Zmiana tekstu weksla

Transkrypt

1 prof. dr Adam Szpunar Uniwersytet Łódzki Zmiana tekstu weksla Zagadnienia związane ze zmianą tekstu weksla, którymi chciałbym się zająć w niniejszym artykule, są pozornie proste. Można by sądzić, że przepis art. 69 pr. weksl. rozstrzyga te kwestie w sposób jednoznaczny i wobec tego nie wymagają one dodatkowych wyjaśnień. Okazuje się jednak, że pozory mylą. Odpowiedź na pytanie, kiedy zachodzi zmiana tekstu weksla i jakie są jej skutki, nie jest bynajmniej prosta. Można się o tym przekonać przy studiowaniu przedwojennego orzecznictwa w tej materii 1. Omawiana sprawa pozostaje w ścisłym związku z wykładnią innych przepisów prawa wekslowego. W niniejszym artykule chodzi zatem o wycinek ogólnej problematyki prawa wekslowego. Aby należycie zrozumieć istotne znaczenie przepisu art. 69 pr. weksl., trzeba się cofnąć dość daleko. Przepis art. 7 pr. weksl. formułuje doniosłą zasadę samodzielności i niezależności podpisów znajdujących się na wekslu. Ma on przede wszystkim znaczenie formalne, ale wynika z niego także materialna niezależność zaciągniętych zobowiązań wekslowych 2. Głównym motywem legislacyjnym jest dążność do utrzymania ważności weksla. Ograniczając odczytanie art. 7 pr. weksl. do zagadnień bezpośrednio nas interesujących, można z 1 2 Por. St. Wróblewski, Komentarz do prawa wekslowego i czekowego, Kraków 1936, s. 250 oraz powołane tam orzeczenia przedwojenne. Będzie o nich wielokrotnie mowa w toku dalszych rozważań. Stosunkowo mniej uwagi poświęca temu zagadnieniu polska doktryna. Por. St. Grzybowski, [w:] System prawa cywilnego, t. III, cz. 2, Wroclaw-Warszawa 1976, s

2 REJENT Nr 6 - czerwiec 1994 r. tego przepisu wyprowadzić ogólną zasadę. Jeżeli na wekslu znajduje się podpis sfałszowany, nie uchybia to ważności innych podpisów. Osoba, której podpis został sfałszowany, nie odpowiada wekslowo. Uważam, że na podstawie analogicznego zastosowania art. 8 pr. weksl. powinien odpowiadać wekslowo sam sprawca fałszerstwa. Sprawa jest wątpliwa, ale możemy ją pominąć w dalszych rozważaniach. Istotne bowiem znaczenie ma stwierdzenie, że z pewnością odpowiadają wekslowo osoby, których podpisy są autentyczne. Zgodnie z przytoczoną zasadą art. 32 ust. 2 pr. weksl. stanowi, że zobowiązanie poręczyciela jest ważne, chociażby nawet zobowiązanie, za które poręcza, było nieważne z jakiejkolwiek przyczyny (z wyjątkiem wady formalnej). Jeżeli więc podpis dłużnika głównego był sfałszowany, nie uchybia to ważności zobowiązania poręczyciela wekslowego. Przepis art. 69 pr. weksl. rozciąga zasadę samodzielności podpisów na wypadki zmiany treści weksla. W tym znaczeniu należy uznać, że wyrażona w art. 7 pr. weksl. zasada ulega rozszerzeniu. Można bowiem powiedzieć, że w wypadku przewidzianym w art. 69 pr. weksl. obowiązuje reguła samodzielnej odpowiedzialności dłużników wekslowych. Z jednego weksla mogą wynikać roszczenia różnej treści. Analogiczne rozwiązanie przewiduje przepis art. 51 pr. czek., co do czeku. Stwierdzenia te wymagają dłuższego komentarza. Jak wynika z przepisu art. 69 pr. weksl., zasada samodzielności zobowiązań poszczególnych dłużników wekslowych przejawia się w dwóch płaszczyznach. Po pierwsze, w razie zmiany tekstu, osoby, które weksel podpisały po jej dokonaniu, odpowiadają według zmienionego brzmienia tekstu. Po drugie, według pierwotnego brzmienia tekstu odpowiadają osoby, które podpisały weksel przed dokonaniem zmiany. Uogólniając myśl zawartą w art. 69 pr. weksl., można powiedzieć, że każdy podpisany na dokumencie odpowiada zgodnie z treścią, jaką miał weksel w chwili, w której powstało jego zobowiązanie wekslowe. Stwierdzenie to wymaga rozwinięcia, ponieważ często czytamy, że każdy odpowiada według treści weksla w chwili składania na nim podpisu. Uważam, że sformułowanie takie nie jest ścisłe. 10

3 Zmiana tekstu weksla W ramach niniejszych rozważań niepodobna analizować podstawowego problemu tego działu prawa, streszczającego się w pytaniu - z jaką chwilą powstaje zobowiązanie wekslowe? Odwołuję się do mych poprzednich wypowiedzi na ten temat 3. Uważam, że na tle prawa polskiego należy przyjąć teorię umowną. Do powstania zobowiązania wekslowego konieczna jest umowa (Begebungsvertrag) między dłużnikiem wekslowym (wystawcą, akceptantem itd.) a wierzycielem (remitentem, indosatariuszem itd.). Takie ujęcie pozwala na zasadniczo jednolite traktowanie powstania zobowiązania wszystkich dłużników wekslowych. Przy wykładni art. 69 pr. weksl. należy więc przyjąć, że o zakresie odpowiedzialności decyduje chwila wydania dokumentu wierzycielowi. Jak długo weksel nie został wydany wierzycielowi, dłużnik może podpis skreślić (odwołując swe oświadczenie woli) lub wprowadzić modyfikacje. Naturalnie, nie przeczę, że w wielu wypadkach złożenie podpisu na wekslu i odebranie dokumentu tworzą całość. Ale dopiero umowa stwarza wzajemne obowiązki stron zobowiązania wekslowego. Konieczną modyfikację stanowi teoria pozoru prawnego (Rechtsscheintheorie), o której będzie jeszcze mowa w dalszym toku rozważań. Nasuwa się tutaj refleksja natury ogólnej. Przepis art. 69 pr. weksl. oznacza częściowe przełamanie zasady formalnej i materialnej surowości zobowiązania wekslowego 4. Zgodnie z tą zasadą, zakres odpowiedzialności dłużników wekslowych jest zasadniczo określony przez treść dokumentu. Tymczasem z art. 69 pr. weksl. wynika, że zobowiązania wekslowe kilku osób mogą mieć odmienny zakres. Formalizm prawa wekslowego nie będzie więc urzeczywistniony kosztem ogólnych zasad prawa cywilnego. Uj- 3 4 Por. A. Szpunar, O powstaniu zobowiązania wekslowego, PUG 1992, nr 1, s. 1. Aby nie rozbudowywać nadmiernie niniejszych rozważań, odwołuję się do mych poprzednich wypowiedzi na ten temat, w których przytoczyłem argumenty przemawiające za przyjęciem teorii umownej. Panuje ona w literaturze zagranicznej (zwłaszcza niemieckiej i szwajcarskiej). Por. A. Baumbach, W. Hefermehl, Wechselgesetz und Scheckgesetz, 17 wyd., Miinchen 1990, s

4 REJENT Nr 6 - czerwiec 1994 r. mując to nieco inaczej powiemy, że zakres zobowiązań wekslowych jest częściowo uzależniony od losów dokumentu, w którym zostały one ucieleśnione. Po tych rozważaniach ogólnych przejdziemy do problematyki bardziej szczegółowej. Uwagi na temat wykładni art. 69 pr. weksl. można ująć w następujących punktach: 1. Mimo dokonanych zmian weksel musi być nadal ważny. Weksel będzie nieważny, jeżeli został przekreślony podpis wystawcy. Przepis art. 69 pr. weksl. nie wejdzie w zastosowanie, jeżeli na przykład dokument był podarty lub uszkodzony w taki sposób, że nie można wykonywać wynikających z niego uprawnień. Wówczas w rachubę wchodzi postępowanie amortyzacyjne (art. 96 pr. weksl.). Nie jest ono konieczne, jeżeli uszkodzenie dokumentu było tylko nieznaczne. Wykładnia art. 69 pr. weksl. powinna być zgodna z celem tego przepisu. W rachubę nie wchodzą nieistotne zmiany tekstu (poprawienie oczywistego błędu pisowni itd.). Zmiany tekstu weksla nie należy rozumieć ściśle, jako dotyczącej jedynie bezwarunkowego polecenia zapłacenia określonej sumy pieniężnej. Nie ulega wątpliwości, że zasada wyrażona w art. 69 pr. weksl. obowiązuje także wówczas, gdy zmiany zostały dokonane na odwrotnej stronie dokumentu. Można powiedzieć, że w rachubę wchodzą wszelkie zmiany treści oświadczeń wekslowych. Ograniczę się do przykładowego wymienienia najczęściej występujących sytuacji. Naturalnie, największe znaczenie praktyczne ma zmiana wysokości sumy wekslowej, która z reguły polega na jej podwyższeniu. Do sprawy tej będziemy ustawicznie powracać w dalszym toku rozważań. Zmianą w rozumieniu art. 69 pr. weksl. będzie także podanie innego terminu płatności albo odrębnego miejsca płatności weksla, jeżeli miejsce to było już wymienione obok nazwiska trasata. Tak samo należy ocenić dodatkowe wymienienie lub skreślenie domicylianta (por. orzecz. SN z dnia 19 stycznia 1934 r., Zb. O. 1934, poz. 522). Zmianą będzie również zamieszczenie różnych klauzul (zwłaszcza bez kosztów", por. art. 46 pr. weksl.). W praktyce doniosłe znaczenie mają także zmiany w in- 12

5 Zmiana tekstu weksla dosach, które modyfikują sprawę odpowiedzialności indosantów Jest rzeczą zasadniczo obojętną, w jaki sposób dokonana została zmiana tekstu (dodanie słów, przekreślenie, wymazanie itd.). Trzeba pamiętać, że tylko podpisy na wekslu muszą być własnoręczne, natomiast sam tekst dokumentu może być sporządzony sposobem mechanicznym (maszyna do pisania, druk itd.). Ułatwia to przerobienie tekstu. Poza tym techniki fałszowania dokumentów stają się coraz bardziej wyrafinowane. Trzeba zaznaczyć, że technika dokonania zmiany nie jest obojętna. Jeżeli bowiem dokonanie zmiany jest widoczne na zewnątrz, wierzyciel musi udowodnić, że dokonano jej przed powstaniem zobowiązania albo że dłużnik się na nią zgodził (por. orzecz. SN z dnia 28 listopada 1930 r., OSP 1931, poz. 214). Do sprawy tej jeszcze powrócimy. Zmiany te muszą być trwałe i podpis art. 69 pr. weksl. nie wejdzie w zastosowanie, jeżeli został przywrócony tekst pierwotny. Wówczas wszyscy dłużnicy odpowiadają według tego tekstu, który stał się ostatecznym. W związku z tym nasuwa się pytanie, jaki jest stosunek art. 69 pr. weksl. do przepisów prawa karnego, w szczególności do art. 265 k.k. o karalności przerobienia dokumentu. Punktem wyjścia rozważań jest stwierdzenie, że w wielu wypadkach będzie zachodzić przestępstwo przerobienia zasadniczo autentycznego dokumentu przez osobę trzecią. Następuje przeinaczenie treści zasadniczo autentycznego dokumentu. Może ono przybierać różne formy (przerobienie sumy wekslowej, skreślenie lub uzupełnienie tekstu weksla itd.). Trzeba jednak zaznaczyć, że zmiana tekstu weksla nie musi stanowić przestępstwa przerobienia dokumentu. W szczególności należy pamiętać, że dłużnik wekslowy (np. wystawca) może wyrazić zgodę na zmianę tekstu przez wierzyciela 6. 5 Por. St. Wróblewski, Komentarz..., jw,. s. 253 oraz powołane tam orzeczenie przedwojenne. 6 Jest rzeczą bezsporną, że podpisują nego tekstu, jeżeli sam dokonał zmiany przed wydaniem dokumentu. W tym punkcie przejawia się znaczenie teorii umownej. Por. A. Baumbach, W. Hefermehl, Wechselgesetz..., jw., s

6 REJENT Nr 6 - czerwiec 1994 r. Poza tym zmiana tekstu weksla nie musi być dokonana rozmyślnie. Kwalifikacja z punktu widzenia prawa karnego nie przesądza wielu zagadnień z zakresu prawa wekslowego. Uwaga ta dotyczy zwłaszcza ochrony działającego w dobrej wierze nabywcy weksla, której został przerobiony. Kto nabywa wypełniony weksel, często nie wie o tym, że pierwotny tekst został zmieniony, zwłaszcza gdy w dokumencie dokonano jedynie uzupełnienia. Sprawa zarzutu zmiany tekstu będzie omówiona później. Obecnie można poprzestać na stwierdzeniu, że zagadnienia należące do prawa karnego pozostają zasadniczo poza zasięgiem niniejszych rozważań. Decyduje bowiem nieco inny punkt widzenia. 3. Weksel w chwili dokonania zmiany musiał być całkowicie wypełniony i zawierać wszystkie części składowe, które prawo wekslowe uważa za istotne (art. 1 i 2 pr. weksl.). Dokument, któremu brak istotnej części składowej, nie jest ważnym wekslem. Powtarzam, że po dokonaniu zmiany weksel musi nadal zawierać istotne części składowe. Przepis art. 69 pr. weksl. nie znajduje więc zastosowania, jeżeli wskutek dokonanej zmiany dokument nie może być uważany za ważny weksel. Rozważmy te zagadnienia na prostych przykładach. Przypuśćmy, że wymazana lub przekreślona została suma wekslowa, która była wpisana na dokumencie. Jeżeli nie wpisano innej sumy wekslowej, weksel będzie nieważny. W tym wypadku nie ponoszą odpowiedzialności osoby, które weksel podpisały (przed lub po dokonaniu zmiany) 7. Podobnie sprawa przedstawia się, jeżeli wskutek dokonania zmiany tekst weksla stał się nieczytelny. Przyjąć jednak należy, że nie szkodzi, jeżeli mimo przekreśleń bądź wymazań tekst weksla zawiera nadal istotne części składowe, które można oznaczyć w sposób jednoznaczny. Prawo wekslowe nie zawiera przepisu, według którego wszelkie poprawki na dokumencie czynią go nieważnym. 7 Por. L. Quassowski, E. Albrecht, Wechselgesetz, Berlin 1934, s

7 Zmiana tekstu weksla Bodaj najważniejszym i najtrudniejszym zagadnieniem jest wytyczenie ścisłej linii granicznej między przepisem art. 69 pr. weksl. a oceną weksla niezupełnego w chwili wystawienia (art. 10 pr. weksl.). Stwierdzenie, że przepis art. 69 pr. weksl. nie dotyczy sprawy wypełnienia weksla in blanco jest bezwzględnie słuszne, ale nie wyjaśnia wszystkich nasuwających się wątpliwości. Naturalnie, w wielu wypadkach odpowiedź na tak postawione pytanie nie nastręcza trudności. Z góry jednak należy zaznaczyć, że granice między zastosowaniem art. 69 i 10 pr. weksl. są niekiedy płynne. Trudności tych niepodobna ominąć w niniejszych rozważaniach. Wobec tego nasuwa się konieczność bliższego określenia, kiedy mamy do czynienia z wekslem in blanco, którego uzupełnienie nie oznacza zmiany tekstu (w rozumieniu art. 69 pr. weksl.). Pomijając elementarne wiadomości na ten temat, konieczne jest zgłoszenie następujących uwag: a) Jak wiadomo, przepis art. 10 pr. weksl. nie zawiera wyczerpującego uregulowania sprawy weksla in blanco i ogranicza się do rozwiązania tylko problemu zarzutów przysługujących dłużnikowi w razie uzupełnienia go niezgodnie z zawartym porozumieniem. Dzięki wysiłkowi nauki i orzecznictwa zostały rozwiązane najważniejsze zagadnienia, dotyczące weksla in blanco 8. Jego natura prawna nie wywołuje obecnie wątpliwości. Nawiązując do dokonanych ustaleń, można w ogólnych zarysach ustalić zasady rządzące w tej dziedzinie. Panuje zgoda co do tego, że niezupełność weksla in blanco nie jest wynikiem przeoczenia 9. Strony chciały, żeby weksel był niezupełny, kiedy zawierały odpowiednie porozumienie. Liczyły się z tym, że wypełnienie weksla nastąpi później. Oznacza to rozluźnienie rygoru przepisów prawa wekslowego (art. 1 i 2 pr. weksl.). b) Niezupełny jest weksel, w którym brak choćby jednego z istotnych składników. Najczęściej chodzi o wysokość sumy we- 8 9 Trzeba zaznaczyć, że wywody St. Wróblewskiego w tej sprawie (Komentarz..., jw., s. 71) wciąż wywierają doniosły wpływ na poglądy piśmiennictwa, mimo zasadniczych zmian, jakim uległo stosowanie przepisów prawa wekslowego. Por. A. Szpunar, Obieg weksla in blanco, PUG 1991, nr 10, s. 161 oraz powołane tam wypowiedzi doktryny i orzecznictwa. 15

8 REJENT Nr 6 - czerwiec 1994 r. kslowej. Ale stopień niezupelności weksla jest zasadniczo obojętny. Także późniejsze wpisanie daty wystawienia czy terminu płatności, których dokument nie zawierał, będzie uzupełnieniem weksla, a nie jego zmianą (art. 69 pr. weksl.) 10. Wystarczy, jeżeli na dokumencie znajdują się podpisy takich osób, jak wystawca, akceptant itd. Ich zobowiązanie jest niejako warunkowe. Wywołuje ono pełne skutki prawne z mocą wsteczną dopiero wówczas, gdy weksel zostanie wypełniony, zgodnie z przepisami obowiązującego prawa. Weksel taki musi zawierać wszystkie cechy ważności w chwili przedstawienia go do realizacji (protest, proces o zapłatę sumy wekslowej itd.). Wszyscy dłużnicy wekslowi odpowiadają wówczas według tekstu ostatecznego. c) Dla naszych rozważań nie ma istotnego znaczenia okoliczność, czy weksel in blanco został wypełniony zgodnie z zawartym porozumieniem. Sprawa jest bardzo doniosła z punktu widzenia zarzutów przysługujących dłużnikom wekslowym. Trzeba jednak z naciskiem podkreślić, że także wypełnienie niezgodnie z zawartym porozumieniem nie jest zmianą tekstu weksla (art. 69 pr. weksl.). Z natury rzeczy wynika, że wypełnienie może dotyczyć tylko części składowych weksla, których nie zawierał dokument wydany remitentowi. Remitent nie jest upoważniony do zmiany treści wręczonego mu weksla. d) Dotychczasowe wywody stanowią niejako wprowadzenie do oceny najbardziej spornej kwestii 11. Nasuwa się pytanie, jak należy rozstrzygnąć, jeżeli w dokumencie omyłkowo nie zamieszczono istotnych części składowych, które później zostały uzupełnione przez wierzyciela wekslowego. Przypuśćmy, że wpisał on datę wypełnienia weksla, której nie zawierał tekst dokumentu. Można bronić zapatrywania, że w tym wypadku przepis art. 10 pr. weksl. nie wejdzie w zastosowanie, skoro strony nie zawarły żadnego porozumienia co do późniejszego uzupełnienia dokumentu. Była już mowa o tym, że niezupełność treści weksla in blanco nie 10 Por. St. Wróblewski, Komentarz..., jw., s Por. W. Zóllner, Wertpapierrecht, 14 wyd., Munchen 1986, s. 78. Stanowisko autora jest przekonywające i dlatego przyjąłem je na gruncie prawa polskiego. 16

9 Zmiana tekstu weksla jest wynikiem przeoczenia. Z drugiej jednak strony, przepis art. 69 pr. weksl. dotyczy tylko weksla całkowicie wypełnionego. Problem jest nie tylko teoretycznie interesujący, ale ma również znaczenie praktyczne. Po rozważeniu wszystkich argumentów pro i contra broniłbym zapatrywania, że w tym wypadku należy stosować przepis art. 10 pr. weksl. przez analogię. Oznacza to, że w podanym przykładzie nie została dokonana zmiana tekstu, ale nastąpiło uzupełnienie weksla. Wzajemne interesy stron układają się podobnie, jak przy wypełnieniu weksla in blanco niezgodnie z zawartym porozumieniem. Za takim rozwiązaniem przemawia także wzgląd na bezpieczeństwo obrotu. Chodzi o ochronę interesów nabywcy w dobrej wierze, który może polegać na treści weksla. Z takiego rozwiązania wynikają wnioski praktyczne. Każdy podpisujący weksel powinien dokładnie zbadać treść podpisanego przez siebie dokumentu i upewnić się, czy nie zawiera on luki. Innymi słowy, na podstawie analogicznego zastosowania art. 10 pr. weksl. odpowiedzialność według ostatecznego tekstu ponosi także osoba, która nie miała świadomości tego, że podpisuje weksel niezupełny. 4. Wyrażona w art. 69 pr. weksl. zasada wydaje się prosta. Osoba, która podpisała weksel przed dokonaniem zmiany, odpowiada według brzmienia tekstu pierwotnego. Natomiast osoba, która podpisała weksel po dokonaniu zmiany, odpowiada według brzmienia zmienionego. Rozważmy te zagadnienia na prostym przykładzie. Może on być realny, jeżeli sumę wekslową wypisano tylko raz cyframi. Wprawdzie sumę wekslową wpisuje się najczęściej literami i liczbami (por. art. 6 pr. weksl.), ale nie jest to warunkiem ważności weksla. Załóżmy więc, że suma wekslowa została zmieniona z 300 min na 800 min (podaję prosty przykład, ponieważ przerobienie takie nie jest szczególnie trudne). Kto weksel wystawił, indosował lub za niego poręczył przed tą zmianą, odpowiada tylko za 300 min (jest rzeczą obojętną, czy w konkretnym wypadku można się było domyślać pierwotnego brzmienia tekstu). Natomiast osoba, która podpisała weksel po dokonanej zmianie, odpowiada za zapłatę całej sumy wekslowej (800 min). Jeżeli nastąpiła zapłata przez akceptanta, który podpisał przed tą zmianą, może się on doma- 17

10 REJENT Nr 6 - czerwiec 1994 r. gać tylko wzmianki na wekslu i częściowego pokwitowania (por. art. 39 ust. 3 pr. weksl.). Wobec częściowej zapłaty posiadacz weksla może dochodzić swych roszczeń regresowych co do pozostałej części przeciw tym dłużnikom wekslowym, którzy złożyli podpisy po tej zmianie 12. Musi jednak dokonać protestu. Przytoczone zasady należy odpowiednio stosować, jeżeli zmiana polegała wyjątkowo na obniżeniu sumy wekslowej. W związku z tym nasuwa się refleksja, że sumę wekslową należy z ostrożności pisać dwa razy (literami i liczbami). W razie zmiany terminu lub miejsca płatności, odpowiedzialność osób dawniej podpisanych ocenia się według pierwotnego brzmienia tekstu (por. orzeczenie SN z 15 maja 1931 r., Zb. O. 1931, poz. 116). Wystawca nie odpowiada, jeżeli wskutek zmiany posiadacz dokonał protestu w niewłaściwym terminie lub miejscu. Natomiast osoby, które podpisały po dokonaniu zmiany, odpowiadają zgodnie ze zmienionym terminem płatności i w zmienionym miejscu 13. Przytoczone zasady należy odpowiednio stosować także wówczas, gdy zmiana dotyczyła nieistotnych części składowych weksla, w szczególności dopuszczalnych klauzul. Przykładowo rzecz biorąc, zmiana taka polegała na dodaniu klauzuli bez kosztów" (art. 46 pr. weksl.). Warto zaznaczyć, że przy wykładni art. 69 pr. weksl. jest rzeczą obojętną, czy osoby podpisujące po zmianie znały tekst pierwotny lub mogły się domyślać jego brzmienia 14. Podobnie należy oceniać sytuację prawną wierzyciela. Wystarczy, jeżeli dokona on protestu na podstawie weksla w zmienionym brzmieniu, gdy chodzi o sumę wekslową (por. art. 89 pr. weksl.). Przepis art. 69 pr. weksl. odrywa w pewnym sensie dalsze trwanie zobowiązań wekslowych od ucieleśnienia ich w dokumencie. Uwaga ta dotyczy osób odpowiadających według tekstu pierwotnego, który już nie istnieje. Mamy tu do czynienia z odchyleniem od ogólnych zasad. Jak bowiem wiadomo, najważniejsza cecha wyróżniająca papiery wartościowe polega na tym, że 12 Por. A. Baumbach, W. Hefermehl, Wechselgesetz..., jw., s Por. St. Wróblewski, Komentarz..., jw., s. 252 oraz powołane tam orzeczenie przedwojenne. 18

11 Zmiana tekstu weksla ucieleśniona jest w nich wierzytelność. Normalnie rzecz biorąc, konieczne jest postępowanie amortyzacyjne, aby wykonywać prawa z papieru wartościowego, który w jakikolwiek sposób został utracony (por. art. 96 pr. weksl., art k.c.). W razie zmiany tekstu dokumentu takie postępowanie nie jest konieczne, aby zachować prawa przeciw osobom, które poprzednio podpisały weksel. 5. W piśmiennictwie polskim kwituje się kilkoma zdaniami odpowiedź na pytanie, jakie znaczenie ma wyrażenie zgody przez dłużnika na zmianę dokonaną po złożeniu przez niego podpisu. Autorytet St. Wróblewskiego sprawia, że dość powszechnie udziela się odpowiedzi twierdzącej. Nie kwestionuję zasadniczo tego stanowiska, które zasługuje na aprobatę zwłaszcza wówczas, gdy okoliczności sprawy są proste. Niepodobna jednak akceptować bliżej nie umotywowanego zapatrywania St. Wróblewskiego, jakoby zgoda taka mogła być wyrażona także w sposób dorozumiany 15. Sprawa wymaga wszechstronnego rozważenia. Można się zgodzić z twierdzeniem, że wyrażenie zgody przez dłużnika zmienia w pewnych wypadkach zakres jego odpowiedzialności. Wówczas nie odpowiada on według tekstu, który podpisał, ale według tekstu zmienionego. W sprawie tej należy jednak zachować daleko idącą ostrożność, bo przecież taka zgoda może nastąpić w dowolnej formie (także ustnie). Po pierwsze, dana osoba powinna mieć świadomość, że została dokonana zmiana treści dokumentu. Jeżeli tekst dokumentu został po prostu sfałszowany, należy uznać, że zgoda osoby, która poprzednio weksel podpisała, jest pozbawiona skutków prawnych 16. Naturalnie, osoba taka może podpisać nowy we- 14 Por. A. Baumbach, W. Hefermehl, Wechselgesetz..., jw., s Por. St. Wróblewski, Komentarz..., jw., s Autor uważa, że wystarczy, jeżeli dłużnik w dotychczasowym obrocie wekslowym z tym samym wierzycielem nie stawiał żadnych przeszkód z powodu zmiany miejsca płatności. Z zapatrywaniem takim nie mógłbym się zgodzić. 16 Orzecznictwo niemieckie w tej sprawie stanowczo zbyt liberalne. Akceptuje je większość przedstawicieli doktryny (tak zwłaszcza A. Baumbach, W. Hefermehl, Wechselgesetz..., jw., s. 363). 19

12 REJENT Nr 6 - czerwiec 1994 r. ksel, mający zmienioną treść. Po drugie, zgoda jednego zobowiązanego wiąże tylko jego, nie zaś pozostałych dłużników. Milczenie dłużnika nie oznacza, że wyraża on zgodę na zmianę. Rozważymy te zagadnienia na następujących przykładach: a) Ustaliliśmy, że wpisanie miejsca płatności w blankiecie, w którym podany był już adres trasata (por. art. 2 ust. 3 pr. weksl.), uważać należy za zmianę treści weksla. Przypuśćmy jednak, że dłużnik (akceptant lub wystawca) wyraził zgodę na tę zmianę. Odpowiada on według zmienionego tekstu nie tylko wobec osoby, która dokonała zmiany, ale także wobec następnych wierzycieli wekslowych. b) Podobne zasady należy stosować w razie zmiany daty wystawienia weksla. Zmiana taka jest łatwiejsza, jeżeli data została wypisana cyframi. Nie jest to wskazane, ale wypisanie daty cyframi nie powoduje nieważności weksla. c) Szczególna ostrożność jest nakazana, jeżeli nastąpiła zmiana wysokości sumy wekslowej. Jest rzeczą oczywistą, że dłużnik odpowiada według brzmienia tekstu zmienionego, jeżeli sam dokonał zmiany już po wydaniu dokumentu wierzycielowi. Dłużnik łatwo wyrazi zgodę na obniżenie sumy wekslowej. Gdy osoba trzecia podwyższyła sumę wekslową, ustne oświadczenie dłużnika, że wyraża zgodę na tę zmianę, tylko w wyjątkowych wypadkach może uzasadniać jego odpowiedzialność według zmienionego brzmienia tekstu. 6. Ważna jest sprawa ciężaru dowodu. Jeżeli na pierwszy rzut oka nie ma podstawy do uznania, że tekst weksla został zmieniony, ciężar dowodu co do dokonania zmiany spoczywa na osobie, która wysuwa takie twierdzenie (zatem na dłużniku). Za takim rozwiązaniem przemawia wzgląd na bezpieczeństwo obrotu. Można mniemać, że tekst weksla nie został zmieniony, jeżeli takie jest pierwsze wrażenie. Gdy dłużnik wykazał, że tekst został zmieniony, wówczas na wierzycielu spoczywa ciężar dowodu co do chwili dokonania zmiany Może on jednak wykazać, że dłużnik podpisał weksel po dokonaniu zmiany. Warto jeszcze zaznaczyć, że wierzyciel nie może żądać wydania nakazu zapłaty, jeżeli prawdziwość zobowiązania wekslowego nasuwa wątpliwości (por. art. 486 k.p.c.). 20

13 Zmiana tekstu weksla 7. Aby uniknąć nieporozumień, trzeba przypomnieć, że weksel musi być ważny mimo dokonanych zmian. Tylko wówczas wyłania się pytanie, jaki jest charakter zarzutu zmiany tekstu weksla. W tym zakresie odwołuję się do mych poprzednich wypowiedzi na temat zarzutów wekslowych 17. Zarzut zmiany tekstu weksla wynika z przepisów prawa wekslowego. Należy on więc do kategorii zarzutów obiektywnych, które można przeciwstawić każdemu wierzycielowi, ponieważ dotyczą ważności zobowiązania wekslowego. Do kategorii tej zaliczamy również zarzut braku zdolności do zaciągania zobowiązań wekslowych czy też braku należytego umocowania do podpisywania weksla (por. art. 8 pr. weksl.). W ramach niniejszych rozważań zbędna jest bliższa analiza tego splotu zagadnień. Zarzut zmiany treści weksla może być przeciwstawiony każdemu wierzycielowi wekslowemu, bez względu na jego dobrą czy też złą wiarę 18. Przykładowo rzecz biorąc, dłużnik będzie odpowiadał według pierwotnego brzmienia tekstu nawet wobec wierzyciela będącego w dobrej wierze, gdy zmiana polegała na podwyższeniu sumy wekslowej (np. z 300 min na 800 min), podaniu wcześniejszego terminu płatności, zamieszczeniu wzmianki o domicylu itd. Rozstrzygnięcie takie może być przykrą niespodzianką dla nabywcy weksla, który często nie wie, że tekst dokumentu został zmieniony Wbrew jego oczekiwaniom dłużnicy wekslowi (np. wystawca lub akceptant) będą mu odpowiadać tylko do wysokości sumy niższej, według pierwotnego brzmienia tekstu. Rozwiązanie takie jest jednak w pełni uzasadnione. W pewnych wypadkach nabywca weksla mógł przy dokładnym obejrzeniu dokumentu zauważyć, że została dokonana zmiana. Z drugiej strony, wystawca czy akceptant nie powinni zasadniczo ponosić ryzyka związanego z późniejszym przerobieniem weksla. O możliwych wyjątkach od tej zasady będzie jeszcze mowa. Obecnie warto zaznaczyć, że nabywca w dobrej wierze weksla in blanco, 17 Por. A. Szpunar, Zarzuty przysługujące dłużnikom wekslowym, PPH 1993, nr 6, s Por. St. Wróblewski, Komentarz..., jw., s

14 REJENT Nr 6 - czerwiec 1994 r. który został wypełniony niezgodnie z zawartym porozumieniem, jest silniej chroniony (por. art. 10 pr. weksl.). Wierzycielowi takiemu nie można zasadniczo przeciwstawić zarzutu, że weksel został wypełniony niezgodnie z zawartym porozumieniem. Może się on liczyć jedynie z treścią dokumentu. Pomijam wyjątek przewidziany w art. 10 pr. weksl. (nabycie weksla w złej wierze lub dopuszczenie do rażącego niedbalstwa). 8. Załóżmy teraz, że wystawca nie zachował elementarnych środków ostrożności przy wypełnianiu weksla. Ułatwił on fałszerstwo weksla, ponieważ wypisał sumę wekslową tylko cyframi albo pozostawił na blankiecie wolne miejsce, umożliwiając w ten sposób podwyższenie sumy wypisanej literami. Przykładów można by podać więcej. Załóżmy dalej, że weksel taki został sfałszowany i dostał się do rąk posiadacza w dobrej wierze. Wyłania się pytanie, jak kształtuje się odpowiedzialność wystawcy w tej sytuacji, w szczególności czy odpowiada on tylko według pierwotnego brzmienia tekstu. Zauważmy, że w tym wypadku weksel musi być całkowicie wypełniony. Sprawa jest niezmiernie żywo dyskutowana w piśmiennictwie niemieckim. Orzecznictwo na ten temat jest chwiejne, ale na ogół nie przyjmuje zaostrzonej odpowiedzialności wystawcy. Natomiast dominujący pogląd w piśmiennictwie przyjmuje, że w tej sytuacji teoria pozoru prawnego (Rechtsscheintheorie) uzasadnia odpowiedzialność wystawcy według tekstu zmienionego, chociaż zarzut zmiany tekstu ma charakter obiektywny 19. Pogląd ten występuje w różnych odcieniach, których omawianie jest do naszych celów zbędne. Uważam, że szczególne okoliczności sprawy mogą na gruncie prawa polskiego uzasadniać surową odpowiedzialność wystawcy, który stworzył pozór prawny. Udzielenie stanowczej odpowiedzi jest niemożliwe, ponieważ przerobienie weksla w zależności od zastosowanej techniki przybiera różne formy. Jeżeli jednak moż- 19 A. Baumbach, W. Hefermehl, Wechselgesetz..., jw., s. 367, powołane tam wypowiedzi piśmiennictwa. 22

15 Zmiana tekstu weksla na powiedzieć, że wystawca wprost zachęcał do przerobienia weksla, jego odpowiedzialność według zmienionego brzmienia tekstu powinna być uzasadniona. Wystawca nie może się wówczas powoływać na to, że tekst weksla został zmieniony od chwili puszczenia go w obieg. Rozważmy te zagadnienia na prostym przykładzie. Wystawca wpisał wprawdzie sumę cyframi i liczbami, ale zostawił tyle wolnego miejsca, że bez trudu nastąpiło przerobienie weksla na wyższą sumę. Uważam, że w takim wypadku wystawca powinien odpowiadać według zmienionego brzmienia tekstu. Karalność przestępstwa sfałszowania dokumentu nie stanowi dostatecznego powodu, by wyłączać surową odpowiedzialność wystawcy. Wystawca oraz akceptant powinni starać się o zapobieżenie możliwym nadużyciom czy zwykłym fałszerstwom. Przykładowo można podać wskazówkę co do wypełnienia wolnych miejsc falistą linią. 23