Oddziaływanie narciarstwa zjazdowego na szatę roślinną Doliny Goryczkowej w Tatrach

Transkrypt

1 Oddziaływanie narciarstwa zjazdowego na szatę roślinną Doliny Goryczkowej w Tatrach Marcin Guzik 1, Paweł Skawiński 1, Piotr Wężyk 2 1 Tatrzański Park Narodowy ul. Chałubińskiego 42a, Zakopane mguzik@tpn.pl; pskawinski@tpn.pl 2 Laboratorium GIS i Teledetekcji Katedra Ekologii Lasu, Wydział Leśny Akademia Rolnicza w Krakowie al. 29-go Listopada 46, Kraków rlwezyk@cyf-kr.edu.pl Wstęp Za początek uprawiania narciarstwa w Tatrach uznaje się wycieczkę do Czarnego Stawu Gąsienicowego, odbytą na nartach w 1894 roku przez Stanisława Barabasza i Jana Fischera. W początkowym okresie jeżdżenie na nartach związane było z uprawianiem turystyki i taternictwa zimowego, później w miarę rozwoju infrastruktury narciarskiej pojawił się nurt narciarstwa zjazdowego, zwanego także przykolejkowym (Skawiński, Krzan 1996). Narciarstwo zjazdowe rozkwitło w Tatrach w momencie wybudowania w 1936 roku kolei linowej na Kasprowy Wierch, a zaraz potem wyciągu saniowego w Kotle Gąsienicowym. Wcześniej, teren Kotłów Gąsienicowego i Goryczkowego był sporadycznie wykorzystywany przez narciarzy, choć znany jest fakt organizacji na tym terenie pierwszych międzynarodowych zawodów narciarskich jakie odbyły się 28 marca 1910 roku, a uczestniczyło w nich około 150 osób. Kolejnymi inwestycjami narciarskimi w tym rejonie były przygotowane na Mistrzostwa Świata w 1939 roku dwie trasy zjazdowe prowadzące do Kuźnic tj., tzw.: FIS I oraz FIS II a także nartostrada z Hali Gąsienicowej ponad Doliną Olczyską, przez Nosalową Przełęcz do Kuźnic (Skawiński 1993). W okresie powojennym powstały kolejne wyciągi narciarskie. Pierwszy z nich pojawił się w Kotle Gąsienicowym (1962), a kolejny w Kotle Goryczkowym (1969). Przez dwa sezony działał także wyciąg orczykowy na Łopacie Kondrackiej. Budowane były także nowe nartostrady tj. nowy odcinek z Hali Gąsienicowej oraz z Hali Kondratowej do Kuźnic (Chr. Przyr. Ojcz. 1950). W roku 2000 Polski Koleje Linowe (PKL) zmodernizowały wyciąg krzesełkowy w Kotle Goryczkowym, zwiększając sześciokrotnie jego zdolności przewozowe z 393 do osób/godz. Wydajność przewozowa wszystkich instalacji znajdujących się w tym rejonie tj. dwóch wyciągów i kolei linowej wynosiła do początku sezonu 2000/2001 około narciarzy/godzinę. Od chwili gruntownej modernizacji w/w wyciągu w Kotle Gąsienicowym wartość ta wzrosła do narciarzy/godzinę (Skawiński, Krzan 1996, Internet a). 1

2 Przy założeniu, iż sezon narciarski trwa 110 dni, szacowana całkowita liczba zjazdów wykonywanych przez narciarzy w Kotle Gąsienicowym wynosi od do , a w Kotle Gąsienicowym około (Skawiński 1993, Internet a). Natężenie ruchu narciarskiego w połączeniu z przejazdami ratraków, które codziennie przez kilka godzin przygotowują trasy zjazdowe powoduje powstawanie uszkodzeń szaty roślinnej oraz pokrywy glebowej. Narciarstwo oddziałuje na ekosystem w sposób bezpośredni i pośredni. Szkody bezpośrednie polegają na mechanicznym uszkadzaniu roślinności lub gleby przez ślizgi i krawędzie nart, a zwłaszcza przez urządzenia do zagęszczania śniegu, tzw. ratraki. Uszkadzanie wysokogórskich muraw jest w dalszej kolejności przyczyną uruchamiania procesów erozyjnych, natomiast notoryczne przycinanie pędów świerka prowadzi do powstania tzw. narciarskiej formy świerka (Skawiński 1993). Oddzielną kwestią, którą do tej pory pomijano jest powstawanie zanieczyszczeń powietrza (spalin) podczas pracy ratraków. W sezonie 2000/2001 w rejonie Kasprowego Wierchu pracowały trzy ratraki, z których każdy w ciągu jednej godziny pracy spala przeciętnie 20 litrów oleju napędowego. Nie bez znaczenia jest także oddziaływanie na szatę roślinną ropopochodnych pochodzących ze smarów służących do konserwacji lin kolei i elementów napędowych. Do pośredniego oddziaływania narciarstwa zaliczyć należy zaburzanie warunków ekologicznych w rejonie nartostrad (Ryc. 1). Gromadzenie na trasach narciarskich dużej ilości zagęszczonego śniegu, powoduje opóźnienie jego tajania, a co za tym idzie późniejszy rozwój wegetacji oraz powstawanie zmrozowisk (Skawiński, Krzan 1996). a b Ryc. 1. Porównanie warunków odnowienia w ekosystemach bez wpływu (a) i z oddziaływaniem narciarstwa (b) (Probstl 1991). W ostatnich latach główną formą turystyki narciarskiej jest narciarstwo zjazdowe. Ta forma uprawiania sportu wymaga odpowiedniego zaplecza i infrastruktury technicznej. 2

3 Niektóre urządzenia pojawiają się tylko w sezonie zimowym, lecz najważniejsze (koleje i wyciągi linowe) są na stałe wkomponowane w krajobraz wysokogórski powodując w nim zmiany zaliczane do tzw. szkód pośrednich. Wycinanie drzew i krzewów na trasach narciarskich prowadzi do ubytku powierzchni leśnej i zaroślowej, a także do zmian w strukturze zbiorowisk roślinnych w ich bezpośrednim otoczeniu, a to w dalszej konsekwencji doprowadzić może do powstania zagrożenia lawinowego. Teren badań i cel pracy. Dolina Goryczkowa jest jedną z dolin bocznych Doliny Bystrej, w górnym piętrze jest ona rozdzielona grzbietem schodzącym z Pośredniego Goryczkowego Wierchu na dwie części: Dolinę Goryczkową pod Zakosy i Dolinę Goryczkową Świńską. Ruch narciarski koncentruje się głównie w Dolinie Goryczkowej pod Zakosy, gdzie na wysokości 1958 m n.p.m. znajduje się górna stacja wyciągu krzesełkowego (Ryc. 2). Ryc. 2. Teren badań. 1) granica państwowa, 2) granica TPN, 3) kolej linowa w Kotle Goryczkowym, 4) zabudowa, 5) tereny narciarskie doliny Goryczkowej Celem prowadzonych badań było określenie zmian w środowisku przyrodniczym Doliny Goryczkowej powodowanych intensywnym użytkowaniem narciarskim tego rejonu. 3

4 Metodyka badań Kartowanie uszkodzeń pokrywy glebowej i kosodrzewiny Kartowanie uszkodzeń pokrywy glebowej przeprowadzono w maju 2000 roku, w Kotle Goryczkowym na transekcie przebiegającym wzdłuż trasy narciarskiej, wykorzystując w tym celu fotogrametryczne opracowanie zdjęć lotniczych oraz odbiornik DGPS Trimble (Wężyk, Guzik 2001). Uszkodzenia zaliczano do klasy obiektów poligonowych bądź punktowych w zależność od ich powierzchni. Kartowanie uszkodzeń kosodrzewiny przeprowadzono we wrześniu 2000 roku. Do tego celu posłużono się warstwą wektorową wygenerowaną na podstawie opracowania fotogrametrycznego zdjęć lotniczych wykonanych podczas nalotu w roku Dodatkowo wykorzystywano dane o przebiegu granic tras narciarskich, pozyskane podczas kartowania zimowego DGPS (Wężyk, Guzik 2000). Uszkodzone przez narciarzy płaty kosodrzewiny, zaznaczano na podkładzie mapowym w skali 1:2.000 posługując się dwoma klasami uszkodzeń: uszkodzenie stare (powstałe przed lub w sezonie 1998/1999) oraz uszkodzenie nowe (powstałe w sezonie 1999/2000). Pozyskane dane wprowadzono do systemu GIS na drodze wektoryzacji podkładów mapowych. Wyniki i dyskusja. Kartowanie uszkodzeń pokrywy glebowej Kartowanie przeprowadzone w dniu 26 maja 2000 roku na transekcie o powierzchni 7,27 ha przebiegało środkiem wyznaczonych tras zjazdowych i pozwoliło na zinwentaryzowanie uszkodzeń pokrywy glebowej. Wyniki tych prac przedstawiono poniżej (Tabela 1, Ryc. 3). Tabela 1. Wyniki kartowana uszkodzeń pokrywy glebowej. Obiekty poligonowe (powierzchnia > 80 m 2 ) Powierzchnia [ha] Powierzchnia transektu na którym przeprowadzono pomiary 7,27 Powierzchnia wielkoobszarowych uszkodzeń pokrywy glebowej 0,39 Obiekty punktowe (powierzchnia < 80 m 2 ) Powierzchnia [ha] Uszkodzenie pokrywy glebowej o powierzchni < 5 m 2 0,0105 Uszkodzenie pokrywy glebowej o powierzchni 5 20 m 2 0,0260 Uszkodzenie pokrywy glebowej o powierzchni m 2 0,0480 Suma: 0,4745 4

5 Uszkodzenia pokrywy glebowej Ryc. 3. Uszkodzenia pokrywy glebowej. 1) transekt; 2) tereny narciarskie; 3) strefa przejścia d-stan. Św w zbiorowiska Kos.; 4) kosodrzewina; 5) wielkoobszarowe uszkodzenie gleby; 6) uszkodzenie pokrywy glebowej o powierzchni < 5 m 2 ; 7) uszkodzenie pokrywy glebowej o powierzchni 5-20 m 2 ; 8) uszkodzenie pokrywy glebowej o powierzchni m 2. Badania przeprowadzone przez Skawińskiego (1993) na terenie Dolinie Goryczkowej wykazały uszkodzenia gleby na obszarze około 0,88 ha. Należy zwrócić uwagę na fakt, że autor prowadził badania w całej dolinie, natomiast prezentowana praca dotyczy tylko jej małego wycinka. Niekorzystne oddziaływanie narciarstwa znane jest także w intensywnie zagospodarowanych rejonach Pilska, gdzie ratraki i intensywny ruch narciarski powodują niszczenie darni, odsłanianie systemów korzeniowych roślin i w konsekwencji odsłonięcia gleby (Witkowski 1995). W Alpach na obszarach narciarskich o powierzchni ha wokół Garmisch- Partenkirchen, analizowano występowanie uszkodzeń gleby w różnych przedziałach wysokości n.p.m. W wyniku prowadzonych prac stwierdzono, że w przedziale wysokościowym m n.p.m. największe szkody powodowane są w okresie letnim przez bydło (38,9 %) a w zimie przez krawędzie nart (36,3 %). Ślady gąsienic ratraków zaobserwowano na 11,5 % powierzchni. W piętrze powyżej 1400 m n.p.m. największe szkody powodowały krawędzie nart (43,8 %), bydło (27,8 %) oraz turystyka piesza 10,1 %. Powierzchnie uszkodzone przez ratraki stwierdzono na tych wysokościach tylko w 4,4 % przypadków (Probstl, Pihusch 2000). W rejonie Kasprowego Wierchu ponad 98,5 % tras narciarskich znajduje się powyżej 1400 m n.p.m. Przeprowadzone kartowanie nie wykazało szkód powodowanych przez zwierzęta gospodarcze, a wszystkie inwentaryzowane szkody miały związek z 5

6 oddziaływaniem narciarzy i ratraków na glebę (Ryc. 4). Wraz z pojawianiem się uszkodzeń pokrywy glebowej obserwowane są zmiany składu gatunkowego szaty roślinnej w tych miejscach np. poprzez masowe występowanie wrzosu. Ryc. 4. Uszkodzenie pokrywy glebowej w Kotle Goryczkowym (maj 2000, fot. M.Guzik). Kartowanie uszkodzeń kosodrzewiny Na podstawie opracowania fotogrametrycznego zdjęć lotniczych z 1999 roku (Guzik 2001) obliczono powierzchnię zajmowaną przez zbiorowiska kosodrzewiny na obszarze tras narciarskich (Tabela 2). Tabela 2. Powierzchnia zajmowana przez zbiorowiska kosodrzewiny na trasach narciarskich w rejonie Kasprowego Wierchu na podstawie opracowania zdjęć lotniczych z 1999 roku. Obszar Powierzchnia kosodrzewiny [ha] Dolina Goryczkowa 3,28 Dolina Gąsienicowa 0,53 Razem: 3,81 Zbiorowiska kosodrzewiny zajmują około 10 % powierzchni wytyczonych tras narciarskich. Łącznie zinwentaryzowano 274 kępy tj. 244 w Dolinie Goryczkowej oraz tylko 30 w Dolinie Gąsienicowej. Około 56 % (1,84 ha) powierzchni płatów kosodrzewiny na trasie zjazdowej w Kotle Goryczkowym zabezpieczono w zimie płotkami i siatkami przed uszkodzeniami mechanicznymi powodowanymi przez narciarzy i ratraki. 6

7 Uszkodzenia kosodrzewiny stwierdzono w 285 przypadkach, z czego tylko 8 (2,8 %) zakwalifikowano do grupy uszkodzeń nowych pochodzących z sezonu 1999/2000 (Ryc. 5). Uszkodzenia mechaniczne dotyczyły 139 płatów kosodrzewiny, tj. około 56 % wszystkich kęp znajdujących się na trasie narciarskiej. Niektóre z nich w wielu miejscach noszą oznaki uszkodzeń powodowanych przez wiele lat (Ryc. 5 i 6). Uszkodzenia kosodrzewiny Ryc. 5. Uszkodzenia kosodrzewiny. 1) miejsca uszkodzeń płata kosodrzewiny, 2) kosodrzewina. Ryc 6. Uszkodzenia kosodrzewiny w rejonie szyjki - Kocioł Goryczkowy (maj 2000, fot. M.Guzik). Uszkodzone pędy kosodrzewiny zaobserwowano również w 12% przypadków wewnątrz terenów teoretycznie niedostępnych (poprzez grodzenie) dla narciarzy w sezonie 1999/2000. Szkody te ulokowane były zawsze w bezpośrednim sąsiedztwie ogrodzenia. 7

8 Wszystkie zanotowane szkody w tym rejonie miały charakter szkód starych, czyli powstałych przed sezonem 1999/2000. Prowadzone przez Skawińskiego (1993) badania nad uszkadzaniem roślinności przez narciarstwo wykazały, że w Dolinie Goryczkowej na obszarze 37,0 ha, powierzchniowy udział kosodrzewiny z uszkodzeniami mechanicznymi wynosił w 1979 roku około 8,2 % (3,0 ha). Autor na podstawie własnych obserwacji oszacował powierzchnię uszkodzeń roślinności wraz z obszarem erozji glebowej na 7,4 ha w 1993 roku. Skawiński wykazał, iż w obrębie wysokich płatów kosodrzewiny znajdujących się ściśle na kierunku jazdy narciarzy uszkodzeniem mechanicznym, objętych było około 52% ogólnej liczby pędów. Uszkodzenia spotyka się prawie wyłącznie na górnych częściach pędów, a ich występowanie skupia się od strony najazdu narciarzy czyli od góry stoku (Skawiński 1993). Notoryczne uszkadzanie pędów powoduje ich usychanie, uniemożliwiając wzrost kosodrzewiny w górę stoku. Potwierdzeniem tego spostrzeżenia jest wynik opracowania fotogrametrycznego zdjęć lotniczych z lat: 1965 i 1999 (Guzik 2001). Płaty kosodrzewiny przemieszczają się stopniowo w dół stoku. Górna część kępy jest chronicznie uszkadzana, natomiast dolne partie rozrastają się swobodnie (Ryc. 7). Ryc. 7. Tendencja rozwoju kęp kosodrzewiny, tzw. przesuwanie się w dół stoku. 1) obszary na których pomiędzy 1965 a 1999 rokiem stwierdzono ubytek kosodrzewiny, 2) obszary które pomiędzy 1965 a 1999 rokiem porośnięte zostały przez kosodrzewinę, 3) granica wytyczonych tras narciarskich, 4) płaty kosodrzewiny istniejące w 1999 r. 8

9 Podsumowanie i wnioski Zastosowanie pomiarów i nawigacji DGPS w czasie rzeczywistym (korekcja przez satelitę Landstar) do orientacji w terenie podczas tyczenia tras narciarskich przyczynić się może do dokładnego ich wyznaczenia, a tym samym precyzyjnej ochrony kosodrzewiny. Archiwalne zdjęcia lotnicze są obiektywnym źródłem informacji na temat zmian jakim podlega szata roślinna na przestrzeni wielu lat Grodzenie kęp kosodrzewiny wydaje się być skutecznym sposobem zapobiegania jej uszkodzeniu. Powierzchnia gleby w miejscach szczególnie narażonych na uszkadzanie przez ratraki powinna być chroniona poprzez wykładanie przed rozpoczęciem sezonu specjalnych mat, zabezpieczających glebę przed kontaktem z ostrymi krawędziami nart i płóz ratraka. Kosodrzewina na terenie tras narciarskich ma tendencję do przemieszczania się w dół stoku. Notoryczne ścinanie pędów przez ratraki i narciarzy uniemożliwia kosodrzewinie wzrost w górę stoku, czyli kierunku najazdu narciarzy. Na przestrzeni lat na obszarze tras narciarskich rejonu Kasprowego Wierchu stwierdzono powiększanie się powierzchni zajmowanej przez zbiorowiska kosodrzewiny o około 0,95 ha. Tylko na obszarze 0,22 ha stwierdzono ubytek w tym zbiorowisku powodowany wpływem narciarstwa. Kosodrzewina nie zdobywa ekspansywnie nowych terenów lecz przede wszystkim rozrasta się do środka wypełniając luki wewnątrz dużych płatów. 9

10 Literatura Chrońmy przyrodę ojczystą 1950, listopad- grudzień 1950, nr Guzik M Analiza zmian szaty roślinnej Tatr przy wykorzystaniu technik geomatycznych na przykładzie Doliny Bystrej i Suchej Stawiańskiej. Praca magisterska wykonana w Katedrze Ekologii Lasu Wydziału Leśnego Akademii Rolniczej w Krakowie. Internet a. Probst U Natur erleben- Natur bewahren I. Padagogische Fachbroschure zur Gestaltung schulischer Skiwochen in den Alpen. Stoppel-Verlag Probstl U., Pihusch T GIS fur Monitoring und Auditing in Skigebieten. W: Strobl, Blaschke, Griesebner. Angewandte Geographische Informations- verarbeitung XII. Beitrage zum AGIT- Symposium. Salzburg Herbert Wichmann Verlag. Heidelberg. Skawiński P Oddziaływanie człowieka na przyrodę kopuły Kasprowego Wierchu oraz Doliny Goryczkowej w Tatrach. W. Cichocki W. red. Ochrona Tatr w obliczu zagrożeń. Wydawnictwo Muzeum Tatrzańskiego. Zakopane Skawiński P., Krzan Z Narciarstwo. W: Mirek Z. red. Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Tatry i Podtatrze 3. Wyd. Tatrzański Park Narodowy. Zakopane- Kraków. Wężyk P., Guzik M Kartowanie w okresie zimowym terenów narciarskich w Kotłach Goryczkowym i Gąsienicowym z wykorzystaniem technik Globalnego Systemu Pozycjonowania (GPS). II Ogólnopolska Konferencja Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a człowiek, Współczesne przemiany środowiska przyrodniczego Tatr. Zakopane październik Wężyk P., Guzik M Techniki geoinformatyczne w badaniach czasowo-przestrzennych zmian szaty roślinnej na przykładzie rejonu Kasprowego Wierchu w Tatrach. Materiały konferencyjne Ogólnopolskie Sympozjum Geoinformacji: Geoinformacja zintegrowanym narzędziem badań przestrzennych. Wysowa 3-5 października 2001 Witkowski Z Uwaga na wyciągi narciarskie i koleje linowe w górach. Chrońmy przyrodę ojczystą R. LI Zeszyt