznej południowym prowincjom kazaskim. Obowiązkiem Kazachów jest kupowanie prądu w okresie letnim od Kirgizów, ci jednak wciąż windują ceny. Kazachowie się buntują i nie chcą za drogi prąd płacić. A Kirgizi chcą zarabiać, i to dużo. Wodę traktują tak samo jak inne bogactwa naturalne, które można sprzedać. W 2001 roku kirgiski parlament przyjął Prawo o międzynarodowym korzystaniu z wodnych obiektów i zasobów wodnych. Według dokumentu, woda ma wartość ekonomiczną i należy do kraju, na którego terenie się znajduje. Ponadto, jeśli kraje sąsiednie chcą mieć wodę, to niech dokładają się do utrzymania wodnych urządzeń i kanałów. Koszt eksploatacji zbiornika retencyjnego Toktogul Kirgistan wycenił na milionów dolarów rocznie, co spowodowało falę krytyki ze strony sąsiadów: Czemu mamy płacić? Tylko dlatego, że u nich pada więcej śniegu?! pytali uzbeccy analitycy. Broniąc swoich praw do wody, odnosili się do międzynarodowych konwencji. Kazachstan uznał, że należy płacić za eksploatację wodnych urządzeń, ale nie za wodę. Zaproponował Kirgizom 100 tysięcy dolarów rocznie, dla Biszkeku to stanowczo za mało. Skoro kraje sąsiednie nie chcą płacić, wrócono do pomysłu budowy hydroelektrowni, rozpoczętej już w okresie radzieckim, zlokalizowanej powyżej zbiornika Toktogul. W 2010 roku otwarto pierwszy jej stopień Kambarata-1. Trwa budowa stopnia drugiego, o dziesięciokrotnie większej objętości. Hydroelektrownia ma zapewnić Kirgizom energię przez cały rok, ale może również zabrać wodę najbardziej żyznej i najgęściej zaludnionej części Azji Centralnej Kotlinie Fergańskiej. Prezydent Uzbekistanu wystąpił przeciw

7 84 Publicystyka i analizy Anna Cieœlewska, Elwira Wysocka, Wodne wojny realizacji projektu, grożąc sankcjami: blokowaniem granic i wejściem uzbeckich wojsk do Kirgistanu. Budowa Kambarata 1 i Kambarata 2 jest niezwykle kosztowna, a Bank Światowy i Azjatycki Bank Rozwoju odmówiły pomocy. Plac budowy stał się zatem miejscem rozgrywek politycznych najważniejszych mocarstw w regionie: Rosji, Chin i USA. Rosja zaoferowała pomoc w postaci grantu opiewającego na 150 milionów dolarów oraz preferencyjnych kredytów. Oczekiwała kompensacji w postaci zamknięcia amerykańskiej bazy tranzytowej Manas, wykorzystywanej na potrzeby operacji ISAF w Afganistanie. Baza Manas jest solą w oku Rosjan. Ale to nie wszystko Rosjanie chcą mieć 50 procent udziału w hydroelektrowni. Oznacza to kontrolę nad wodami Syr-darii płynącymi przez Tadżykistan, Uzbekistan i Kazachstan. Prezydent Bakijew otrzymał kredyt, ale nie pozbył się Amerykanów (ci również solennie płacą za użytkowanie bazy), co wywołało sprzeciw Rosjan. Nieoficjalnie mówi się, że za rewolucją w 2010 roku, w wyniku której usunięto Bakijewa, stoi Kreml. Kirgizi szukają kolejnych źródeł finansowania. W grę wchodzą tanie kredyty oferowane przez chińskie banki. Analitycy z pracy. Jest jeszcze jedna dość istotna kwestia nie przeprowadzono rzetelnej analizy kosztów i zysków funkcjonowania hydroelektrowni w kraju oraz wpływu tamy na kraje dolnego strumienia czy środowisko naturalne. W rzeczywistości tama będzie narzędziem do kontroli zasobów wodnych. Kirgizi nie ukrywają, że chcą rozdawać karty wodne w regionie. Maszyna do produkcji bawełny Osiemnaście milionów mieszkańców Uzbekistanu i Turkmenistanu utrzymuje się dzięki Amu-darii. W 1996 roku kraje podpisały porozumienie o równym podziale wód tej rzeki. W oficjalnych komunikatach politycy zapewniają o dobrej współpracy. W kuluarach słychać jednak żale i skargi Uzbeków na sąsiadów, którzy jakoby pobierają więcej wody, niż przewidują umowy. Ponadto wody Amu-darii utrzymują czternaście milionów Uzbeków i tylko cztery miliony Turkmenów. Według Uzbeków, umowy należy zmienić, biorąc pod uwagę wskaźniki demograficzne oraz powierzchnię nawadnianych pól. Niestety w ostatnich latach zaistniała obawa, że Afganistan również będzie chciał korzystać z wód Amu-darii. Turkmeni wspominają zaś o budowie zbiorników retencyjnych. Turkmeńskie petrodolary oraz nieprzewidywalne posunięcia dyktatorskiego rządu pozwalają przypuszczać, że taki rozwój sytuacji jest możliwy. Te dwa czynniki mogą sprowadzić katastrofę na uzbeckie pola bawełny. Woda w Azji Centralnej to sprawa trudna. Nie można nie uznać racji zarówno krajów dolnego, jak i górnego strumienia. W tej walce nie sposób stanąć po jednej ze stron. Przyczyn dzisiejszych sporów, a także katastrofy ekologicznej w regionie, należy upatrywać w polityce ZSRR (popieranej zresztą przez ówczesne azjatyckie

8 Anna Cieœlewska, Elwira Wysocka, Wodne wojny Publicystyka i analizy 85 elity). Wewnątrzregionalne systemy irygacyjne oraz narzucony podział ról miały na celu stworzenie wielkiej, zintegrowanej maszyny do produkcji bawełny. Radziecki plan udał się znakomicie. Nie przewidziano jednak rozpadu Kraju Rad. Dwadzieścia lat po odzyskaniu niepodległości państwa nadal tworzą zależną strukturę, lecz niestety skłóconą i stojącą na krawędzi konfliktów zagrażających stabilności nie tylko Azji Centralnej, ale i całej Eurazji. Anna Cieślewska kończy studia doktoranckie w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego. Od kilku lat pracuje w organizacjach pozarządowych, jest trenerem edukacji globalnej i międzykulturowej oraz wykładowcą. Elwira Wysocka od kilku lat pracuje w organizacjach pozarządowych w Azji Centralnej.