Początki fundacji klasztoru cystersów w Szczyrzycu

Transkrypt

1

2 Początki fundacji klasztoru cystersów w Szczyrzycu

3

4 Krzysztof Morajko OCist Początki fundacji klasztoru cystersów w Szczyrzycu Avalon Kraków 2008

5 Publikacja wydana za zgodą władz zakonnych i dofinansowana przez: Cysterską placówkę w Gdańsku Oliwie Bank Spółdzielczy Rzemiosła w Krakowie Redakcja i korekty Robert Wilk Skład i opracowanie typograficzne Zakład Usługowy PRIM Projekt okładki Andrzej Najder Na okładce Wykorzystano zdjęcia ze zbiorów autora Copyright by Krzysztof Morajko, Kraków 2008; wyd. I ISBN Z a m ó w i e n i a p r z y j m u j e Wydawnictwo AVALON T. Janowski Sp. j. ul. Fiołkowa 4/13; Kraków tel zamowienia@wydawnictwoavalon.pl

6 Spis treści Spis treści Wstęp... 7 Rozdział I Wymogi prawa cysterskiego dotyczące zakładania nowych fundacji Historyczne uwarunkowania cysterskiego prawa fundacji Schemat fundowania klasztorów w zakonie cystersów Rozdział II Etapy fundacji klasztoru na Podhalu Teodor Gryfita fundatorem klasztoru w Ludźmierzu Najstarsze dokumenty Decyzje Kapituły Generalnej Inauguracja życia zakonnego w klasztorze ludźmierskim

7 Spis treści Rozdział III Okoliczności przeniesienia opactwa cystersów z Ludźmierza do Szczyrzyca Praktyka translokacji w zakonie cysterskim Motywy zmiany dotychczasowej lokalizacji klasztoru w Ludźmierzu Data translokacji opactwa ludźmierskiego Sposób i warunki translokacji klasztoru Rozdział IV Przybycie cystersów do Szczyrzyca w świetle przekazów literackich i klasztornej tradycji Topografia nowego miejsca Osiedlenie się konwentu w dolinie rzeki Stradomki Zakończenie Ważniejsza bibliografia

8 Wstęp Ws t ę p W miejscowości Szczyrzyc w Beskidzie Wyspowym od przeszło 760 lat znajduje się klasztor cystersów. W stosunku do innych cysterskich opactw w Polsce rozmiary jego zabudowań są niewielkie, ale zostały umiejętnie wkomponowane w topografię pagórkowatej i malowniczej okolicy doliny rzeki Stradomki. Rytm codziennego życia w opactwie wyznacza Reguła św. Benedykta z Nursji. Zakres oddziaływania tej wspólnoty zakonnej w różnych okresach historii rozciągał się od podnóża Tatr, poprzez okolice Rabki, Szczyrzyca, aż do Mogilan koło Krakowa. Zakonnicy ci swoją działalnością ewangelizacyjną, kulturalną oraz gospodarczą na stałe wpisali się w dzieje Podhala, Beskidu Wyspowego oraz Ziemi Krakowskiej. Zakon cystersów powstał we Francji 21 marca 1098 roku w miejscowości Cîteaux 1. Cystersi przybyli do Polski na początku 1 L. J. Lekai, The Cistercians. Ideals and Reality, Kentucky Ohio, 1977, s ; M. Zioło, Bobry Pana Boga i inne opowieści, Poznań 1999, s. 61, 63; D. Farkasfalvy, Pismo Święte w duchowości Założycieli Cîteaux, Regina Mundi. Nr 13: 1996, s. 22. Niektórzy historycy twierdzą jednak, że nastąpiło to 20 marca 1098 roku. Inf. za: A. M. Wyrwa, Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich w średniowieczu, w: Monasticon Cisterciense Poloniae, t. 1, Poznań 1999, s

9 Wstęp XII wieku. W dotychczasowej historiografii za najstarsze cysterskie opactwo w Polsce uważano klasztor w Jędrzejowie 2. Początków inicjatywy fundacyjnej tego opactwa historycy doszukują się około 1140 roku. Dokument fundacyjny dla cystersów z Jędrzejowa wystawił bp Janik z rodu Gryfita w 1153 roku 3. W wyniku jednak najnowszych ustaleń prof. Andrzeja Wyrwy, znawcy cysterskiej problematyki, godność pierwszego opactwa cysterskiego na ziemiach polskich przypisuje on klasztorowi w Łeknie. Biorąc pod uwagę analizy procesów fundacyjnych klasztoru w Jędrzejowie i Łeknie, badacz ten stwierdza, że starania o ich fundację podjęto w zbliżonym czasie. Procesy fundacyjne w obu przypadkach przebiegały równocześnie. Jednakże przy uwzględnieniu zasad obowiązujących w zakonie i prawie kanonicznym, proces fundacji i erygowanie opactwa w Łeknie zakończyły się o kilka miesięcy wcześniej niż w Jędrzejowie. Proces związany z powołaniem do życia opactwa w Łeknie rozpoczął się w latach czterdziestych XII wieku, może ok. 1143(?) lub 1145(?) roku, zakończył zaś w 1153 roku wystawieniem dokumentu fundacyjnego. Dlatego za najstarsze opactwo cystersów w Polsce Andrzej Wyrwa uważa klasztor w Łeknie 4. W XIII wieku było już około 25 placówek tej rodziny zakonnej 5. Fundatorem opactwa cystersów w Szczyrzycu był wojewoda krakowski Teodor z rodu Gryfitów, który w 1234 roku uzy- 2 M. Daniluk, Z. Leszczyński, Cystersi w Polsce, w: Encyklopedia katolicka, t. 3, red. K. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Lublin 1989, kol J. Dobosz, L. Wetesko, Jędrzejów, w: Monasticon Cisterciense Poloniae, t. 2, Poznań 1999, s A. M. Wyrwa, Powstanie zakonu..., s. 39; A. M. Wyrwa, Łekno-Wągrowiec, w: Monasticon Cisterciense Poloniae, t. 2, Poznań 1999, s F. Bogdan, Sprawa wyjęcia polskich zakonów spod władzy biskupiej w epoce przedtrydenckiej, w: Sacrum Poloniae Millenium, t. 10, Rzym 1964, s. 41; K. Jackiewicz, Święty Bernard, Opat z Jasnej Doliny, Kraków 1990, s

10 Wstęp skał od bpa krakowskiego Wisława zezwolenie na wzniesienie nowej świątyni na terytorium Ludźmierza. Proces fundacyjny został zakończony około 1238 roku. Klasztor obsadzono zakonnikami z opactwa cysterskiego z Jędrzejowa. Pierwszą siedzibą klasztoru był Ludźmierz na Podhalu, skąd po kilku latach (około ) konwent cystersów dokonał przeniesienia swojej siedziby do Szczyrzyca. Fundowanie klasztorów, które kierowały się Regułą św. Benedykta, wymagało nakładu dużych środków finansowych. Dlatego na podobne przedsięwzięcia mogły sobie pozwolić jedynie te osoby, które wywodziły się z mających znaczenie warstw społecznych, np.: książęta, bogate rycerstwo, urzędnicy piastujący wysokie stanowiska oraz duchowni, głównie biskupi. W przeciwieństwie do cystersów zakony żebracze w XIII wieku nie posiadały początkowo nieruchomości. Zakony te budowały swoje domy w miastach, a żyły z jałmużny, przed czym broniły się bardzo wyraźnie opactwa cysterskie 6. Dlatego Kapituła Generalna czuwała nad właściwym zabezpieczeniem w środki materialne nowej placówki przez powołanych do tego wizytatorów i od spełnienia tego warunku w dużej mierze uwarunkowywała wyrażenie zgody na powstanie klasztoru cysterskiego 7. Powstanie nowego cysterskiego klasztoru wymagało zaangażowania wielu osób, instytucji oraz dużego nakładu środków materialnych. Odbywało się według pewnych wymogów i procedur. 6 J. Zawadzka, Proces fundowania opactw cysterskich w XII i XIII w., Rocznik Historyczny. T. 7: 1960, z. 2, przyp. nr 24, s Podczas organizowania nowych cysterskich klasztorów na zachodzie Europy w przypadku około 66% fundacji z inicjatywą występowały osoby świeckie. Tamże, s Kapituła Generalna zakonu cystersów posiadała instytucję wizytatorów, którzy w oparciu o specjalne statuty dokonywali inspekcji miejsca planowanej fundacji nowego klasztoru i sprawdzali wysokość ewentualnych przyszłych dochodów opactwa. Tamże, s. 142,

11 Wstęp Prześledzenie wszystkich elementów procesu fundacji opactwa w Ludźmierzu nastręcza pewne trudności. Istnieje szereg zdarzeń i dat, których wiarygodności nikt nie kwestionuje. Są jednak i takie wydarzenia, których datacja nie jest już taka pewna. Wynika to między innymi z braku dokumentu fundacyjnego oraz trudności ustalenia dokładnego momentu dokonania translokacji z Ludźmierza do Szczyrzyca. Jednakże i w tych przypadkach literatura dokonuje przybliżonej rekonstrukcji tych wydarzeń 8. Zagadnienie początków fundacji opactwa cystersów w Szczyrzycu było już wielokrotnie prezentowane. W obecnej publikacji podjęto próbę zebrania wszystkich dostępnych obecnie, a podanych przez literaturę informacji dotyczących fundacji tego opactwa. Autor usystematyzował zgromadzony materiał, który weryfikował ze źródłami drukowanymi jak też dostępnymi mu opracowaniami przechowywanymi w archiwum szczyrzyckim. Pozycja ta nie ma charakteru rozprawy naukowej. Nie ujawnia nowych informacji na temat omawianego zagadnienia. Jej treść zawiera publikowane już wyniki badań na temat fundacji tego opactwa. Jedyną nowością tej pozycji książkowej jest uwzględnienie w niej sugestii mających swe źródło w miejscowej tradycji klasztornej, a dotyczących lokalizacji klasztoru w obrębie Ziemi Szczyrzyckiej. Autor formułuje w niej także kilka hipotez dotyczących poruszanych w publikacji kwestii. Głównym celem tej publikacji jest upowszechnienie szczególnie wśród mieszkańców Szczyrzyca oraz osób interesujących się przeszłością tej miejscowości informacji dotyczących fundacji tego opactwa, które, umieszczane w fachowej literaturze, często nie docierają do szerszego grona czytelników. Ma ona zatem charakter popularyzatorski. Opracowywana obecnie przez historyków obszerna monografia opactwa oparta na materiałach 8 B. Kwiatkowska Kopka, Ludźmierz Szczyrzyc, w: Monasticon Cisterciense Poloniae, t. 2, Poznań 1999, s

12 Wstęp archiwalnych z pewnością dostarczy nam nowych, nieznanych dotychczas faktów z przeszłości tego klasztoru. W wielu miejscach obecnej publikacji umieszczono w przypisach wyjaśnienia do tekstu oraz odnośniki do literatury tematu. Dla lepszego zrozumienia całości problematyki fundacji klasztoru szczyrzyckiego zagadnienie to zostało omówione na tle ogólnych zasad normatywnych i zwyczajowych funkcjonujących w zakonie cystersów w XIII wieku, które kierowały procesem zakładania nowych cysterskich domów zakonnych. W wielu miejscach prezentowanej publikacji autor będzie się odwoływał do tych norm i reguł fundacyjnych. Prezentowany temat był przed kilkunastu laty przedmiotem pracy magisterskiej autora. Niektóre zagadnienia zostały w niniejszej publikacji przedstawione w szerszym kontekście, inne zaś opuszczono. Z pewnością publikacja ta nie wyczerpuje wszystkich wątków dotyczących powstania opactwa, pozwala jednak czytelnikom zaznajomić się z okolicznościami fundacji cysterskiego klasztoru w Ludźmierzu i jego translokacji do Szczyrzyca. Dziękuję Panu Ryszardowi Nowakowi, Prezydentowi Miasta Nowy Sącz oraz redakcji Rocznika Sądeckiego za zgodę na wykorzystanie w tej publikacji artykułu autora pt.: Początki opactwa cystersów w Ludźmierzu Szczyrzycu, który ukazał się w tomie 34 Rocznika Sądeckiego i poruszał niektóre zagadnienia prezentowane w tej publikacji. Pewne jego fragmenty zostały przytoczone tu w całości, inne zaś zmodyfikowane. Uwzględniono także uwagi Feliksa Pohoreckiego dotyczące artykułu H. Polaczkówny, które opuszczono w artykule opublikowanym na łamach Rocznika Sądeckiego. Autor 11

13 Niedostępne w wersji demonstracyjnej. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki w serwisie