Nr 979. Informacja. Kondycja finansowa polskich eksporterów w latach Zdzisław Wołodkiewicz-Donimirski

Transkrypt

1 KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Kondycja finansowa polskich eksporterów w latach Sierpień 2003 Zdzisław Wołodkiewicz-Donimirski Informacja Nr 979 Grupa badanych przedsiębiorstw obejmuje wyłącznie podmioty średnie i duże, tj. firmy zatrudniające powyżej 49 osób. W 2002 r. grupa takich eksporterów liczyła podmiotów, z czego zaliczyć można do eksporterów wyspecjalizowanych, tj. firm, których wyniki zależą przede wszystkim od działalności eksportowej. W informacji została zamieszczona lista obejmująca największych eksporterów wyspecjalizowanych w Polsce. W latach kondycja finansowa eksporterów była zmienna. Po regresie w 2001 r., w 2002 wskaźniki rentowności dla eksporterów dość wyraźnie poprawiły się. Dalszej poprawy sytuacji finansowej eksporterów oczekuje się w 2003 r.

2 BSiE 1 Uwagi metodologiczne 1. W niniejszym opracowaniu wykorzystano wyniki badania dotyczącego kondycji finansowej eksporterów prowadzonego systematycznie przez Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, na zamówienie Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej (do 2002 r. Ministerstwa Gospodarki, a do 1996 r. Ministerstwa Współpracy z Zagranicą), począwszy od 1994 r. Ostatnie, pochodzące z tego źródła, dostępne dane obejmują I-IV kwartał 2002 r. 2. Dane o kondycji finansowej dotyczą wyłącznie przedsiębiorstw wypełniających co kwartał sprawozdania GUS o przychodach, kosztach i wyniku finansowym (F-01). Od 2000 r. zbiór podmiotów przekazujących co kwartał sprawozdania F-01 obejmuje firmy zatrudniające powyżej 49 osób. Oznacza to, że w grupie badanych przedsiębiorstw nie ma podmiotów małych (zatrudniających do 49 pracowników), lecz są tylko firmy średnie i duże (zatrudniające powyżej 49 pracowników). 3. Za eksporterów uznano takie podmioty, które wykazują, że część ich przychodów pochodzi z eksportu. Pozostałe podmioty zaliczono do nieeksporterów. 4. Wśród eksporterów wyodrębniono tzw. eksporterów wyspecjalizowanych, tj. podmioty, których udział eksportu w przychodach ogółem przekracza 50%. Wyniki finansowe tych przedsiębiorstw wyspecjalizowanych w eksporcie zależą przede wszystkim od rezultatów uzyskanych w działalności eksportowej. Pozostałą podgrupę eksporterów, tj. firmy, których udział eksportu w przychodach ogółem wynosi co najwyżej 50%, nazwano eksporterami niewyspecjalizowanymi. W praktyce są to podmioty sprzedające głównie na rynku krajowym. 5. Grupa badanych eksporterów jest grupą reprezentatywną i przypada na nią znaczna część polskiego eksportu. W 2002 r. wartość eksportu realizowanego przez podmioty składające kwartalne sprawozdania F-01 wynosiła 133,3 mld zł. W tym samym okresie wartość eksportu rejestrowanego według statystyki SAD (jest to wielkość polskiego eksportu oficjalnie podawana przez GUS) wyniosła 167,3 mld zł. Wprawdzie wielkości te nie są w pełni porównywalne (różnią się zakresem przedmiotowym), ale dają pojęcie o wadze eksportu realizowanego przez analizowanych eksporterów. 6. Podstawowym wskaźnikiem obrazującym sytuację finansową przedsiębiorstw jest rentowność obrotu brutto, tj. relacja wyniku finansowego brutto do przychodów z całokształtu działalności (w %). Uzupełniający charakter mają: a) Rentowność obrotu netto, tj. wynik finansowy netto do przychodów z całokształtu działalności (w %). b) Rentowność obrotu brutto na podstawie działalności operacyjnej (tzw. rentowność operacyjna), tj. wynik na działalności operacyjnej do przychodów ze sprzedaży produktów i towarów (w %). W badaniu przyjęto, że wskaźnik ten ukazuje wyłącznie rentowność z działalności czysto" operacyjnej i nie uwzględnia m.in. tzw. pozostałych przychodów i kosztów operacyjnych (np. przychodów i kosztów sprzedaży majątku trwałego), przychodów i kosztów finansowych, zysków i strat nadzwyczajnych. c) Wskaźnik udziału kosztów pracy w przychodach z całokształtu działalności, tj. relacja wynagrodzeń i innych kosztów z tytułu pracy (w tym składki na ubezpieczenia społeczne) do przychodów z całokształtu działalności. d) Wskaźnik udziału kosztów materiałowych w przychodach z całokształtu działalności, tj. relacja kosztów zużycia materiałów i energii do przychodów z całokształtu działalności.

3 2 BSiE e) Wskaźnik udziału kosztów finansowych w przychodach z całokształtu działalności, tj. relacja kosztów finansowych do przychodów z całokształtu działalności. Ważnym składnikiem kosztów finansowych są odsetki do zapłacenia, z reguły zależne od rynkowych stóp procentowych. Wskaźnik ten pokazuje jaką część przychodów należy przeznaczyć na obsługę zadłużenia. 7. Wyniki finansowe eksporterów przedstawiono według Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD), stosowanej przez Główny Urząd Statystyczny od 2000 roku. PKD dzieli gospodarkę na sekcje, działy, grupy, klasy i podklasy. Charakterystyka grupy eksporterów W grupie przedsiębiorstw przekazujących w 2002 r. (I-IV kwartale) do GUS kwartalne sprawozdania finansowe F-01 było eksporterów i nieeksporterów. W latach liczba eksporterów zmniejszyła się z do 6.812, tj. o 17,1%, a udział eksporterów w ogólnej liczbie badanych (czyli średnich i dużych) przedsiębiorstw obniżył się z 47,1% do 42,9% (tablica 1). Można więc powiedzieć, że zmniejszyła się skłonność eksportowa przedsiębiorstw, w grupie średnich i dużych firm. Nie jest to zjawisko korzystne w obliczu naszej rychłej akcesji do Unii Europejskiej. Tablica 1. Liczba średnich i dużych przedsiębiorstw w podziale na eksporterów i nieeksporterów w latach Wyszczególnienie Liczba przedsiębiorstw składających do GUS kwartalne sprawozdania F-01, w tym: - nieeksporterzy eksporterzy eksporterzy wyspecjalizowani eksporterzy niewyspecjalizowani Udział eksporterów wśród ogółu przedsiębiorstw (w %) 47,1 49,2 42,9 Udział eksporterów wyspecjalizowanych wśród ogółu eksporterów (w %) 19,4 20,1 23,9 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS. W 2002 r., w porównaniu z rokiem poprzednim, ilość eksporterów zmniejszyła się znacznie poważniej, niż liczba wszystkich przedsiębiorstw objętych badaniem. Jeśli liczba wszystkich badanych podmiotów obniżyła się o 4,8% (z w 2001 r. do w 2002 r.), to liczba eksporterów zmniejszyła się w tym samym czasie aż o 16,9%. W rezultacie dość poważnie zwiększyła się ilość nieeksporterów (z do 9.049). Wartość eksportu realizowanego przez podmioty składające kwartalne sprawozdania F-01 wynosiła w 2002 r. 133,3 mld zł, z czego 98% przypadało na pięć sekcji PKD: górnictwo, przetwórstwo przemysłowe (przemysł przetwórczy), budownictwo, handel oraz transport i łączność. Sekcje te skupiały łącznie eksporterów, tj. 95,7% analizowanego zbioru. Na wyodrębnionych w 2002 r. eksporterów podmiotów (87,8%) należało do sektora prywatnego, a 831 do sektora publicznego. W roku 2001 r. udział firm prywatnych w ogólnej liczbie eksporterów wynosił 86%, a w 2000 r. 83,4%. Świadczy to, o kontynuacji procesu prywatyzacji sektora eksportowego. Do sektora publicznego należały firmy zaliczane

4 BSiE 3 do stosunkowo dużych eksporterów. W 2002 r. na ten sektor przypadało 17,2% wartości całego eksportu badanej grupy eksporterów (w 2001 r. było to 19,1%). Z sekcji D (przemysł przetwórczy), skupiającej zdecydowanie najliczniejszą grupę eksporterów (4.942 firmy, tj. 72,5% całego badanego zbioru), najwięcej przedsiębiorstw pochodziło z działów: produkcji artykułów spożywczych i napojów (631 firm), produkcji maszyn i urządzeń, gdzie indziej nie klasyfikowanych (528), produkcji metalowych wyrobów gotowych, z wyjątkiem maszyn (516), produkcji odzieży (440), produkcji mebli (373), produkcji wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych (355) oraz produkcji drewna i wyrobów z drewna, z wyjątkiem mebli (261). W sumie, w porównaniu z 2001 r., ilość eksporterów z sekcji D była mniejsza o 411 przedsiębiorstw (o 7,7%) Na 23 działy przetwórstwa przemysłowego liczba eksporterów zmniejszyła się w 19 przypadkach, a jedynie w 4 przypadkach nastąpił jej wzrost. Na szczególne podkreślenie zasługuje spadek ilości podmiotów eksportujących w takich działach jak: produkcja artykułów spożywczych i napojów (spadek liczby eksporterów o 13,4%), włókiennictwo (spadek o 11,5%), produkcja odzieży (o 10%), produkcja skór i wyrobów skórzanych (o 12,7%), działalność wydawnicza, poligrafia (o 24,6%), produkcja mebli (o 11,4%). Na uwagę zasługuje wzrost liczby eksporterów w dziale produkcji metalowych wyrobów gotowych, z wyjątkiem maszyn (o 2,6%). Jeżeli weźmiemy pod uwagę wielkość zatrudnienia, to w grupie eksporterów dominowały przedsiębiorstwa średnie, zatrudniające od 50 do 249 osób. Było ich i stanowiły one 76,2% populacji. Na podmioty średnie przypadało 23,6% całego badanego eksportu. Następną grupę stanowiły przedsiębiorstwa duże, zatrudniające od 250 do 1000 osób. Ilość ich wynosiła 1.381, co stanowiło 20,3% badanego zbioru. Na firmy bardzo duże zatrudniające powyżej 1000 pracowników przypadało 3,5% populacji eksporterów, ale trzeba podkreślić, że realizowały one aż 40,4% całego eksportu badanej grupy (w 2001 r. było to 42,7%). Grupę eksporterów można podzielić na eksporterów wyspecjalizowanych i eksporterów niewyspecjalizowanych. W 2002 podgrupa eksporterów wyspecjalizowanych liczyła przedsiębiorstw i przypadało na nią prawie 64% badanego eksportu (tablica 2). Tablica 2. Liczba eksporterów wyspecjalizowanych w podziale na sekcje PKD i klasy zatrudnienia w 2002 r. Wyszczególnienie Klasy zatrudnienia (według liczby zatrudnionych) Powyżej 1000 Razem Ogółem Sektor publiczny Sektor prywatny Górnictwo (C) Przetwórstwo przemysłowe (D) Budownictwo (F) Handel (G) Transport i łączność (I) Obsługa nieruchomości, wynajem (K) Pozostałe usługi (O) Uwaga: W nawiasach symbol sekcji Polskiej Klasyfikacji Działalności. Źródło: Dane GUS.

5 4 BSiE Spośród 1627 eksporterów wyspecjalizowanych przedsiębiorstwa (94,3%) należało do sektora prywatnego, a 93 do sektora publicznego. Prawie 87% eksporterów wyspecjalizowanych zaliczało się do przemysłu przetwórczego. Zdecydowanie najliczniejszą podgrupę eksporterów wyspecjalizowanych stanowiły firmy średnie pod względem wielkości zatrudnienia. Było ich 1.211, tj. 74,4% całej populacji. Tylko 60 przedsiębiorstw (3,7%) należały do podgrupy podmiotów bardzo dużych, zatrudniających powyżej 1000 osób. W tej podgrupie były 56 firm z przemysłu przetwórczego, 3 z transportu i łączności (w tym PLL LOT SA) i jedna z górnictwa (KGHM Polska Miedź). W 2002 r. na eksporterów wyspecjalizowanych przypadało 63,7% całego badanego eksportu. Udział eksporterów wyspecjalizowanych w eksporcie sekcji był najwyższy w przypadku przemysłu przetwórczego (65,7%) oraz transportu i łączności (62,5%). Natomiast wskaźnik ten był stosunkowo niski w budownictwie (39,4%). Oznacza to, że w eksporcie tej sekcji przeważają eksporterzy niewyspecjalizowani, tj. firmy realizujące sprzedaż przede wszystkim na rynku krajowym. W przemyśle przetwórczym eksporterzy wyspecjalizowani dominowali przede wszystkim w eksporcie następujących działów: - produkcji sprzętu radiowego, telewizyjnego i komunikacyjnego (przypadało na nich 92,4% eksportu tego działu), - produkcji pojazdów mechanicznych (92,1%), - produkcji mebli (86,5%), - produkcji odzieży (84,8%), - produkcji pozostałego sprzętu transportowego (82,6%), - produkcji maszyn elektrycznych, gdzie indziej nie sklasyfikowanej (76,9%), - produkcji wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych (75,2%). W 2002 r. podgrupa eksporterów niewyspecjalizowanych liczyła firm, z czego podmiotów przypadało na sektor prywatny, a 738 na sektor publiczny. Podobnie jak w przypadku eksporterów wyspecjalizowanych, również i przypadku eksporterów niewyspecjalizowanych najwięcej podmiotów (68%) działało w sekcji D. Z firm operujących w tej sekcji najliczniej był reprezentowany dział obejmujący producentów artykułów spożywczych i napojów (564 firmy), a następnie dział produkcji maszyn i urządzeń, gdzie indziej nie klasyfikowanych (419), produkcji metalowych wyrobów gotowych, z wyjątkiem maszyn (365), produkcji wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych (289). Z 5185 eksporterów niewyspecjalizowanych 76,8% stanowiły firmy średnie, 19,8% firmy duże i 3,4% firmy bardzo duże. Eksporterzy niewyspecjalizowani realizowali 100% eksportu w sekcjach: - wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę (sekcja E), - hotele i restauracje (H), - edukacja (M), - ochrona zdrowia i opieka społeczna (N). W sekcjach tych wartość eksportu była nieznaczna. W pozostałych sekcjach, dla których dostępne są dane, na eksporterów niewyspecjalizowanych przypadało od 34,3% (przetwórstwo przemysłowe) do 60,6% (budownictwo) eksportu danej sekcji. W przetwórstwie przemysłowym eksporterzy niewyspecjalizowani przeważali w eksporcie następujących działów: - produkcja wyrobów tytoniowych (w 2002 r. udział eksporterów niewyspecjalizowanych w eksporcie działu wynosił 100%), - produkcja metali (82,3%),

6 BSiE 5 - zagospodarowanie odpadów (72,6%), - produkcja wyrobów chemicznych (71,8%), - produkcja artykułów spożywczych i napojów (71,5%), - działalność wydawnicza; poligrafia (70%). Warto zauważyć, że o ile w latach ilość eksporterów wyspecjalizowanych nie zmieniła się istotnie, o tyle liczba eksporterów niewyspecjalizowanych wyraźnie zmniejszyła się (tablica 1). W stosunku do roku poprzedniego, w 2001 r. nastąpił spadek liczby eksporterów niewyspecjalizowanych o 1%, a w 2002 r. aż o 20,8%. Oznacza to po prostu, że wiele firm produkujących głównie na rynek krajowy wycofało się z eksportu. W rezultacie, udział podmiotów wyspecjalizowanych w eksporcie w ogólnej liczbie eksporterów powiększył się, z 19,4% w 2000 r. do 23,9%. Niestety, było to nie tyle skutkiem wzrostu liczby eksporterów wyspecjalizowanych, co konsekwencją spadku ilości podmiotów zaangażowanych w działalność eksportową. Wyniki finansowe eksporterów w latach W 2002 r. kondycja finansowa eksporterów dość wyraźnie poprawiła się w stosunku do 2001 r. Podstawowy wskaźnik rentowności obrotu brutto zwiększył się z 0,7% do 1,6%, a rentowność obrotu netto odpowiednio z -0,3% do 0,4%. Mimo poprawy, wskaźniki rentowności dla eksporterów nie osiągnęły poziomu z 2000 r. (tablica 3). Dla porównania warto podać, że w latach kondycja nieeksporterów systematycznie pogarszała się, czego wyrazem był spadek rentowności brutto tej grupy podmiotów odpowiednio z 0,9% do 0,6% i do -0,7%. Tablica 3. Rentowność obrotu brutto eksporterów w latach (w %) Wyszczególnienie Eksporterzy ogółem 2,4 0,7 1,6 Sektor publiczny 1,2-2,2-2,3 Sektor prywatny 3,0 1,6 2,7 Firmy średnie (od 50 do 249 osób) 4,5 1,7 0,5 Firmy duże ( ) 1,6 0,8 2,1 Firmy bardzo duże (powyżej 1000) 1,5-0,1 2,0 Górnictwo 0,0 0,6 3,4 Przemysł przetwórczy 1,7 0,5 1,4 Budownictwo 2,3-0,8-1,4 Handel 3,7 1,3 1,2 Transport i łączność 3,6 0,6 3,0 Uwagi: rentowność obrotu brutto jest to relacja wyniku finansowego brutto do przychodów z całokształtu działalności. Źródło: Dane GUS. W latach r. zwiększyła się różnica między sytuacją finansową eksporterów w sektorze prywatnym i publicznym. O ile w podmiotach należących do sektora publicznego rentowność obrotu brutto systematycznie spadała, zmniejszając się z 1,2% w 2000 r. do -2,3% w 2002 r., o tyle w firmach prywatnych wskaźnik ten po wyraźnym spadku w 2001 r., w 2002 podniósł się, w znacznej części odrabiając straty poniesione w 2001 r. W rezultacie, jeśli po-

7 6 BSiE ziom rentowności brutto był w 2000 r. wyższy w sektorze prywatnym o 1,8 pkt procentowego, to w 2002 przewaga ta wzrosła do 5 pkt proc. Sytuacja była zróżnicowana w trzech wyodrębnionych klasach przedsiębiorstw, biorąc pod uwagę wielkość zatrudnienia. Systematyczny spadek rentowności wystąpił w firmach średnich, należących do wspieranego przez państwo - w ramach przygotowań do członkostwa w Unii Europejskiej - sektora MSP. W przedsiębiorstwach tych rentowność brutto zmniejszyła się z 4,5% w 2000 r. do 1,7% w 2001 r. i do 0,5% w 2002 r., a regres objął przede wszystkim podmioty operujące w budownictwie, handlu i górnictwie. W przedsiębiorstwach dużych i bardzo dużych, po spadku rentowności w 2001 r., rok następny przyniósł poprawę wyraźną wyników. W obu tych klasach firm wskaźniki rentowności w 2002 r. były lepsze niż w 2000 r. Poprawa sytuacji finansowej eksporterów w 2002 r., w stosunku do 2001 r. była przede wszystkim związane z przyczynami operacyjnymi. Inne czynniki (głównie chodzi tu o działalność finansową) także oddziaływały korzystnie na ogólny wynik finansowy brutto, gdyż jednocześnie nastąpił spadek wskaźnika udziału kosztów finansowych w przychodach ogółem, z 5,9% do 4,3%. Oznaczało to po prostu niższe odsetki z tytułu zaciągniętych kredytów. Zjawisko względnego zmniejszenia kosztów finansowych miało miejsce także i u nieeksporterów. Oczywiście było to spowodowane generalnym spadkiem stóp procentowych w Polsce. Stopa kredytu lombardowego obniżyła się z 15,5% w końcu 2001 r. do 8,75% w końcu 2002 r., a stopa redyskontowa odpowiednio z 14% do 7,5%. Paradoksalnie, jedną z ważniejszych przyczyn poprawy kondycji finansowej eksporterów w relacji do 2001 r. było zaprzestanie eksportu przez wiele przedsiębiorstw w 2002 r. Można przypuszczać, że te przedsiębiorstwa, które zaprzestały eksportować miały słabą rentowność. Ich przejście ze zbioru eksporterów do nieeksporterów poprawiło wyniki tej pierwszej grupy firm i jednocześnie pogorszyło kondycję tej drugiej grupy podmiotów. Wycofanie się wielu podmiotów z działalności eksportowej w 2002 r. było prawdopodobnie spowodowane niską opłacalnością eksportu w 2001 r. Warto przypomnieć, że w roku tym nastąpiły niekorzystne dla eksporterów zmiany kursowe. W relacji do złotego, średni kurs euro obniżył się z 4,0110 w 2000 r. do 3,6685 w 2001 r., a średni kurs dolara USA odpowiednio z 4,3464 do 4,0939. Oznacza to, że tylko z tytułu zmian kursowych, wpływy eksporterów sprzedających do strefy euro (2/3 polskiego eksportu) spadły nominalnie w badanym okresie o 8,5%, a eksporterów rozliczających się dolarach - o 5,8%. W wyrażeniu realnym (biorąc za deflator wskaźnik cen produkcji przemysłu) spadek wpływów wyniósł odpowiednio 10% i 7,3%. Względy kursowe rzutowały przede wszystkim na wynikach finansowych eksporterów wyspecjalizowanych w eksporcie. W 2002 r., w relacji do 2000 r., zanotowano u ogółu eksporterów dość wyraźne zmniejszenie udziału kosztów pracy w przychodach z całokształtu działalności. Wskaźnik ten obniżył się z 13,4% do 12,1%. Można z dużym prawdopodobieństwem twierdzić, że za spadkiem tego wskaźnika kryją się w praktyce zwolnienia pracowników. Biorąc pod uwagę pięć podstawowych sekcji, możemy stwierdzić, że sytuacja finansowa eksporterów w latach r. była zróżnicowana. Systematyczny spadek rentowności miał miejsce w budownictwie i handlu, natomiast odwrotny proces zachodził w górnictwie (tablica 3). Na szczególną uwagę zasługuje przemysł przetwórczy, tj. sekcja, która skupiała w 2002 r. 72,5% wszystkich badanych eksporterów. Po wyraźnym regresie w 2001 r., w roku następnym sytuacja finansowa eksporterów w tej sekcji znacznie poprawiła się. Jednak wskaźniki rentowności w 2002 r. nie osiągnęły poziomu zanotowanego w 2000 r. W sekcji tej nastąpił wzrost rentowności obrotu brutto z 0,5% 2001 r. do 1,4% w 2002 r., a rentowności netto od-

8 BSiE 7 powiednio z -0,4% do 0,3%. Spowodowane było to przede wszystkim czynnikami operacyjnymi. Wyrazem tego są zmiany wskaźnika rentowności operacyjnej. W tym okresie wskaźnik ten zwiększył się z 2,9% do 4,1%. Korzystny wpływ na rentowność brutto z całej działalności miały także czynniki związane z działalnością finansową. Udział kosztów finansowych w przychodach ogółem zmniejszył się z 5,2% w 2001 r., do 3,9% w 2002 roku. W 2002 r., w stosunku do roku poprzedniego, w zdecydowanej większości działów przemysłu przetwórczego nastąpił wzrost rentowności brutto. Na 23 działy tej sekcji, poprawa nastąpiła w 18 przypadkach, a regres w 4 przypadkach (tablica 4). W jednym dziale (produkcja masy włóknistej, papieru i wyrobów z papieru) omawiany wskaźnik nie zmienił się. Tablica 4. Rentowność obrotu brutto eksporterów w poszczególnych działach przemysłu przetwórczego w latach (w %) Wyszczególnienie Produkcja artykułów spożywczych i napojów (dział 15) 1,2 2,4 3,5 Produkcja wyrobów tytoniowych (16) 2,4 1,3 0,9 Włókiennictwo (17) -1,9-0,3 2,2 Produkcja odzieży (18) 0,7 0,1-1,6 Produkcja skór wyprawionych i wyrobów ze skór (19) 0,6-3,6 1,1 Produkcja drewna i wyrobów z drewna (20) 2,9 0,6 2,6 Produkcja masy włóknistej, papieru i wyrobów z papieru (21) 6,4 8,1 8,1 Działalność wydawnicza, poligrafia (22) 7,3 5,5 5,9 Wywarzanie koksu, produktów rafinacji ropy naftowej (23) 2,9 0,8 2,0 Produkcja wyrobów chemicznych (24) 4,5 2,9 4,7 Produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych (25) 5,0 3,6 4,8 Produkcja wyrobów z surowców niemetalicznych pozostałych (26) 7,9 4,7 3,7 Produkcja metali (27) -3,7-11,4-7,7 Produkcja metalowych wyrobów gotowych (28) 2,2 1,4 3,3 Produkcja maszyn i urządzeń (29) -1,3-2,5-2,0 Produkcja maszyn biurowych i komputerów (30) 0,3-2,2-5,8 Produkcja maszyn i aparatury elektrycznej (31) 3,3 3,4 3,7 Produkcja urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych (32) 2,4 2,5 4,1 Produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych (33) 0,9 1,8 2,3 Produkcja pojazdów mechanicznych (34) -1,7-4,8-0,6 Produkcja pozostałego sprzętu transportowego (35) -0,9-2,6-29,0 Produkcja mebli; pozostała działalność nie sklasyfikowana (36) 2,6 1,9 4,2 Zagospodarowanie odpadów (37) 1,6 0,0 0,7 Przemysł przetwórczy ogółem (sekcja D) 1,7 0,5 1,4 Źródło: Dane GUS. Analizując dane przedstawione w tablicy 4 można stwierdzić, że w latach dwukrotną poprawę w zakresie rentowności zanotowali eksporterzy z działów: produkcja artykułów spożywczych i napojów, włókiennictwo, produkcja maszyn i aparatury elektrycznej, produkcja urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych oraz produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych. Natomiast dwukrotny spadek rentowności mieli eksporterzy z działów: produkcja wyrobów tytoniowych, produkcja odzieży, produkcja wyrobów z surowców niemetalicznych pozostałych, produkcja maszyn biurowych i komputerów oraz produkcja pozostałego sprzętu transportowego. Należy podkreślić, że w przypadku tego ostatniego działu spadek rentowności brutto u eksporterów

9 8 BSiE przybrał w 2002 r. rozmiary katastrofalne: wskaźnik ten wyniósł -0,9% w 2000 r., -2,6% w 2001 r. i -29% (!) w 2002 r. Warto dodać, że w tym dziale dużą rolę odgrywają przedsiębiorstwa produkujące statki (przemysł stoczniowy). Oprócz stoczni, bardzo słabe wyniki w 2002 r. osiągnęli eksporterzy z działu produkcja metali. Wprawdzie wskaźnik rentowności brutto u eksporterów z tego działu poprawił się w porównaniu do 2001 r., ale nadal był to wynik wysoce ujemny (-7,7%). Warto wyjaśnić, że w dziale tym dominuje hutnictwo żelaza i stali. W 2002 r. najwyższą rentowność brutto (8,1%) wśród eksporterów z przemysłu przetwórczego miał dział 21 obejmujący produkcję celulozy i papieru. W branży tej dominują dwie kontrolowane przez kapitał zagraniczny firmy: International Paper Kwidzyn i Frantschach Świecie. Ta druga zasłynęła w ostatnich latach z rekordowych wypłat dywidend dla akcjonariuszy. Kondycja finansowa eksporterów wyspecjalizowanych i eksporterów niewyspecjalizowanych w latach Po regresie w 2001 r., kondycja finansowa ogółu eksporterów wyspecjalizowanych wyraźnie poprawiła się w 2002 r. Podstawowy wskaźnik, tj. rentowność obrotu brutto zmniejszył się z 3% w 2000 r. do -0,1% w 2001 r. i wzrósł do 3,3% w 2002 roku (tablica 5). W zakresie rentowności netto było to odpowiednio: 1,8%, -0,9% i 2,1%. Warto dodać, że wskaźniki rentowności eksporterów wyspecjalizowanych w 2001 r. były zdecydowanie najgorszymi wynikami uzyskanymi przez tę grupę przedsiębiorstw od 1996 r. Lepsze wyniki eksporterów wyspecjalizowanych w 2002 r. były przede wszystkim skutkiem czynników operacyjnych. Wskaźnik rentowności operacyjnej wzrósł z 2,2% w 2001 r. do 5,1% w 2002 r. Korzystne zmiany objęły także działalność finansową. Wyrazem tego był spadek udziału kosztów finansowych w przychodach ogółem z 6,6% do 3,9%. Poprawa kondycji finansowej eksporterów wyspecjalizowanych w 2002 r. była w pewnym stopniu spowodowana względami kursowymi, tj. osłabieniem kursu złotego w relacji do euro. W stosunku do złotego, średni kurs euro zwiększył się z 3,6685 w 2001 r. do 3,8557 w 2002 r. Natomiast średni kurs dolara USA zmniejszył się odpowiednio z 4,0939 do 4,0795. Oznacza to, że tylko z tytułu zmian kursowych, wpływy eksporterów sprzedających do strefy euro wzrosły nominalnie w badanym okresie o 5,1%, a eksporterów rozliczających się dolarach spadły o 0,35%. W wyrażeniu realnym (biorąc za deflator wskaźnik cen produkcji przemysłu) nastąpił wzrost wpływów eksporterów do strefy euro o 4,1% i spadek wpływów eksporterów uzyskujących dolary o 1,3%. Skutek zmian kursowych był więc per saldo korzystny dla eksporterów. Drugą przyczyną poprawy rentowności eksporterów wyspecjalizowanych była redukcja niektórych kosztów. W zakresie kosztów operacyjnych chodzi tu zwłaszcza o relatywną obniżkę kosztów materiałowych, a także kosztów pracy. Udział tych pierwszych kosztów w przychodach ogółem zmniejszył z 46,9% w 2001 r. do 45,8% w 2002 r. Udział kosztów pracy w przychodach ogółem zmniejszył się z 14,8% do 13,6%. W zakresie kosztów pozostałych (innych niż koszty operacyjne) nastąpił wspomniany już wyraźny spadek kosztów finansowych, co także przyczyniło się do poprawy rentowności. Tablica 5. Rentowność obrotu brutto eksporterów wyspecjalizowanych i eksporterów niewyspecjalizowanych w latach (w %)

10 BSiE 9 Wyszczególnienie Eksporterzy wyspecjalizowani ogółem 3,0-0,1 3,3 Przemysł przetwórczy 2,0 0,1 3,0 Budownictwo 8,9 6,8 3,4 Handel -1,1 2,0 1,1 Transport i łączność 3,3-4,5 9,4 Eksporterzy niewyspecjalizowani ogółem 2,3 0,8 1,2 Górnictwo -4,4 2,0 2,5 Przemysł przetwórczy 1,7 0,6 0,8 Budownictwo 1,7-1,5-1,8 Handel 3,9 1,3 1,2 Transport i łączność 3,7 1,3 1,9 Źródło: Dane GUS. Wyniki finansowe dla eksporterów wyspecjalizowanych są dostępne dla czterech głównych sekcji: dla przetwórstwa przemysłowego, handlu, budownictwa oraz transportu i łączności. Na te sekcje przypadało w 2002 r. 95,8% całego eksportu realizowanego przez eksporterów wyspecjalizowanych. W latach systematycznie pogarszała się kondycja finansowa eksporterów wyspecjalizowanych w budownictwie. W pozostałych trzech sekcjach sytuacja była zmienna. Największe znaczenie miała sytuacja finansowa eksporterów wyspecjalizowanych w przetwórstwie przemysłowym, na którą to sekcję w 2002 r. przypadało 78,5% całego eksportu realizowanego przez tę podgrupę eksporterów. W sekcji tej rentowność obrotu brutto badanej podgrupy eksporterów zmniejszyła się z 2% w 2000 r. do 0,1% w 2001 r. i następnie wzrosła do 3% w 2002 r. W zakresie rentowności netto było to 1,1%, -0,6% i 1,9%. W większości działów przemysłu przetwórczego tendencje w zakresie rentowności były podobne jak na szczeblu całej sekcji (tablica 6). Oznaczało to spadek rentowności w 2001 r. i jej wzrost w 2002 r. Tylko w w trzech działach zanotowano dwukrotną poprawę rentowności, zarówno w 2001 jak i w 2002 r. Były to działy: - produkcja artykułów spożywczych i napojów (wzrost rentowności brutto z -0,3% w 2000 do 1,7% w 2002 r.), - produkcja skór wyprawionych i wyrobów ze skór (z -3,1% do 5%), - produkcja mebli; pozostała działalność nie sklasyfikowana (z -0,4% do 4%). W 2002 r. eksporterzy wyspecjalizowani zanotowali poprawę w zakresie rentowności brutto, w stosunku do 2001 r., aż w 17 działach przemysłu przetwórczego. Tylko w dwóch działach rentowność brutto obniżyła się w porównaniu z 2001 r. Chodzi tu o działy: produkcja pozostałego sprzętu transportowego i produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych. Poprawa kondycji finansowej eksporterów niewyspecjalizowanych w 2002 r. była zdecydowanie mniejsza niż eksporterów sprzedających głównie na rynkach zagranicznych (tablica 5.). Można spekulować, że przyczyniła się do tego słaba poprawa stanu aktywności gospodarczej na rynku krajowym. O kiepskiej koniunkturze w kraju świadczy także regres wyników nieeksporterów w tym okresie. Tablica 6. Rentowność obrotu brutto eksporterów wyspecjalizowanych w poszczególnych działach przemysłu przetwórczego w latach (w %) Wyszczególnienie Produkcja artykułów spożywczych i napojów (dział 15) -0,3 0,8 1,7

11 10 BSiE Włókiennictwo (17) 2,8 1,9 5,9 Produkcja odzieży (18) 0,5-1,5 1,7 Produkcja skór wyprawionych i wyrobów ze skór (19) -3,1 1,7 5,0 Produkcja drewna i wyrobów z drewna (20) 2,1 0,6 4,0 Produkcja masy włóknistej, papieru i wyrobów z papieru (21) 12,4 8,7 13,7 Działalność wydawnicza, poligrafia (22) 6,5-1,1 4,4 Wywarzanie koksu, produktów rafinacji ropy naftowej (23) * * * Produkcja wyrobów chemicznych (24) 3,2-9,2 0,3 Produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych (25) 6,5 2,4 7,5 Produkcja wyrobów z surowców niemetalicznych pozostałych (26) 2,0-2,5 2,3 Produkcja metali (27) -5,6-9,6-3,7 Produkcja metalowych wyrobów gotowych (28) 3,4 1,6 3,6 Produkcja maszyn i urządzeń (29) 0,9-2,6 1,0 Produkcja maszyn biurowych i komputerów (30) * -22,4 * Produkcja maszyn i aparatury elektrycznej (31) 4,1 2,8 6,1 Produkcja urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych (32) 0,2 3,1 5,3 Produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych (33) 8,6 10,4 2,7 Produkcja pojazdów mechanicznych (34) 1,9-1,3 1,2 Produkcja pozostałego sprzętu transportowego (35) 0,3 0,7-8,5 Produkcja mebli; pozostała działalność nie sklasyfikowana (36) -0,4 0,3 4,0 Zagospodarowanie odpadów (37) * * -10,9 Przemysł przetwórczy ogółem (sekcja D) 2,0 0,1 3,0 Uwagi: * - danych nie podano, ze względu na tajemnicę statystyczną. Źródło: Dane GUS. Warto zwrócić uwagę na fakt, że w badanym okresie, zarówno u eksporterów wyspecjalizowanych, jak i u eksporterów niewyspecjalizowanych nastąpiło zmniejszenie udziału kosztów pracy w przychodach ogółem. U tych pierwszych nastąpił spadek tego wskaźnika z 15,3% w 2000 r. do 13,6% w 2002 r., a u tych drugich z 13,1% do 11,7%. Oznacza to, że trochę większa presja na redukcję kosztów pracy wystąpiła w sektorze wyspecjalizowanym w eksporcie. Wyższy poziom omawianego wskaźnika u eksporterów sprzedających głównie na rynkach zagranicznych świadczy, że specjalizacja eksportowa obejmuje w większym stopniu wyroby pracochłonne. Z rankingu 500 największych polskich przedsiębiorstw publikowanego przez Rzeczpospolitą 1 można się dowiedzieć, jakie firmy należą do największych eksporterów wyspecjalizowanych i niewyspecjalizowanych w naszym kraju i jakie są ich wyniki finansowe. Otóż w 2002 r., do grona potentatów wśród eksporterów wyspecjalizowanych zaliczyć było można takie przedsiębiorstwa jak: - KGHM Polska Miedź SA, Lubin (17 pozycja na liście pod względem wielkości przychodów ze sprzedaży, wynik finansowy brutto 253,5 mln zł, udział eksportu w sprzedaży 69,7%, zatrudnienie osób); - Fiat Auto Poland SA, Bielsko-Biała (18 pozycja, 89,9 mln zł, 60,4%, osób); - Volkswagen Motor Polska sp. z o.o., Polkowice (19 pozycja, 50,7 mln zł, 100,4%, 908 osób); - Węglokoks SA, Katowice (20 pozycja, 36,9 mln zł, 83,6%, 298 osób); - Thompson Multimedia sp. z o.o., Piaseczno (25 pozycja, 155,5 mln zł, 68,8%, osób); - Polskie Linie Lotnicze LOT SA (41 pozycja, 167,1 mln zł, 85%, osób); 1 Największe firmy Rzeczpospolitej, dodatek do Rzeczpospolitej z 7 maja 2003 r.

12 BSiE 11 - Volkswagen Poznań sp. z o.o., Poznań (53 pozycja, -59,7 mln zł, 71,8%, osób); - Philips CEI Poland sp. z o.o., Kwidzyn (54 pozycja, 242,1 mln zł, 93,2%, osób); - Isuzu Motors Polska sp. z o.o., (61 pozycja, brak danych, 100%, osób); - International Paper Kwidzyn SA (70 pozycja, 325,9 mln zł, 57,3%, osób), - Stocznia Gdynia SA (73 pozycja, -141,7 mln zł, 124,6%, osób); - Polski Koks SA, Katowice (89 pozycja, 4,6 mln zł, 74,1%, 31 osób); - Philips Lighting Poland SA, Piła (99 pozycja, 145,2 mln zł, 86,3%, osób), - Frantschach Świecie SA (109 pozycja, 204,7 mln zł, 74,8%, osób) - Firma Oponiarska Dębica SA (133 pozycja, 109,2 mln zł, 66,2%, osób), - TRW Polska sp.z o.o., Częstochowa (135 pozycja, 125,7 mln zł, 93%, osób), - Swedwood Poland SA, Szczecin (136 pozycja, brak danych, 90,6%, osób), - Delphi Automotive Syst. Poland sp. z o.o., Kraków (142 pozycja, 48,2 mln zł, 81,3%, osób), - EuRoPol Gaz SA, Warszawa (144 pozycja, 626,8 mln zł, 91,4%, 205 osób), - Avon Operations Polska sp. z o.o., Garwolin (152 pozycja, 89,2 mln zł, 64,1%, osób), - Daewoo EM Poland sp. z o.o., Pruszków (170 pozycja, brak danych, 93,4%, osób), - Polska Żegluga Morska PP, Szczecin (173 pozycja, 9,7 mln zł, 83,7%, osób), - Zakł. Azotowe w Tarnowie-Mościskach SA (191 pozycja, -74,6 mln zł, 60,6%, osób), - BSH Sprzęt Gospodarstwa Domowego sp. z o.o., Warszawa (193 pozycja, 106,6 mln zł, 60,4%, 566 osób), - Inter Groclin Trading sp. z o.o., Grodzisk Wlkp. (198 pozycja, 4,6 mln zł, 57,5%, 80 osób). Natomiast do największych eksporterów niewyspecjalizowanych w 2002 r. zaliczyć było można m.in. takie przedsiębiorstwa jak: Polski Koncern Naftowy SA, Telekomunikacja Polska SA, Polskie Sieci Elektroenergetyczne, Polskie Górnictwo Naftowe i Gazowe, Rafineria Gdańska SA, PKP Cargo SA, Lasy Państwowe PP, Polskie Huty Stali oddział/huta Katowice, Browary Żywiec, Katowicki Holding Węglowy, Jastrzębska Spółka Węglowa SA, Kronospan Holdings GK, Polskie Huty Stali oddział/huta im. Tadeusza Sendzimira, Nadwiślański Węgiel SA. Ocena rozwoju sytuacji eksporterów w 2003 r. W I kwartale 2003 r. nastąpiła poprawa sytuacji finansowej podmiotów gospodarczych, w tym eksporterów. Według ogólnie dostępnych danych GUS, 2 przychody netto ze sprzedaży produktów, towarów i materiałów dla ogółu przedsiębiorstw zatrudniających od 50 osób zwiększyły się o 8,6% w stosunku do pierwszego kwartału 2002 r. W tym samym czasie wynik finansowy brutto tych przedsiębiorstw zwiększył się o 39,6%. Dla eksporterów przychody netto ze sprzedaży produktów, towarów i materiałów wzrosły odpowiednio o 13,3%, a wynik finansowy brutto podniósł się o 44,9% (z 3447,6 mln zł w I kwartale 2002 r. do 4994,2 mln zł w I kwartale 2003 r.). Oznacza to, że sytuacja finansowa eksporterów poprawiła się w większym stopniu niż ogółu przedsiębiorstw. Pozycja eksporterów na tle nieeksporterów uległa więc dalszemu wzmocnieniu. W grupie przedsiębiorstw objętych badaniem (tj. zatrudniających powyżej 49 osób) 39,8% podmiotów wykazało w pierwszym kwartale 2003 r. eksport. W analogicznym okresie poprzedniego roku wskaźnik ten wyniósł 37%. Jeśli podobna relacja utrzyma się w następnych kwartałach 2003 r., oznaczać to będzie, że zahamowane zostało niekorzystne zjawisko obserwowane zwłaszcza w 2002 r., kiedy to udział eksporterów w ogólnej liczbie badanych przedsiębiorstw znacznie obniżył się. 2 Informacja o sytuacji gospodarczej kraju kwiecień 2003, Warszawa, 29 maja 2003 r., GUS.

13 12 BSiE W pierwszym kwartale 2003 r. o poprawie kondycji finansowej eksporterów, zwłaszcza w relacji do nieeksporterów, zadecydowały zmiany kursowe. Średni kurs euro podniósł się z 3,6214 zł w okresie styczeń-marzec 2002 r. do 4,1845 w okresie styczeń-marzec 2003 r. W tym samym czasie średni kurs dolara USA obniżył się z 4,1297 do 3,9006. Oznaczało to, że wpływy eksporterów sprzedających do strefy euro zwiększyły się o 15,5%, a wpływy eksporterów uzyskujących w rozliczeniu dolary spadły o 5,5%. Per saldo było to korzystne dla naszych firm, gdyż ok. 2/3 polskiego eksportu kierowane jest do strefy euro. Warto dodać, że w II kwartale 2003 r. nastąpiło dalsze osłabienie złotego w stosunku do euro (tym razem minimalne). Nawet przyjmując, że w drugiej połowie 2003 r. kurs złotego wzmocni się nieco w stosunku do euro, to jednak wydaje się, że w skali całego roku będzie on wyraźnie słabszy niż w 2002 r. W konsekwencji można się spodziewać, że sytuacja finansowa eksporterów w 2003 r. poprawi się w porównaniu z rokiem poprzednim. W szczególności należy oczekiwać lepszych wyników finansowych uzyskiwanych przez firmy żyjące z eksportu, tj. przez eksporterów wyspecjalizowanych. Podsumowanie 1. W 2002 r. było w Polsce średnich i dużych eksporterów. Z tej liczby podmiotów (87,8%) należało do sektora prywatnego, a 831 do sektora publicznego. Prawie 96% eksporterów i 98% badanego eksportu przypadało na pięć sekcji: górnictwo, przemysł przetwórczy, budownictwo, handel oraz transport i łączność. Wśród tych pięciu sekcji zdecydowanie największe znaczenie ma przemysł przetwórczy. Grupę eksporterów można podzielić na eksporterów wyspecjalizowanych (przedsiębiorstwa produkujące głównie na eksport) i eksporterów niewyspecjalizowanych. W 2002 podgrupa eksporterów wyspecjalizowanych liczyła przedsiębiorstw i przypadało na nią prawie 2/3 badanego eksportu. 2. W latach ilość eksporterów wyspecjalizowanych nie zmieniła się istotnie, natomiast liczba eksporterów niewyspecjalizowanych wyraźnie zmniejszyła się. Oznacza to, że wiele firm produkujących głównie na rynek krajowy wycofało się z eksportu. W rezultacie, udział podmiotów eksportujących w ogólnej liczbie średnich i dużych przedsiębiorstw zmniejszył się z 47,1% do 42,9%. Pocieszające jest jednak to, że w I kwartale 2003 tendencja ta została zahamowana. 3. W latach r. kondycja finansowa eksporterów była zmienna. Po regresie w 2001 r., w 2002 wskaźniki rentowności dla eksporterów dość wyraźnie poprawiły się. Dla porównania warto podać, że w latach kondycja nieeksporterów systematycznie pogarszała się. 4. Wśród eksporterów, sektor prywatny notował w latach wyraźnie lepsze wyniki niż sektor publiczny. W okresie tym przewaga w zakresie rentowności eksporterów sektora prywatnego nad eksporterami sektora publicznego znacznie wzrosła. Niepokojącym zjawiskiem jest to, że systematycznie pogarszały się wyniki eksporterów zatrudniających od 50 do 249 osób, tj. firm zaliczanych do popieranego przez państwo sektora MSP. 5. W 2002 r. wśród eksporterów z przemysłu przetwórczego najwyższą rentowność brutto (8,1%) uzyskał dział 21 obejmujący produkcję celulozy i papieru. W branży tej dominują dwie kontrolowane przez kapitał zagraniczny firmy: International Paper Kwidzyn i Frantschach Świecie. Natomiast najgorszy rezultat mieli eksporterzy pozostałego sprzętu transportowego (-29%!). W dziale tym dużą rolę odgrywają przedsiębiorstwa produkujące statki (przemysł stoczniowy). Bardzo słabe wyniki w 2002 r. osiągnęli też eksporterzy z działu produkcja metali (-7,7%). W dziale tym dominuje hutnictwo żelaza i stali. 6. W latach sytuacja finansowa eksporterów wyspecjalizowanych poprawiła się zdecydowanie wyraźniej niż eksporterów niewyspecjalizowanych. O ile rentowność brutto

14 BSiE 13 tych pierwszych zwiększyła się z -0,1% do 3,3%, o tyle w przypadku tych drugich był to wzrost z 0,8% do 1,2%. 7. W całym badanym okresie zarówno u eksporterów wyspecjalizowanych, jak i u eksporterów niewyspecjalizowanych nastąpiło zmniejszenie udziału kosztów pracy w przychodach ogółem. U tych pierwszych nastąpił spadek tego wskaźnika z 15,3% w 2000 r. do 13,6% w 2002 r., a u tych drugich z 13,1% do 11,7%. Oznacza to, że trochę większa presja na redukcję kosztów pracy (zwolnienia pracowników) wystąpiła w sektorze wyspecjalizowanym w eksporcie. Wyższy poziom omawianego wskaźnika u eksporterów sprzedających głównie na rynkach zagranicznych świadczy, że specjalizacja eksportowa obejmuje w większym stopniu wyroby pracochłonne. 8. Wiele wskazuje na to, że rok 2003 będzie dla eksporterów lepszym okresem niż rok W pierwszych trzech miesiącach 2003 r. sytuacja finansowa eksporterów poprawiła się dość istotnie w porównaniu do analogicznego okresu roku poprzedniego. Poprawa ta była wyraźniejsza niż w przypadku ogółu przedsiębiorstw. Jedną z przyczyn tego zjawiska było dość poważne osłabienie złotego w stosunku do euro (widoczne także i w II kwartale 2003 r.). Warto wyjaśnić, że do strefy euro kierowane jest ok. 2/3 polskiego eksportu. Zakładając utrzymanie się słabszego złotego w drugiej połowie 2003 r. należy spodziewać, że rentowność firm eksportujących będzie w 2003 r. wyższa niż w 2002 r. Dotyczyć to będzie w szczególności firm wyspecjalizowanych w eksporcie.