Prawno-ekologiczne uwarunkowania rozwoju narciarstwa na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 806 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 2009 Studia Doktoranckie Wydziału Zarządzania Prawno-ekologiczne uwarunkowania rozwoju narciarstwa na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego 1. Wstęp Tatry, zwłaszcza rejon Kasprowego Wierchu, są jedynym w Polsce obszarem, gdzie istnieją możliwości uprawiania narciarstwa zjazdowego przez około 5 miesięcy w roku oraz jednym z niewielu, gdzie możliwe jest przeprowadzenie zawodów narciarskich w konkurencjach alpejskich. Istnieje olbrzymia presja w kierunku maksymalnego zagospodarowania rejonu Kasprowego Wierchu oraz terenów przyległych dla narciarstwa zjazdowego. Koncepcje rozwoju narciarstwa na terenach Tatrzańskiego Parku Narodowego stanowią alternatywę dla zamkniętych obecnie z powodu sporów pomiędzy właścicielami gruntów, a właścicielami wyciągów, tras zjazdowych w rejonie Gubałówki. Kwestie ochrony unikalnego dziedzictwa przyrodniczego są często pomijane, zaś problem przywrócenia używania starych tras narciarskich poza terenem Tatr, który wymaga rozwiązań prawno-finansowych, jest odsuwany na plan dalszy. Turystyka narciarska stanowi pokaźne źródło dochodu, jednakże cel ochrony przyrody, zwłaszcza na terenie parku narodowego, jest nadrzędny. W artykule ukazane zostały ograniczenia przyrodnicze oraz perspektywy rozwoju narciarstwa na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego. 2. Rozwój inwestycji narciarskich na terenie Tatr polskich Za początek narciarstwa na obszarze Tatr polskich przyjmuje się 1894 r., kiedy to S. Barabasz wraz z J. Fischerem odbyli wycieczkę na nartach do Czarnego

2 142 Stawu Gąsienicowego 1. Narciarstwo wiązało się przede wszystkim z uprawianiem turystyki zimowej. Narty używane były też przez ludzi wykonujących swe funkcje zawodowe w terenie górskim, głównie leśników 2. Pod koniec XIX w. narciarstwo w warunkach całkowicie naturalnych przy braku urządzeń i ułatwień uprawiało zaledwie kilkadziesiąt osób. Dopiero w latach międzywojennych nastąpił ożywiony rozwój narciarstwa, zwłaszcza zawodniczego. Zapoczątkowały go pierwsze Mistrzostwa Polski w 1920 r., zakończyły natomiast Mistrzostwa Świata FIS w 1939 r. Dla potrzeb narciarstwa zawodniczego dokonano w tym okresie wielu inwestycji. W 1925 r. powstała skocznia narciarska na Krokwi. Jedno cześnie Zakopane, przede wszystkim dzięki reklamie i inwestycjom prywatnego kapitału, stało się ośrodkiem zimowym dla całej Polski. Frekwencja turystyczna wzrosła w tym okresie z ok. 15 tys. osób w 1920 r. do ponad 60 tys. w 1938 r. Bezpośrednio przed II wojną światową ponad 50% rocznej frekwencji przypadało na miesiące zimowe 3. W latach trzydziestych wzrósł nacisk na tworzenie infrastruktury dla coraz bardziej rozwijającego się narciarstwa niezawodniczego. Pomimo silnych protestów działaczy ochrony przyrody w latach zbudowano kolej linową na Kasprowy Wierch. W 1939 r. otwarto wyciąg saniowy w Kotle Gąsienicowym 4. Przed samą wojną powstały na zboczach Kasprowego Wierchu dwie trasy zjazdowe prowadzące do Kuźnic FIS I i FIS II. Pierwsza nartostrada poprowadzona została z Hali Gąsienicowej ponad Doliną Olczyską przez Nosalową Przełęcz do Kuźnic. W wyniku II wojny światowej zginęło wielu narciarzy i zawodników, brakowało również sprzętu, ponieważ okupant konfiskował narty o długości powyżej 160 cm długości. Mimo to już w 1946 r. odbyły się pierwsze po wojnie Mistrzostwa Polski. Zmieniła się struktura przyjeżdżających do Zakopanego gości oraz nastąpiło przesunięcie sezonowości w Zakopanem na miesiące letnie. W zimie 1958 r. frekwencja pobytowa stanowiła 20% ogólnej frekwencji rocznej 5. W okresie tym większą frekwencję obserwowano na łatwych terenach narciarskich w obrębie Zakopanego niż w rejonie Kasprowego Wierchu, gdzie ruch koncentrował się 1 S. Barabasz, Wspomnienia narciarza, Zakopane 1914, s W. Krygowski, Polskie Towarzystwo Tatrzańskie a rozwój narciarstwa w Polsce, Wierchy 1948, s. 17 i nast. 3 A. Bogucka, A. Marchlewski, Studium pojemności turystycznej Tatrzańskiego Parku, Studia Naturae 1982, Seria A, nr 22, s. 17 i nast. 4 Z. Schneigert, 100-lecie polskich osobowych kolei linowych, Przegląd. Kolejowy 1994, nr 7, s A. Bogucka, A. Marchlewski, op. cit., s. 17 i nast.

3 Prawno-ekologiczne uwarunkowania głównie w Kotle Gąsienicowym. W 1953 r. przedwojenny wyciąg saniowy został rozebrany z powodu trudności w eksploatacji 6. W jego miejsce powstała prymitywna kolej krzesełkowa, zlikwidowana przed 1960 r. W 1952 r. powstała idea, by stworzyć w Tatrach polskich trasę biegu zjazdowego oraz stok slalomowy o parametrach odpowiadających wymogom olimpijskim. Planowano początkowo zorganizować takie obiekty w masywie Krokwi. Dyskusje co do lokalizacji w rejonie Krokwi czy też Nosala toczyły się jeszcze przed utworzeniem w 1954 r. Tatrzańskiego Parku Narodowego. Ostatecznie podjęto decyzję o lokalizacji trasy slalomowej na Nosalu i na jej podsta wie w połowie lat 50. wycięto drzewa na jego północnym stoku oraz zbudowano proste urządzenie wyciągowe dla zawodników. Była to typowa in westycja dla narciarstwa wyczynowego. Turystykę narciarską zaś propagowało Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze w formie wieloosobowych rajdów w rejony łatwiejsze dla narciarzy. W latach 60. XX w. wzrosła liczba osób posługujących się bardziej nowoczesnym sprzętem narciarskim, jednocześnie podniósł się poziom techniki narciarskiej. Zaczęto doceniać rolę wyciągów narciarskich. Wzrósł więc nacisk na budowę tych urządzeń. W marcu 1962 r. ruszyła nowa kolej krzesełkowa w Kotle Gąsienicowym. Przez dwa sezony zimowe 1960/ /62 był czynny na stokach Łopaty Kondrackiej wyciąg orczykowy. Ze względu na brak trwałości pokrywy śnieżnej na trasie wyciągu, został on zdemontowany i przeniesiony do Szczyrku 7. W lutym 1967 r. otwarta została nowoczesna kolej krzesełkowa obsługująca narciarstwo zawodnicze na Nosalu. W grudniu 1969 r. ruszyła kolej krzesełkowa w Dolinie Goryczkowej, a w następstwie została poprowa dzona nartostrada z Doliny Goryczkowej do Kuźnic. Zbudowano też nowy odcinek narto strady z Hali Gąsienicowej do Kuźnic. W połowie lat 70. w celu przygotowania tras narciarskich zaczęto stosować maszyny do ubijania śniegu ratraki. W okresie tym dominującą formą było na rciarstwo w pobliżu wyciągów. Utrwalona zatem została koncentracja ruchu narciarskiego w rejonie Kasprowego Wierchu (w okresach największej frekwencji około 2000 narciarzy w ciągu dnia). Turystyka narciarska uprawiana była w niewielkim zakresie do przełomu lat 70. i 80. Obecne inwestycje narciarskie w Tatrzańskim Parku Narodowym to: kabinowa kolej linowa na Kasprowy Wierch, koleje krzesełkowe w Kotle Gąsienicowym i Dolinie Goryczkowej oraz wzdłuż stoku slalomowego na Nosalu. Istnieją także dwa wyciągi orczykowe na Kalatówkach, wyciągi na Małej i Wielkiej Polanie Kuźnickiej, a także na Polanie Chochołowskiej. Na stokach Krokwi znajduje się zespół czterech skoczni narciarskich. Maksymalna przewozowość kolei kabinowej 6 Z. Schneigert, op. cit., s Ibidem, s

4 144 na Kasprowy Wierch remontowanej i modernizowanej na przełomie 2007 i 2008 r. wynosi 380 osób na godzinę, zmodernizowanej kolei krzesełkowej w Kotle Gąsienicowym 2400 osób na godzinę (wcześniej 395 osób na godzinę), a kolei krzesełkowej w Dolinie Goryczkowej 730 osób na godzinę. Zespół kolei w rejonie Kasprowego Wierchu może zatem przewozić łącznie około 3320 narciarzy na godzinę. W dobrych warunkch w ciągu jednego dnia w Kotle Gąsienicowym dokonuje się około 2000 zjazdów narciarskich, a w Dolinie Goryczkowej nawet Frekwencja w rejonie Kasprowego Wierchu przewyższa zdolności przewozowe kolei linowych i powoduje, że czas oczekiwania narciarzy na wyjazd dochodzi czasem nawet do dwóch godzin. Rejon Kasprowego Wierchu jest jedynym w Polsce obszarem, gdzie istnieją możliwości uprawiania narciarstwa zjazdowego przez około 5 miesięcy w roku oraz jednym z niewielu, gdzie możliwe jest przeprowadzenie zawodów na rciarskich w konkurencjach alpejskich. Stąd istnieje olbrzymia presja w kierunku maksymalne go zagospodarowania rejonu Kasprowego Wierchu dla narciarstwa zjazdowego. W latach 70. został opracowany regionalny plan zagospodarowania przestrzennego TPN, w którym uznano za cel nadrzędny ochronę przyrody, uwzględniając jednak dotychczasowe formy użytkowania parku, w tym również uprawianie narciarstwa w rejonie Kasprowego Wierchu. Plan ten został zatwier dzony w 1986 r. Rozwiązanie szczegóło wych kwestii związanych z narciarskim zagospodarowaniem rejonu Kasprowego Wierchu zostało przesunięte na etap planu szczegółowe go, jaki dla tego obszaru parku miał być opracowany. Przy obecnym zagospodaro waniu narciarskim rejonu Kasprowego Wierchu maksymalna frekwencja dzienna wynosi około 2000 narciarzy. Działania techniczne i organizacyjne przewidziane w planie szczegółowym muszą przede wszystkim uwzględniać chłon ność narciarską terenu, określoną na 800 narcia rzy przebywających jednocześnie na trasach na rciarskich dla Kotła Gąsienicowego oraz 1000 narciarzy dla Doliny Goryczkowej, a tak że muszą w maksymalnym stopniu zabezpieczyć interes ochrony przyrody Tatrzańskiego Parku Narodowego Narciarstwo a przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego Intensywnie uprawiane narciarstwo, zwłaszcza masowe narciarstwo rekreacyjne, nie pozostaje bez wpływu na środowisko przyrodnicze Tatr, zwłaszcza jeśli 8 P. Skawiński, Z. Krzan, Narciarstwo [w:] Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego, Tatrzański Park Narodowy, Kraków Zakopane 1996, s. 700.

5 Prawno-ekologiczne uwarunkowania odbywa się ono na terenie rezerwatów ścisłych Tatrzańskiego Parku Narodowego. Celem rezerwatu ścisłego jest ochrona procesów przyrodniczych zachodzących na jego terenie. Każda ingerencja człowieka może zakłócić lub nawet przerwać naturalne procesy przyrodnicze, stąd konieczność ograniczania czy wręcz eliminowania w nich działalności ludzkiej. Również w rezerwatach częściowych wpływy człowieka są ograniczone i nie mogą prowadzić do destrukcji środowiska przyrodniczego. Uprawianie narciarstwa niesie wiele zagrożeń i powoduje wystąpienie w przyrodzie szkód bezpośrednich i pośrednich. Szkody bezpośrednie wynikają z jazdy na nartach, szczególnie w krytycznych okresach sła bego zaśnieżenia stoków, szkody pośrednie związane są z infrastrukturą niezbędną do uprawiania narciarstwa. Ochronie walorów przyrodniczych służą odpowiednie regulacje prawne. Aktem o kardynalnym znaczeniu jest ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody 9 (u. o o.p.). Według art. 2 u. o o.p. ochrona przyrody polega m.in. na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody: dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów, roślin, zwierząt i grzybów objętych ochroną gatunkową, zwierząt prowadzących wędrowny tryb życia, siedlisk przyrodniczych, siedlisk zagrożonych wyginięciem, rzadkich i chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, tworów przyrody żywej i nieożywionej oraz kopalnych szczątków roślin i zwierząt; krajobrazu, zadrzewień. Celem ochrony przyrody jest: utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów, zachowanie różnorodności biologicznej, zachowanie dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego, zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin, zwierząt i grzybów, wraz z ich siedliskami, przez ich utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony, ochrona walorów krajobrazowych, zieleni w miastach i wsiach oraz zadrzewień, utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych, a także pozostałych zasobów, tworów i składników przyrody, 9 Dz.U. nr 92, poz. 880 z późn. zm.

6 146 kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukację, informowanie i promocję w dziedzinie ochrony przyrody. Cele ochrony przyrody są realizowane przez obejmowanie zasobów, tworów i składników przyrody formami ochrony przyrody (art. 3 u. o o.p.). Formami ochrony przyrody są parki narodowe (art. 6 u. o o.p.), tworzone w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów (art. 8 ust. 2 u. o o.p.). Obowiązek dbałości o przyrodę spoczywa na organach administracji publicznej, osobach prawnych i innych jednostkach organizacyjnych oraz osobach fizycznych (art. 4 u. o o.p.). Z punktu widzenia funkcjonowania infrastruktury narciarskiej szczególnie ważny jest art. 12 u. o o.p. stanowiący, że obszar parku narodowego jest udostępniany w celach naukowych, edukacyjnych, kulturowych, turystycznych, rekreacyjnych i sportowych w sposób, który nie wpłynie negatywnie na przyrodę w parku narodowym. Według art. 15 ust. 1 u. o o.p. w parkach narodowych oraz w rezerwatach przyrody zabrania się budowy lub rozbudowy obiektów budowlanych i urządzeń technicznych, z wyjątkiem obiektów i urządzeń służących celom parku narodowego albo rezerwatu przyrody. Aktem prawnym odnoszącym się ściśle do Tatrzańskiego Parku Narodowego jest Rozporządzenie Rady Ministrów z 1 kwietnia 2003 r. w sprawie Tatrzańskiego Parku Narodowego 10. Rozporządzenie to określa granice parku, granice jego otuliny, jak również wymienia czynności zabronione na jego terenie, m.in. niszczenie lub uszkadzanie drzew i innych roślin; używanie, użytkowanie, uszkadzanie oraz zanieczyszczanie przedmiotów oraz obszarów objętych ochroną ( 4 rozporządzenia). Trasy narciarskie oraz urządzenia towarzyszące, na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów z 9 listopada 2004 r. w sprawie określenia rodzajów przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz szczegółowych uwarunkowań związanych z kwalifikowaniem przedsięwzięcia do sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko 11, mogą wymagać sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko ( 3 ust. 1 rozporządzenia). Na mocy 5 szczegółowymi uwarunkowaniami, związanymi z kwalifikowaniem przedsięwzięcia mogącego znacząco oddziaływać na środowisko, wymienionego w 3, do sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko są m.in.: 10 Dz.U. nr 65, poz Dz.U. nr 257, poz z późn. zm.

7 Prawno-ekologiczne uwarunkowania ) rodzaj i charakterystyka przedsięwzięcia, z uwzględnieniem: skali przedsięwzięcia i wielkości zajmowanego terenu oraz ich wzajemnych proporcji; 2) usytuowanie przedsięwzięcia ze zwróceniem uwagi na możliwe zagrożenie środowiska zwłaszcza przy istniejącym użytkowaniu terenu, zdolność samooczyszczania się środowiska i odnawianie się zasobów naturalnych, walory przyrodnicze i krajobrazowe oraz uwarunkowania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego uwzględniające: obszary górskie lub leśne; obszary objęte ochroną, w tym strefy ochronne ujęć wód i obszary ochronne zbiorników wód śródlądowych; obszary wymagające specjalnej ochrony ze względu na występowanie gatunków roślin i zwierząt oraz ich siedlisk oraz siedlisk przyrodniczych objętych ochroną. Bezpośrednie oddziaływania narciarstwa na przyrodę Szkody bezpośrednie polegają na powodo waniu uszkodzeń roślinności lub gleby przez ślizgi nart, zwłaszcza przez ich stalowe krawę dzie oraz kije narciarzy, a także przez pojazdy i maszyny do ubijania śniegu. Są to uszkodzenia mechaniczne pędów nadzie mnych oraz korzeni roślin. Uszkadzanie roślin ności może prowadzić do zapoczątkowania i pogłębiania się procesów erozyjnych na stro mych stokach, zwłaszcza w partiach graniowych Tatr. W panujących tam trudnych warunkach klimatycznych proces samoregeneracji roślinno ści przebiega bowiem powoli i napotyka wiele barier. Przy znacznie skróconym sezonie wegetacyjnym, silnych wiatrach powodujących per manentne wywiewanie cząstek gleby i jej wy płukiwaniu przez wody opadowe, zapoczątkowanie zjawisk erozyjnych może prowadzić do powierzchniowej degradacji pokrywy roślinno-glebowej, podobnej do tej, jaką obserwujemy w obrębie kopuły szczytowej Kasprowego Wier chu 12. Co prawda zniszczenia te powstały wskutek maso wego i niezorganizowanego ruchu letniego, jed nak podobne zjawiska na mniejszą skalę można już obecnie obserwować w obrębie tras narciar skich w Dolinie Goryczkowej i Kotle Gąsienicowym. Odrębnym zagadnieniem jest mechaniczne uszkadzanie roślinności drzewiastej przez na rciarzy i maszyny do przygotowania tras. Doty czy to zwłaszcza kosodrzewiny oraz ni skich świerków rosnących w pobliżu tras na rciarskich. Ścinanie pędów świerka powoduje jego deformację i charakterystyczną formę wzro stu, tzw. narciarską formę świerka po utraceniu pędu wierzchołkowego rozrasta się krza- 12 P. Skawiński i in., Koncepcja restytucji szaty roślinnej oraz organizacji ruchu turystycznego w obrębie kopuły szczytowej Kasprowego Wierchu (maszynopis w bibl. TPN) 1990, s. 14 i nast.

8 148 czasto na wysokość odpowiada jącą grubości pokrywy śnieżnej w zimie. Charakteryzuje się ona asymetrycznym rozwojem pę dów; od strony dostokowej, a więc z kierunku najeżdżania narciarzy następuje hamowanie roz woju pędów, podczas gdy ich wzrost od strony odstokowej przebiega normalnie. Mechaniczne uszkadzanie roślin drzewias tych dotyczy szczególnie niskich osobników świerka i kosodrzewiny (poniżej wysokości cm), zwłaszcza rosnących w rozproszeniu, gdyż w wysokie, silnie zwarte połacie kosodrzewi ny oraz biogrupy wyższych świerków narciarze rzadziej się zapuszczają. Na przykład w rejonie bardzo intensywnego ruchu narciarskiego, w dolnych partiach Doliny Goryczkowej, obserwowane są wyraźne szkody mechaniczne zarówno w połaciach dorosłej kosodrzewiny, jak i na mniej szych samosiewnych, rozproszonych osobni kach w przestrzeniach pomiędzy kosodrzewiną i biogrupami świerka. W obrębie wy sokich połaci kosodrzewiny znajdujących się ściśle na głównym kierunku trasy zjazdowej na rciarzy, uszkodzeniami mechanicznymi objęte jest około 52% ogólnej liczby pędów. Uszkodzenia te dotyczą wyłącznie gór nych części pędów. Stwierdza się przede wszystkim zdzieranie igieł, często wraz z korą i łykiem aż do obnażenia głębszych warstw drewna, oraz obłamania, ścięcia i sporadycznie zmiażdżenia. W wypadku kosodrzewiny uszkodzenia takie powodują posusz pojedynczych pędów. Nie grożą one posuszem całych połaci, o ile są to uszkodzenia zewnętrznych obrzeży zarośli. Badania przeprowadzone przez P. Skawińskie go pozwoliły ustalić, że na przykład w strefie bardzo intensywnego oddziaływania ru chu narciarskiego w Dolinie Goryczkowej, obej mującego 37 ha, powierzchniowy udział roślin ności drzewiastej z uszkodzeniami mechanicz nymi wynosił w 1979 r. 8,2%, a powierzchnia z erozją gleby stanowiła 2,4%. Łącznie na rozpa trywanym obszarze 10,6% powierzchni podle gało wówczas intensywnym, destrukcyjnym od działywaniom narciarskim. Na podstawie obserwacji ustalono, że obecnie w Dolinie Goryczkowej odsetek ten zwiększył się do około 20% 13. Charakterystyczną cechą szkód bezpośred nich jest ich lokalny, małopowierzchniowy charakter oraz fakt, że są one między innymi wy nikiem niewłaściwego przygotowania terenu do uprawiania narciarstwa. Szkodom takim można więc częściowo zapobiegać, a w razie ich wystąpienia podejmować działania restytucyjne, które pozwolą w krótszym lub dłuższym okresie zniwelować wyrządzone szkody. Główny na cisk należy jednak położyć na profilaktykę. Odpowiednie przygotowanie i oznakowanie tras narciarskich oraz ich ciągłe utrzymywanie w do brym stanie może znacznie ograniczyć rozmiary szkód bezpośrednich. Mając do dyspozycji dobrze przygo towaną trasę, większość narciarzy nie będzie decydować się na jazdę poza nią ze względu na ry zyko kontaktu z wystającymi czy też ukrytymi 13 P. Skawiński, Z. Krzan, op. cit., s

9 Prawno-ekologiczne uwarunkowania w śniegu przeszkodami. Takie wytyczenie tras musi być oparte na wieloletnich udokumentowanych obserwacjach rozkładu pokrywy śnież nej 14. In nym elementem, mogącym ograniczać powsta wanie szkód bezpośrednich, jest dostosowanie terminów udostępniania tras do warunków śnieżnych na nich panujących 15. Zbyt wczesne otwieranie i zbyt późne za mykanie tras jest główną przyczyną powstawa nia szkód, przy czym należy brać pod uwagę stan pokrywy śnieżnej w miejscach o najgorszym za śnieżeniu. Dla miejsc takich należy przewidzieć i oznakować w miarę możli wości trasy alternatywne, a jeśli takich nie ma, cała trasa nie powinna być udostępniana. Stosowana metoda modyfikowania pokrywy śnieżnej po przez ustawianie płotków i siatek jest rozwiąza niem sprawdzonym i skutecznym pod warun kiem, że urządzenia te będą montowane na czas i demontowane bezpośrednio po zakończeniu sezonu narciarskiego 16. Pośrednie oddziaływania narciarstwa na przyrodę Dominującym obecnie sposobem uprawiania narciarstwa jest narciarstwo zjazdowe w pobliżu wyciągów, charakteryzujące się wysokimi wyma ganiami co do infrastruktury narciarskiej w po równaniu np. z turystyką narciarską. Przybywający do Zakopanego narciarze muszą być sprawnie przetransportowani w pobliże stoków narciarskich, gdzie powinny znajdować się przebieralnia, punkty gastronomiczne, sanitariaty oraz wyciągi, umożliwiające zjazdy na dobrze przygotowanych trasach narciarskich. Urządzenia takie mogą być wprowadzone na sta łe, jak np. koleje i wyciągi narciarskie czy trwałe zabezpieczenia tras narciarskich, albo tylko okresowo, jak np. przenośne wyciągi, tymczaso we oznaczenia i zabezpieczenia tras, punkty startowe, metowe i kable łącznościowe. Stoso wane są też urządzenia do ubijania śniegu ratraki zagęszczające śnieg na szerokości od 4 do 6 m. Stosuje się też barwne środki chemiczne do oznaczania punktów wbicia w śnieg tyczek slalomowych, a w wypadku stoku slalomowego na Nosalu stosowane było chemiczne utwardzanie śniegu. Jak można zauważyć, do uprawiania narciarstwa zjazdowego konieczne jest wprowadzenie w środowisko przyrodnicze wielu obiektów, urządzeń i maszyn, czyli elementów w przyrodzie obcych. Istnienie tak rozbudowanej infrastruktury na rciarskiej w warunkach parku narodowego jest istotnym źródłem zagrożeń i powoduje wiele pośrednich szkód w przyrodzie. 14 Z. Krzan i in., Zmiany przestrzennego rozkładu pokrywy śnieżnej na terenach narciarskich Kasprowego Wierchu w sezonach 1990/91 i 1991/92, Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 1993, nr 12, s P. Skawiński i in., Dynamika miąższości pokrywy śnieżnej w rejonie Kasprowego Wierchu w latach , Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 1993, nr 12, s Z. Krzan i in., Zmiany przestrzennego rozkładu..., s

10 150 Najbardziej wi doczne są niekorzystne zmiany w krajobrazie, szczególnie rażące w wyższych partiach gór: du że i małe budynki, stalowe podpory kolei i wy ciągów oraz ich liny, a także płotki, siatki i inne sztuczne elementy. Niezbędne wy równywanie terenu na trasach narciarskich czy profilowanie trawersów psuje ogólne wrażenia estetyczne i ob niża w danym rejonie jakość obcowania czło wieka z przyrodą. Wycinanie drzew i krzewów na trasach narciarskich prowadzi do zmian w strukturze zbiorowisk roślinnych w bezpośred nim otoczeniu lokalizowanych i użytkowanych urządzeń narciarskich. Nienaturalne zagęszcze nie śniegu wywołuje zmianę warunków ekologi cznych, poprzez znaczne niekiedy skrócenie se zonu wegetacyjnego, a stosowane środki chemi czne powodują skażenie środowiska na danym terenie. W wypadku niektórych innych form na rciarstwa, jak np. skoki narciarskie, ingerencja w środowisko przyrodnicze jest niekiedy jeszcze większa, wymaga bowiem odpowiedniego, sztu cznego wyprofilowania najazdu i zeskoku, a tak że lokalizacji wielu urządzeń towarzyszących. Odrębnym zagadnieniem jest obecność dużej liczby ludzi na stosunkowo małej przestrzeni. Pojawiają się problemy z utylizacją śmieci i odpadków, zrzutem ścieków, a także hałasem i wypłaszaniem zwierząt w szczególnie trudnym dla nich okresie zimy. Stosunkowo najmniej kolizyjna z ochroną przyrody jest turystyka narciarska, dla której uprawiania nie są wymagane specjalne urządze nia czy zabiegi, a i sama trasa nie wymaga wię kszych wycinek drzew i krzewów czy też profi lowania terenu 17. Szkody pośrednie mają częstokroć charakter wielkopowierzchniowy. Dotyczy to nie tylko ubytków powierzchni leśnej i zaroślowej przy budowie urządzeń narciarskich, ale również utrzymania i konserwacji tras narciarskich. Na przykład w lipcu 1961 r., w związku z odnowie niem trasy zjazdowej FIS II, zniszczono kosówkę w pasie o szerokości 10 m i długości około 350 m 18. Średnica ściętych konarów wynosiła nawet 20 cm. Wyrównano teren zie mią, rozbito bloki granitowe, nierówności wy pełniono wyciętymi konarami, resztę wyciętej kosodrzewiny spalono. W 1979 r., w związku z przygotowaniami do Zimowej Spartakiady Armii Zaprzyjaźnionych, na głównym kierunku ru chu narciarskiego w Dolinie pod Zakosy i w dolnej części Doliny Goryczkowej wysadzono materiałami wybuchowymi wszystkie duże głazy sięgające na wysokość ponad 40 cm powy żej poziomu gruntu. W 1992 r. w ramach przygotowań do Uniwersjady Zimowej w 1993 r. wycięto w Dolinie Goryczkowej około 400 m 2 kosodrzewiny, a także wyrównano 17 P. Skawiński, Z. Krzan, op. cit., s J. Dudziak, Niszczenie kosodrzewiny w Dolinie Goryczkowej w Tatrach, Chrońmy przyrodę ojczystą 1962, nr 18, s

11 Prawno-ekologiczne uwarunkowania nawierzchnię trasy w górnej, kamienistej części stoku. Wyko nano dwie platformy startowe, przekształcając dodatkowo i tak już silnie zniszczoną partię gra niową Kasprowego Wierchu. Możliwości przeciwdziałania szkodom po średnim, wynikającym z udostępniania terenu do uprawiania narciarstwa, są bardzo ograniczone. Ze względów bezpieczeństwa i z powodu obowiązywania międzynarodowych wymogów, szczególnie w odniesieniu do narciarstwa zawodniczego, wymagane jest odpowiednie zago spodarowanie. W Tatrach istniejąca już obecnie infrastruktura narciarska jest faktem dokona nym, należy jedynie zadbać o to, by minimalizo wać jej negatywne oddziaływanie na środowisko przyrodnicze Tatrzańskiego Parku Narodowego Perspektywy narciarstwa w Tatrzańskim Parku Narodowym Ze względu na ochronę przyrody należy przyjąć, że obecny poziom szkód powodowanych przez narciarstwo osiągnął wartość maksymalną, której nie wolno przekroczyć. Dla powstrzymania i ograniczania rozmiarów tych szkód szkód należy podjąć działania orga nizacyjne, mające na celu: określanie właściwej długości sezonu na rciarskiego, ścisłe wyznaczanie powierzchniowego za sięgu użytkowania narciarskiego, regulację natężenia ruchu narciarskiego, odpowiednie przygotowanie tras narciar skich 20. Długość sezonu narciarskiego Długość użytkowania terenu przez narciarzy ma bardzo istotny wpływ na powstawanie szkód w przyrodzie. Bardzo ważnym sposobem zapobiegania zniszczeniom roślinności i erozji gleby jest dosto sowywanie okresu udostępniania narciarskiego terenu do aktualnych warunków pokrywy śnież nej. Nasilenie szkód następuje przede wszystkim w okresie tworzenia się trwałej po krywy śnieżnej w grudniu i styczniu oraz jej za niku w kwietniu i pierwszych dniach maja. Wieloletnie obserwacje i pomiary wykazały, że minimalna miąższość pokrywy śnieżnej do bez kolizyjnego uprawiania narciarstwa na trasach wynosi 50 cm i to w miejscach newralgicznych, gdzie pokrywa ta jest najcieńsza 21. Początek i koniec sezonu narciarskiego powinien być zatem wyzna czany na podstawie wykonywa- 19 P. Skawiński, Z. Krzan, op. cit., s Ibidem, s Z. Krzan i in., Zmiany przestrzennego rozkładu... s

12 152 nych okresowo pomiarów, w ustalonych z góry, stałych miejscach o najsłabszym zaśnieżeniu. Zasięg użytkowania narciarskiego Bardzo istotnym sposobem ograniczenia szkód narciarskich jest odpowiednie wytyczanie tras narciarskich. Ich staranne przygotowanie na obszarach dobrze zaśnieżonych daje wyższy komfort zjazdu i będzie przyciągać narciarzy. Preferuje się przechwytywanie i gromadzenie śniegu za pomocą doraźnie ustawianych płotów i ewentualnie siatek, a następnie zagęszczaniu albo rozprowadzaniu go przez ratraki lub łopa tami. Innym, skutecznym sposobem odciążania terenów słabo zaśnieżonych i szczególnie wrażli wych na szkody jest wyraźne oznakowanie tras przejazdu tyczkami i tablicami kierunkowymi oraz przenośnymi płotami, których usytuowanie należy dostosowywać do zmieniających się wa runków śniegowych. Fragmenty stoków całkowicie lub częściowo pozbawione pokrywy śnieżnej powinny być wyłączane z użytkowania aż do utrwalenia się na nich nowej pokrywy lub do momentu zabezpieczenia ich środkami osłania jącymi roślinność i glebę (maty igielitowe). Ma ty igielitowe są powszechnie stosowane w krajach al pejskich na terenach z intensywnym ruchem narciarskim. Wydaje się, że mogłyby one być sto sowane w rejonie Kasprowego Wierchu wówczas, gdy zawodzą sposoby utrzymania śniegu w krytycznych miejscach przy użyciu metod trady cyjnych pod warunkiem, iż maty te zostaną usu nięte zaraz po wiosennym zaniku pokrywy śnieżnej. Jeżeli jednak pomimo wprowadzenia róż nych zabiegów zabezpieczających wystąpią szkody, to takim szczególnie zniszczonym po wierzchniom należy zapewnić długi okres karencji, podczas którego nastąpi regeneracja ro ślinności. Oznacza to wyłączenie tych powierzchni z użytkowania narciarskiego nawet na kilka sezonów, a wiec konieczność modyfikacji prze biegu tras. Wskazane jest, aby miejsca zagrożo ne erozją lub z już postępującym procesem ero zji umacniać kołkami, a następnie zadarniać pła tami muraw miejscowego pochodzenia 22. Regulacja natężenia ruchu narciarskiego Natężenie ruchu narciarskiego, a co za tym idzie, nasilenie szkód narciarskich jest zależne zarówno od aktualnie panujących warunków śniegowych, jak i od intensywności użytkowania tras przez narciarzy. Zatem te dwa czynniki powin ny być ze sobą skorelowane poprzez dostosowy wanie liczby narciarzy do faktycznej pojemno ści tras narciarskich w danym terenie. Sterowa nie takie jest możliwe jedynie poprzez płynne ustalanie przepustowości kolei linowych i wy ciągów narciarskich. 22 P. Skawiński, Z. Krzan, op. cit., s

13 Prawno-ekologiczne uwarunkowania Zmiany natężenia ruchu w obrębie konkret nego fragmentu użytkowanego narciarsko obszaru w TPN można też uzyskać poprzez kiero wanie ruchu poza krytyczny obszar, pod warun kiem jednak, że będzie tam istniała infrastruktu ra narciarska na poziomie nie niższym niż w sa mym parku narodowym, a dostępność do niej będzie znacznie ułatwiona. Przygotowanie tras narciarskich Przygotowanie tras narciarskich za pomocą ratraków ma, jak wykazały dotychczasowe obserwacje, zasadnicze znaczenie w przestrzennym rozkładzie ruchu, a w konsekwencji w występowaniu i nasilaniu się szkód narciarskich. Zdecydowana większość narciarzy wybiera trasy z ubitym, przejeżdżonym śniegiem. Ogranicza to ruch na tzw. dzikich trasach, które prowadzą często po przez teren o większym udziale zarośli koso drzewiny i biogrup świerkowych. Trzeba jednak zdawać sobie sprawę z tego, że stosowanie ratraków zagęszczających śnieg wywołuje również uszkodzenia roślinności. Chemiczne przygotowanie śniegu, stosowane na trasach zawodniczych w krajach alpejskich, nie powinno mieć zastosowania w Tatrzańskim Parku Narodowym. Innym teoretycznie możliwym do zastoso wania sposobem przygotowania tras narciarskich mogłoby być sztuczne zaśnieżanie stoków za pomocą armatek śnieżnych. O ile sam fakt sztucznego zaśnieżania stoków, jakkolwiek zmieniający relacje ekologiczne: roślinność gleba śnieg, byłby do zaakceptowania, o tyle inwestycje techniczne związane z nim prowadzi łyby do tak istotnego naruszenia układów przyrodniczych, że sposób ten należy odrzucić. Zresztą sprawa sztucznego zaśnieżania zdecydo wanej większości tras narciarskich na terenie Ta trzańskiego Parku Narodowego jest obiektywnie wykluczona z powodu braku dostatecznie obfitych zasobów wody w ich sąsiedztwie 23. Przyrodnicze ograniczenia dla rozwoju narciarstwa w rejonie Kasprowego Wierchu Przy planowaniu korekty tras narciarskich oraz modernizacji przebiegu kolei linowych na leży brać pod uwagę, obok względów ochrony przyrody, także obiektywne bariery przyrodni cze ograniczające zakres narciarskiego użytko wania terenu, a mianowicie rzeźbę terenu, odporność podłoża, a szczególnie warunki klimatyczne, w tym dynamikę i rozkład przestrzenny pokry wy śnieżnej 24. Ograniczenia (bariery) te wynikają: 23 Ibidem, s Z. Krzan i in., Zmiany przestrzennego rozkładu..., s

14 154 1) ze względu na potrzebę ochrony unikato wych lub rzadkich walorów przyrodniczych, a także zachowania ciągłości przestrzennej ochro ny w całym parku narodowym, 2) z przyrodniczych uwarunkowań dla upra wiania narciarstwa, zatem odpowiedniego dla zjazdów ukształtowania stoków, istnienia wy starczającej grubości pokrywy śnieżnej, braku zagrożeń lawinowych oraz korzystnych warunków wiatrowych co wiąże się z trwałością po krywy śnieżnej i możliwością funkcjonowania kolei i wyciągów, 3) z konieczności uwzględnienia swobody i bezpieczeństwa poruszania się narcia rzy oraz osiągania pełnej satysfakcji narciarskiej na niezatłoczonych trasach. Ad 1. Decyzje, gdzie wy znaczyć barierę i jak szczelną, mają charakter ar bitralny. Chodzi tu o to, jaki poziom zniszczeń przyrodniczych, bo nie da się ich całkowicie uniknąć, może być zaaprobowany oraz, czy taki rozmiar użytkowania obszaru parku narodowego będzie przez ogół społeczeństwa akceptowany. Park jest dobrem ogólnonarodowym, a jako między narodowy rezerwat biosfery nawet ponadnarodowym, dlatego nie można pogodzić się ze stwierdzeniem, że rejon Kasprowego Wierchu to tylko 0,4% powierzchni chronionego obszaru parku, którą trzeba poświęcić dla dalszego roz woju narciarstwa. Pamiętać bowiem należy, że obszar ten zajmuje centralną część TPN i stano wi granicę między Tatrami Zachodnimi a Tatra mi Wysokimi. Jest to granica fizjograficzna wynikająca z istotnych przesłanek przyrodniczych. Problem zago spodarowania narciarskiego to rozwiązanie ma sowej komunikacji z Zakopanego do Kuźnic, transport narciarzy do tzw. pól śnieżnych oraz wdrożenie pól śnieżnych w urządzenia na rciarskie. Wiąże się to z przecięciem parku narodowego na dwie części, a co za tym idzie przecię ciem szlaków wędrówek zwierząt, a więc utrudnie nie czy wręcz niemożność wymiany genowej prze de wszystkim u zwierząt i u roślin. Ad 2. Partie skaliste na grani zachodniej poniżej wierzchoł ka, a zwłaszcza pokrywy gruzowe (kamieniste stoki) Kasprowego Wierchu opadające do Doli ny Goryczkowej oraz szsuwanie się pokrywy gle bowej i procesy erozyjne w górnej części Kotła Gąsienicowego są istotnymi ograniczeniami jazdy na nartach. Pokrywy gruzowe stanowią 1/4 powierzchni użytkowanej przez narciarzy w samym Kotle Goryczkowym. W warunkach cienkiej pokrywy śnieżnej uniemożliwiają one swobodny przejazd narciarzy z górnej stacji wyciągu krzesełkowego w kierunku dna Kotła Goryczkowego. Pokrywę śnieżną Tatr cechuje nierównomier ny rozkład oraz niewielkie średnie i maksymalne miąższości w porównaniu z Alpami. Nadto anomalie pogodowe spowodowały, że trzy spośród pięciu zim w latach były mało śnieżne czy wręcz bezśnieżne P. Skawiński i in. Dynamika miąższości pokrywy śnieżnej..., s

15 Prawno-ekologiczne uwarunkowania Istotną przeszkodę dla jazdy na nartach sta nowi kosodrzewina. W początkowym okresie formowania pokrywy śnieżnej sprzyja ona ku mulacji śniegu. Jednak trwałość pokrywy śnież nej w obrębie pędów kosodrzewiny jest niewiel ka. Ga tunek ten pełni istotną rolę glebochronną oraz funkcje re tencyjne i jest objęty w Polsce całkowicie ochroną, a jego wycinanie jest za bronione. Ad 3. Trzecia z barier wiąże się przede wszystkim z problemem maksymalnej chłonności tras na rciarskich oraz z zagadnieniami infrastruktury narciarskiej, przygotowania tras i organizacji udostępniania narciarskiego. W warunkach znacznego zagęszczenia narciarzy na stokach, zwielokrotnieniu uleg ają kolizje i podnosi się współczynnik wypad kowości Zakończenie Koncepcje zagospodarowania narciarskiego Tatr na wzór alpejski stanowią poważne zagrożenie dla wrażliwej przyrody Tatrzańskiego Parku Narodowego. Obecne zainwestowanie narciarskie na terenach chronionych powinno zostać uznane za ostateczne z ewentualną modernizacją istniejącej infrastruktury, przyczyniającą się do zmniejszenia uciążliwości dla środowiska przyrodniczgo. Wskazane jest wypracowanie rozwiązań mających na celu rozwijanie narciarstwa poza terenem Tatrzańskiego Parku Narodowego, a tym samym odciążenie terenów cennych przyrodniczo, których nienaruszone walory są magnesem przyciągającym ruch turystyczny. Literatura Barabasz S., Wspomnienia narciarza, Zakopane Bogucka A., Marchlewski A., Studium pojemności turystycznej Tatrzańskiego Parku Narodowego, Studia Naturae 1982, Seria A, nr 22. Dudziak J., Niszczenie kosodrzewiny w Dolinie Goryczkowej w Tatrach, Chrońmy przyrodę ojczystą 1962, nr 18. Krygowski W., Polskie Towarzystwo Tatrzańskie a rozwój narciarstwa w Polsce, Wierchy 1948, nr 18. Krzan Z. i in., Zmiany przestrzennego rozkładu pokrywy śnieżnej na terenach narciarskich Kasprowego Wierchu w sezonach 1990/91 i 1991/92, Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 1993, nr 12. Rozporządzenie Rady Ministrów z 1 kwietnia 2003 r. w sprawie Tatrzańskiego Parku Narodowego, Dz.U. nr 65, poz P. Skawiński, Oddziaływania człowieka na przyrodę kopuły Kasprowego Wierchu oraz Doliny Goryczkowej w Tatrach [w:] Ochrona Tatr w obliczu zagrożeń, red. W. Ochocki, Muzeum Tatrzański, Zakopane 1993, s. 197 i nast.

16 156 Rozporządzenie Rady Ministrów z 9 listopada 2004 r. w sprawie określenia rodzajów przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz szczegółowych uwarunkowań związanych z kwalifikowaniem przedsięwzięcia do sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko, Dz.U. nr 257, poz z późn. zm. Schneigert Z., 100-lecie polskich osobowych kolei linowych, Przegląd Kolejowy 1994, nr 7. Skawiński P., Oddziaływania człowieka na przyrodę kopuły Kasprowego Wierchu oraz Doliny Goryczkowej w Tatrach [w:] Ochrona Tatr w obliczu zagrożeń, red. W. Ochocki, Muzeum Tatrzańskie, Zakopane Skawiński P., Krzan Z., Narciarstwo [w:] Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego, Tatrzański Park Narodowy, Kraków Zakopane Skawiński P. i in., Koncepcja restytucji szaty roślinnej oraz organizacji ruchu turystycznego w obrębie kopuły szczytowej Kasprowego Wierchu (maszynopis w bibl. TPN) Skawiński P. i in., Dynamika miąższości pokrywy śnieżnej w rejonie Kasprowego Wierchu w latach , Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 1993, nr 12. Ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Dz.U. nr 92, poz. 880 z późn. zm. Legal and Environmental Conditions Governing the Development of Skiing within the Tatra National Park The aim of this article is to present the legal barriers to the development of skiing in the Tatra National Park, which in turn serve to protect the Park s valuable natural heritage. Skiing infrastructure within areas of outstanding natural beauty, such as the Tatra National Park, is subject to the provisions of the Nature Conservation Act of 16 April 2004, which is the principal piece of legislation governing nature conservation in Poland. In the article, the author presents the direct and indirect impact of skiing on the natural environment, i.e., the landscape and elements of inanimate nature as well as natural and transformed habitats that are home to plants, animals and mushrooms. Furthermore, the author discusses ways to minimise the damage caused by skiing and the development prospects of this sport in the Tatra Mountain range.