Józef Pociecha Korzenie polskiej statystyki publicznej statystyka i statystycy galicyjscy na początku XX wieku

Transkrypt

1 Oddział Warszawski Polskiego Towarzystwa Statystycznego Józef Pociecha Korzenie polskiej statystyki publicznej statystyka i statystycy galicyjscy na początku XX wieku Seminarium Naukowe w Urzędzie Statystycznym w Warszawie Warszawa, 10 czerwca 2015 roku

2 Tematyka seminarium naukowego: 1. Galicja w dobie autonomii w ramach monarchii austro-węgierskiej 2. Statystyka publiczna w Galicji 3. Uniwersytet Jagielloński i Uniwersytet Lwowski jako ośrodki rozwoju myśli statystycznej 4. Statystycy polscy w Galicji na pocz. XX wieku 5. Powstanie Polskiego Towarzystwa Statystycznego 6. Badania nad statystyką Galicji

3 Przynależność obecnego terytorium Polski do państw zaborczych

4

5 1. Galicja w dobie autonomii w ramach monarchii austro-węgierskiej Oficjalna nazwa: Królestwo Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim i Księstwami Oświęcimia i Zatoru Flaga i herb Galicji : Stolica: Lwów Powierzchnia : 78,5 tys. km², Galicja Zachodnia: 23,2 km² Galicja Wschodnia 55,3 km² Ludność: 8 mln (1910), gęstość zaludnienia: 102 osoby/km² Skład narodowościowy: Galicja Zachodnia: Polacy: 79%, Ukraińcy: 13%, Żydzi: 7% Galicja Wschodnia: Polacy: 21%, Ukraińcy: 64%, Żydzi: 14%

6 Wprowadzenie autonomii w Galicji - Sytuacja wewnętrzna i zewnętrzna monarchii austriackiej w latach 60-tych XIX wieku (wojna austriacko-pruska (1866), bitwa pod Sadową), - Ustanowienie autonomii Galicji (1861), - Przywrócenie samorządu miejskiego (1866), - Powstanie Austro-Węgier (1867), - Poszerzanie autonomii.

7 Instytucje autonomicznej Galicji Namiestnik Galicji, Sejm Krajowy, - skład Sejmu Krajowego, - kompetencje Sejmu, - Marszałek Krajowy, Wydział Krajowy, - skład Wydziału Krajowego, - kompetencje Wydziału, Konflikty narodowościowe,

8 Gmach Sejmu Krajowego we Lwowie ok r.

9 Definicje statystyki: Statystyka (niem. Statistik, badanie faktów i osób publicznych, z łac. statisticus, polityczny, dot. polityki, od status, państwo, stan ) nauka, której przedmiotem zainteresowania są metody pozyskiwania i prezentacji, a przede wszystkim analizy danych opisujących zjawiska masowe. - pierwotne rozumienie statystyki: do ok. połowy XIX wieku termin statystyka oznaczał podany w tabelarycznej formie zbiór danych na temat stanu państwa. - Statystyka publiczna to system zbierania danych statystycznych gromadzenia, przechowywania i opracowywania zebranych danych ogłaszania, udostępniania i rozpowszechniania wyników badań statystycznych.

10 Austriacki system statystyki publicznej Dyrekcja Statystyki Administracyjnej (Direktion der administrativer Statistik), Centralna Komisja Statystyczna (K.K. Statistiche Zentrallkomission) Roczniki: - Statistiches Jahrbuch der oesterraichschen Monarchie - Oesterreichisches Statistiches Handbuch Wydawnicwa: - Oesterreichische Statistik - Statistiche Monatschift

11 2. Statystyka publiczna w Galicji Krajowe Biuro Statystyczne (1873) Lwów - Wiadomości statystyczne o stosunkach krajowych Miejskie Biuro Statystyczne we Lwowie (1872) - Wiadomości statystyczne o mieście Lwowie Miejskie Biuro Statystyczne w Krakowie (1882) - Statystyka miasta Krakowa

12 3. Uniwersytet Jagielloński i Uniwersytet Lwowski jako ośrodki rozwoju myśli statystycznej Uniwersytet Jagielloński (1364) - polonizacja Uniwersytetu Krakowskiego (zakończona w 1870 roku), - rola Wydziału Prawa (1364) Uniwersytet Lwowski (1661) - polonizacja Uniwersytetu Lwowskiego (1867) - okres świetności uniwersytetu, który na przełomie XIX i XX wieku był drugą uczelnią Austrii (w 1913 miał blisko 5 tysięcy studentów, w tym kobiety) - rola Wydziału Prawa (1784) - konflikty narodowościowe na Uniwersytecie

13 4. Statystycy polscy działający w Galicji na pocz. XX wieku Lwów Prof. Tadeusz Pilat (1844 Gumniska 1923 Lwów) - prawnik, specjalista prawa administracyjnego, profesor, dziekan i rektor Uniwersytetu Lwowskiego, Studia prawnicze na UL oraz studia uzupełniające w Pruskim Biurze Statystycznym w Berlinie ze statystyki (1871). W 1872 r. mianowany profesorem Uniwersytetu Lwowskiego, objął Katedrę Statystyki i Nauki Administracji. Przez kilkadziesiąt lat ( ) kierował Biurem Statystycznym Wydziału Krajowego we Lwowie, od 1876 r. był członkiem korespondentem Centralnej Komisji Statystycznej w Wiedniu. Redaktor Wiadomości statystycznych o stosunkach krajowych. W latach zasiadał w Sejmie Krajowym. a w latach był zastępcą marszałka Wydziału Krajowego. W 1888 został powołany na członka-korespondenta krakowskiej Akademii Umiejętności.

14 Tadeusz Pilat wybrane publikacje: - O metodach zbierania dat do statystyki żniw (1871), - O miejskich biurach statystycznych (1871), - Skład reprezentacyi gminnych w miastach i miasteczkach galicyjskich (1874), - Statystyczne przedstawienie ustroju powiatowego Galicyi i ostatnie wybory do rad powiatowych (1874), - Własność tabularna w Galicyi (1891), - Podręcznik statystyki Galicyi (1900).

15

16

17

18 Tadeusz Romanowicz (1843 Lwów 1904 Lwów) Polityk, publicysta, literat, statystyk. W 1862 r. rozpoczął studia na Wydziale Prawa UL. W 1863 r. poszedł do powstania styczniowego, gdzie był jednym z dowódców oddziałów powstańczych, 1864 więzień Ołomuńca. W 1865 r. powrócił do Lwowa, rozpoczynając działalność polityczną i publicystyczną w środowiskach demokratycznych. W 1872 r. został organizatorem i pierwszym naczelnikiem Miejskiego Biura Statystycznego we Lwowie. Wydał 3 roczniki Wiadomości statystycznych o mieście Lwowie. W 1881 r. odszedł z biura i święcił się działalności politycznej i publicystycznej. Od roku 1880 był posłem do Sejmu Krajowego, od roku 1889 członkiem Wydziału Krajowego, od 1901 posłem do parlamentu austriackiego.

19

20

21 Prof. Józef Buzek (1873 Końska k. Cieszyna Cieszyn) Statystyk, prawnik i ekonomista, z polskiej rodziny chłopskiej na Śląsku Cieszyńskim, luteranin. Gimnazjum ukończył w Cieszynie, studiował prawo na UJ i w Wiedniu. Doktorat na UJ w 1899 r., habilitacja ze statystyki w1902 r. na Uniwersytecie Lwowskim. Od 1904 r. profesor nauki i prawa administracyjnego Uniwersytetu Lwowskiego, w latach Dziekan Wydziału Prawa U L. Od 1906 r. członek korespondent Centralnej Komisji Statystycznej w Wiedniu. Znany polityk polski, w latach poseł do parlamentu austriackiego, wice-przewodniczący Koła Polskiego. Po odzyskaniu niepodległości organizator i w latach pierwszy Dyrektor Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie. Wybrane publikacje: - Proces wynarodowienia w świetle nowszej statystyki narodowościowej państw europejskich (1903), - Pogląd na wzrost ludności ziem polskich w wieku XIX (1915).

22 Prof. Józef Buzek ( )

23 4. Statystycy polscy działający w Galicji na pocz. XX wieku Kraków Prof. Julian Dunajewski (1821 Stanisławów Kraków) Ekonomista, prawnik, profesor i rektor UJ, działacz państwowy, brat Albina (kardynała, biskupa krakowskiego), szwagier Karola Estreichera (bibliografa, dyrektora Biblioteki Jagiellońskiej). W 1839 r. ukończył gimnazjum w Nowym Sączu, następnie studiował ekonomię na Uniwersytecie Lwowskim ( ) i na uniwersytecie w Wiedniu ( ). Od 1849 pracował na Uniwersytecie Jagiellońskim, początkowo jako asystent w Katedrze Umiejętności Politycznych i Statystyki. W 1850 obronił doktorat praw. W latach na Akademii Prawa w Bratysławie, jako profesor Katedry Statystyki. W 1861 powrócił na Uniwersytet Jagielloński; kierował Katedrą Umiejętności Politycznych, Statystyki i Prawa Administracyjnego Austriackiego, dwukrotnie pełnił funkcję dziekana Wydziału Prawa, trzykrotnie rektora. W 1872 został członkiem czynnym AU, w latach przewodniczył Komisji Prawniczej AU. Polityk konserwatywny. od 1873 (do końca życia) był posłem do parlamentu w Wiedniu, w latach był ministrem skarbu Austrii, przeprowadził na tym stanowisku reformę systemu podatkowego, zrównoważył budżet Austrii. Miał opinię jednego z najlepszych mówców parlamentarnych..

24 Prof. Julian Dunajewski ( )

25 Prof. Józef Kleczyński (1841 Ihnatów, Podole Zakopane) Statystyk i demograf, profesor i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, członek Akademii Umiejętności w Krakowie. Ukończył gimnazjum w Warszawie w 1861 r., następnie podjął studia prawnicze w Szkole Głównej Warszawskiej ( ), przerwał naukę i wziął udział w powstaniu styczniowym. Studia ukończył ostatecznie na uniwersytecie w Heidelbergu, w 1867 r. broniąc tam doktorat praw. W 1880 habilitował się w dziedzinie statystyki na Uniwersytecie Lwowskim W 1881 r. objął kierownictwo Katedry Prawa Administracyjnego, Państwowego i Statystyki na UJ. Pełnił funkcje dziekana Wydziału Prawa, prorektora i rektora UJ. Wykładał statystykę, naukę o administracji i prawo państwowe. Od 1884 kierował Miejskim Biurem Statystycznym w Krakowie. W 1893 został powołany na członka korespondenta krakowskiej Akademii Umiejętności, był również członkiem-korespondentem Wiedeńskiej Centralnej Komisji Statystycznej oraz członkiem Międzynarodowego Instytutu Statystycznego. Jego zainteresowania naukowe obejmowały statystykę historyczną, demografię, metodologię badań statystycznych oraz teorię statystyki. Był pionierem polskich badań w dziedzinie statystyki i demografii historycznej. Redagował periodyk "Statystyka miasta Krakowa" (od 1887).

26 Józef Kleczyński wybrane publikacje: - Życie gminne Galicji (1878), - Organizacja statystyki w Austryi (1883), - Spisy ludności w Rzeczypospolitej Polskiej (1892), - Pogłówne generalne w Polsce i oparte w niem popisy ludności (1893), - Spis ludności diecezji krakowskiej z roku 1787 (1894).

27 Prof. Józef Kleczyński ( )

28

29 Prof. Kazimierz Władysław Kumaniecki (1880 Radziechów k. Sokala 1941 Kraków) Prawnik, myśliciel polityczny, specjalista w dziedzinie prawa administracyjnego, statystyk. Gimnazjum ukończył w Złoczowie a studia prawnicze i filozoficzne odbywał na UJ w Krakowie, uzupełniające z prawa natomiast w Monachium. Dr praw (UJ-1904), habilitował się w 1910 r., na podstawie pracy Prawdopodobieństwo w statystyce i uzyskał prawo wykładania statystyki ogólnej na UJ. W 1917 r. został profesorem prawa, administracyjnego, nauk administracyjnych i statystyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od 1904 r. pracownik Miejskiego Biura Statystycznego w Krakowie, a od 1910 r. jego naczelnik. W 1912 r. współtwórca Polskiego Towarzystwa Statystycznego i jego pierwszy sekretarz. W latach kierownik Zakładu Statystyki Gospodarczej Wyższego Studium Handlowego poprzednika Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie.

30 Prof. Kazimierz Władysław Kumaniecki ( )

31 Stanisław Szczepanowski (1846 Kościan 1900 Nauheim) Ekonomista, inżynier, przedsiębiorca naftowy, od 1886 poseł do parlamentu austriackiego, od 1889 do Sejmu Krajowego. Studiował chemię i ekonomię w Paryżu i Londynie, Zapoznał się z przędzalnictwem w Manchesterze, pracował w ministerstwie ds. Indii w Londynie. W 1879 r. przeniósł się do Galicji, zakładał kopalnie ropy naftowej, budował rafinerie, rurociągi naftowe oraz fabrykę maszyn górniczych. Wyeliminowany z biznesu przez konkurentów. Trzeźwy entuzjasta, rzecznik uprzemysłowienia Galicji. W 1889 r. założył Galicyjskie Towarzystwo Akcyjne dla Przemysłu Naftowego; był współzałożycielem Towarzystwa Szkoły Ludowej. Nazywany był romantykiem pozytywizmu. Jego idee odrodzenia narodowego niezwykle silnie oddziaływały na młodzież (m.in. na Andrzeja Małkowskiego), Autor pracy: Nędza Galicji w cyfrach i program energicznego rozwoju gospodarstwa krajowego (1888).

32 5. Powstanie Polskiego Towarzystwa Statystycznego Motywy powstania Polskiego Towarzystwa Statystycznego w Krakowie Brak własnego państwa uniemożliwiał publikowanie wiarygodnych danych demograficznych, społecznych i ekonomicznych dotyczących ziem polskich w granicach I Rzeczpospolitej. W tym kontekście powstała myśl utworzenia Polskiego Towarzystwa Statystycznego, którego jednym z głównych zadań byłoby scalanie informacji statystycznej rozproszonej w publikacjach urzędów statystycznych państw zaborczych i wydawanie prac na kształt roczników statystycznych ziem i ludności polskiej. W krajach europejskich istniał wtedy żywy społeczny ruch towarzystw statystycznych, wspomagających organy statystyki publicznej oraz organizujących szczegółowe badania statystyczne nie objęte ewidencja statystyki publicznej. Przykładami są towarzystwa statystyczne Francji oraz Niemiec.

33 Powstanie Polskiego Towarzystwa Statystycznego -24 marca 1912 złożenie wniosku przez K.W. Kumanieckiego do C.K. Namiestnictwa we Lwowie podania o zezwolenie na działalność stowarzyszenia pod nazwą Polskie Towarzystwo Statystyczne z siedzibą w Krakowie. - 9 kwietnia 1912 C. K Namiestnictwo pisemnie zatwierdziło statut PTS oznajmiają jednocześnie, że nie zakazuje zawiązania tego stowarzyszenia. Datę tego pisma przyjmuje się za początek istnienia PTS. Polskie Towarzystwo Statystyczne po formalnej rejestracji przystąpiło do działalności. Siedziba Towarzystwa był lokal Miejskiego Biura Statystycznego. Na czele PTS stanął 12 osobowy zarząd nazywany Wydziałem. Wydział wybierał ze swego grona prezesa, sekretarza i skarbnika oraz ich zastępców. Pierwszym prezesem PTS został Prof. dr Juliusz Leo a sekretarzem doc. dr Kazimierz Władysław Kumaniecki.

34 Prof. Juliusz Franciszek Leo (1861 Stebnik k. Drohobycza Kraków) Polityk galicyjski, ekonomista, prawnik, prezydent Krakowa. W 1879 r. ukończył Gimnazjum Św. Anny i podjął studia na Wydziale Prawa UJ, 1884 doktor praw, 1885 studia w Berlinie, udział w seminariach statystycznych w Pruskim Urzędzie Statystycznym. Po powrocie do Krakowa rozpoczął praktykę adwokacką. W1888 r. habilitował się na podstawie pracy Podatek od spadków w teorii i polityce skarbowej państw europejskich, otrzymując stopień docenta nauki skarbowości, prawa skarbowego i ekonomii politycznej na UJ. W 1892 r został profesorem nauki skarbowości i prawa skarbowego. W tym czasie zajął się intensywną działalnością polityczną i publiczną. Jako polityk konserwatywny w 1901 r. został posłem do Sejmu Krajowego a w 1911 posłem do parlamentu austriackiego, w 1912 r. został przewodniczącym Koła Polskiego w Wiedniu. W 1893 r. wybrany radnym Miasta Krakowa, w 1901 wiceprezydentem a w 1904 Prezydentem Miasta Krakowa, funkcję tą pełnił do śmierci w 1918 r.

35 Prof. Juliusz F. Leo pierwszy Prezes PTS

36 Działalność PTS w Krakowie Z szeroko zaprojektowanej w statucie działalności publikacyjnej PTS wydało tylko jedną pozycję, a mianowicie Statystyka Polski, wydrukowaną w 1915 r. w Drukarni UJ, Opracowanie tej publikacji finansowało kilka krakowskich instytucji, PTS oraz Akademia Umiejętności. Głównymi autorami Statystyki Polski, wymienionymi na karcie tytułowej byli: prof. Adam Krzyżanowski i doc. Kazimierz W. Kumaniecki. W Statystyce Polski starano się podać zestawienia liczbowe dla obszaru Polski w granicach przedrozbiorowych. Zakres tematyczny, chronologiczny (sięgający nawet do 1815 r.) i terytorialny warunkowało jednak istnienie wiarygodnych źródeł statystycznych, stąd zakresy te nie były jednakowe. Fakt ten nie umniejszył znaczenia tej publikacji dla rozwoju polskiej myśli statystycznej. Statystyka Polski przygotowana przez PTS, była de facto pierwszym polskim rocznikiem statystycznym, uwzględniającym dane statystyczne z trzech zaborów. Ambitną działalność PTS przerwał wybuch I wojny światowej.

37 Prof. Adam Krzyżanowski (1873 Kraków Kraków) Ekonomista polski, liberał, profesor i prorektor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ukończył Gimnazjum Św. Anny w Krakowie, następnie studiował prawo na Uniwersytecie Jagiellońskim ( ), m.in. pod kierunkiem Fryderyka Zolla (starszego). Po obronie doktoratu praw na UJ uzupełniał studia na uniwersytetach w Berlinie i Lipsku ( ). W 1908 habilitował się (praca Teoria Malthusa ze szczególnym uwzględnieniem jej stosunku do prawa zmniejszającego się przychodu z ziemi) i został docentem w Katedrze Ekonomii Politycznej i Skarbowości UJ; prowadził wykłady z podstaw ekonomii i demografii. W 1912 uzyskał nominację na profesora i objął kierownictwo Katedry Ekonomii Politycznej i Skarbowości. Wybrane prace (przed 1918): - Studya agrarne (1900), - Pieniądz (1911), - Socjalizm a prawo natury (1911).

38 Prof. Adam Krzyżanowski ( )

39 6. Badania nad statystyką Galicji Historycy gospodarczy: Prof. Franciszek Bujak (1875 Maszkienice k. Brzeska Kraków). Historyk dziejów gospodarczych i społecznych Polski. Studia historyczne, geograficzno-historyczne i prawnicze ukończył w latach na UJ. W 1899 uzyskał doktorat, po czym w latach odbył w Lipsku, Rzymie i Genui studia uzupełniające. W 1905 habilitował się na Uniwersytecie Jagiellońskim na podstawie pracy Studia nad osadnictwem Małopolski. Od 1905 do 1919 prowadził zajęcia na Uniwersytecie Jagiellońskim, tworząc pierwszy dydaktyczno-naukowy ośrodek historii gospodarczej; od 1909 profesor UJ. Od roku akademickiego 1920/1921 przeszedł do Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, gdzie był profesorem i kierownikiem Zakładu Historii Społeczno- Gospodarczej, pracował tam do W 1946 objął Katedrę Ekonomiki Spółdzielczej na Wydziale Rolniczym Uniwersytetu Jagiellońskiego.

40 Prof. Franciszek Bujak ( )

41 Prof. Stanisław Hoszowski (1904 Kozłów Kraków) Historyk, specjalizujący się w historii gospodarczej. Ukończył gimnazjum we Lwowie. Od 1925 roku pracował na Uniwersytecie Jana Kazimierza, studiując historię i ekonomię. W 1929 roku uzyskał doktorat na podstawie pracy Ceny we Lwowie w XVI i XVII wieku, promotorem był Franciszek Bujak. W 1935 roku uzyskał na UJK habilitację, na podstawie rozprawy Źródła do dziejów gospodarczych Lwowa w XIX i XX wieku. Odbył serię wyjazdów naukowych do Anglii i Holandii, m.in. do London School of Economics został zatrudniony na stanowisku profesora na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. W latach kierował tam Katedrą Historii Społecznej i Gospodarczej, W 1958 roku przeniósł się z UMK do Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Krakowie, gdzie objął stanowisko kierownika Katedry Historii Gospodarczej. Wybrane prace: -Ceny we Lwowie w latach (1934), - Ekonomiczny rozwój Lwowa w latach (1935).

42 Prof. Helena Madurowicz-Urbańska (1918 Lwów Kraków) Historyk, profesor UJ, znawczyni dziejów gospodarczych i społecznych XVI-XX wieku. W 1936 r. rozpoczęła studia historyczne na Uniwersytecie im. Jana Kazimierza. W czasie wojny więziona była w obozach koncentracyjnych w Majdanku, Ravensbrück i Buchenwaldzie. Po wojnie kontynuowała studia filozoficznohistoryczne na UJ. Tam uczestniczyła w zajęciach prowadzonych przez dwóch lwowskich profesorów Franciszka Bujaka (historia społeczno-gospodarcza) i Romana Ingardena (filozofia). Po ukończeniu studiów pracowała kolejno na UJ, potem w PAN powracając następnie na uniwersytet Jagielloński. Od 1966 r. kierowała kolejno: Zakładem Historii Społeczno-Gospodarczej przy Katedrze Historii Polski XVI-XVIII wieku, Pracownią Statystyki i Metod Informacji Naukowej, a od 1981 Zakładem Historii Społeczno-Gospodarczej i Statystyki w Instytucie Historii UJ. Wybrane publikacje: 1986: Perspektywy nowych badań nad społeczeństwem galicyjskim. 1987: U podstaw ustroju agrarnego : z myśli naukowej Franciszka Bujaka. 1992: Lwów "handlowy" czy "urzędniczy"? : ze zmiennych losów nowożytnego miasta. 2001: Franciszek Bujak - o nowy kształt historii.

43 Prof. Krzysztof Zamorski (1952 Wańkowa) W 1992 uzyskał tytuł doktora habilitowanego nauk historycznych na podstawie rozprawy: Transformacja demograficzna w Galicji na tle przemian ludnościowych innych obszarów Europy Środkowej w drugiej połowie XIX wieku i na początku XX wieku. Tytuł profesorski uzyskał w Specjalizuje się w teorii i metodologii historii, historii społeczno-gospodarczej oraz demografii historycznej. W latach był dyrektorem Biblioteki Jagiellońskiej. Obecnie kieruje Zakładem Dziejów Historiografii i Metodologii Historii w Instytucie Historii UJ. Wybrane publikacje: 1989: Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji : ludność Galicji w latach , 1991: Transformacja demograficzna w Galicji na tle przemian ludnościowych innych obszarów Europy Środkowej w drugiej połowie XIX i na początku XX w[ieku].

44

45

46

47